Nad Wartą i wśród lasów O dawnych i współczesnych mieszkańcach witnickich wsi

Transkrypt

1 Zbigniew Czarnuch Nad Wartą i wśród lasów O dawnych i współczesnych mieszkańcach witnickich wsi An der Warthe inmitten von Wäldern Eine Geschichte über ehemalige sowie heutige Bewohner der Dörfer in der Gemeinde Witnica Witnica 2012

2 Zbigniew Czarnuch Nad Wartą i wśród lasów O dawnych i współczesnych mieszkańcach witnickich wsi An der Warthe inmitten von Wäldern Eine Geschichte über ehemalige sowie heutige Bewohner der Dörfer in der Gemeinde Witnica Redakcja. Korekta/Redaktion. Korrekturen: Teresa Komorowska Tłumaczenie/Übersetzung: Jens Frasek, Pro Lingua Grzegorz Załoga Projekt graficzny i typograficzny/layout & Typographie: Magda Ćwiertnia Fotografie/Fotos: Andrzej Olędzki, Teresa Komorowska, Dr. Gudrun Kissinger, Günter Fehling, Dr. Wolfgang Töpfer, Renate John-Lindner, Ulrich Schroeter, Grażyna Aloksa, Rudi Kuke, Joanna Styka-Lebioda. Fot. arch. Żółtego Pałacyku w Witnicy Wydawca/Herausgeber: Miejski Dom Kultury, ul. Gorzowska 22, Witnica ISBN: Wydawnictwo okolicznościowe Druk/Druck: Drukarnia SONAR Sp. z o.o., Gorzów Wlkp., ul. Kostrzyńska 89, tel , biuro@sonar.pl, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia , Fundusz Małych Projektów i Projekty Sieciowe Euroregionu Pro Europa Viadrina oraz z budżetu państwa. Das Projekt wurde aus Mitteln des Europäischen Fonds für regionale Entwicklung im Rahmen des Operationellen Programms zur grenzübergreifenden Zusammenarbeit zwischen Polen (Wojewodschaft Lubuskie) und dem Land Brandenburg , dem Klein- und Netzwerkprojektefonds der Euroregion Pro Europa Viadrina sowie des Haushalts der Republik Polen finanziell gefördert. Pokonywać granice poprzez wspólne inwestowanie w przyszłość Grenzen überwinden durch gemeinsame Investition in die Zukunft Dąbroszyn - Tamsel Kamień Wielki - Groß Kammin Kamień Mały - Stolberg Mościce - Blumberg Mosina - Massin Stare Dzieduszyce - Diedersdorf, Alt Diedersdorf Nowe Dzieduszyce - Neu Diedersdorf Sosny - Charlottenhof Pyrzany - Pyrehne Białcz - Balz Białczyk - Neu Balz Nowiny Wielkie - Döllensradung Świerkocin - Fichtwerder Boguszyniec - Brückendorf Oksza - Woxholländer Kłopotowo - Schützensorge Mościczki - Blumberger Bruch Krześniczka - Neu Wilkersdorf

3 s gibt Landstriche, die seit Jahrhunderten unverändert in ihren Grenzen verblieben sind, wo Familien von Generation zu Generation leben und sich die Zivilisation geradlinig, in mehr oder minder vorhersehbaren Bahnen entwickelt. Ebenso gibt es Landstriche, in denen sich im Laufe der Jahrhunderte unterschiedlichste Nationen, Sprachen und Kulturen mischten, gleichwohl ihre Grenzen unverändert bleiben. Und es gibt Landstriche, in denen die Stürme der Geschichte auf eine dramatische Art und Weise Einfluss nehmen auf das Schicksal der hier lebenden Generationen, Menschen verschieben sowie neue Grenzen festlegen. In eben einer solchen Region wohnen wir. Den Auftakt zu einer Erzählung über sie könnten schlicht Wir bilden, wobei all jene vorangegangenen Generationen, in diesem Falle deutscher und noch vor ihnen west- und elbslawischer Siedler, im Dunkel der Geschichte verbleiben würden, behandelt als ein ein und für allemal abgeschlossenes Kapitel, vor allem erfahrenen Leids. Unsere mithin gemeinsame Heimat können wir ebenso in ihrem steten Wandel begriffen aufzeigen, gerichtet auf die Seele und den Geist dieses Ortes, an deren Herausbildung die unterschiedlichsten Muttersprachen sprechende sowie den verschiedensten Kulturkreisen entstammende Menschen teilhatten. Ihre Leistungen, all jene Straßen, Häuser, Fabriken, Felder und Bücher, bilden zugleich die Mitgift für die nachfolgenden Generation, sogar dann, wenn diese völlig unbeabsichtigt, gar tragisch war und dennoch angenommen wurde, obwohl man dies unter keinen Umständen wollte. Den Bürgerinnen und Bürgern von heute verbleiben Dankbarkeit und Erinnerung als beste Form der Entlohnung, sowie eine Prise Weisheit und viel Eigeninitiative bei der tagtäglichen Ausgestaltung der Heimat. Im Jahr, in dem vorliegender Band erscheint, begehen wir den 750. Jahrestag der ersten urkundlichen Erwähnung von Vietz-Witnica. Über fast acht Jahrhunderte hinweg schufen Generationen, Schritt für Schritt in harter Arbeit, unsere heutige Wirklichkeit, vor allem jene materielle, jedoch gleichsam jene kulturelle und soziale. Ich verbeuge mein Haupt vor Zbigniew Czarnuch, unserem Regionalhistoriker, dessen großer Leidenschaft es zu verdanken ist, dass wir heute, voller Stolz, vorliegenden Band in den Druck geben können. Ihm zugrunde liegt ein erster Versuch, die wichtigsten Ereignisse aus der Geschichte der achtzehn Orte der Gemeinde Witnica anschaulich und in spannender Form zusammenzufassen. Ich möchte meine Hoffnung dahingehend zum Ausdruck bringen, dass Sie, lieber Leser, aus den Erzählungen und geschilderten historischen Ereignissen nicht einzig Wissen über die Vergangenheit entnehmen, sondern dass sie gleichermaßen unseren Lokalpatriotismus stärken, der mithin das Fundament eigenen Engagements sowie einer weiteren Entwicklung unserer Gemeinde bildet. Vorliegender Band, sein Vorgänger Witnica auf Spuren der Geschichte sowie der Park der Wegweiser und Meilensteine der Zivilisation sind zugleich einzigartige Formen einer innovativen wie kreativen bürgerschaftlichen Bildung, verbunden mit einer zum Nachdenken anregenden Suche nach dem Sinn des Lebens. Dem Verfasser danke ich herzlichst, Ihnen wünsche ich viel Spaß und Erkenntnis bei der Lektüre. ą ziemie, które od wieków mają określone i trwałe granice, gdzie mieszkają kolejne rodowe pokolenia, a cywilizacja rozwija się w postaci linii ciągłej. Są i takie, gdzie jak w tyglu mieszają się narodowości, języki i kultury, obecne jednak ciągle na tym samym obszarze. Są i takie, gdzie wichry historii przecinają dramatycznie ciągłość pokoleń, przemieszczają ludzi i wyznaczają nowe granice. Mieszkamy na takiej właśnie ziemi. Możemy opowieść o Niej zacząć od Nas, pozostawiając w cieniu poprzednie, w tym wypadku niemieckie, a przed nimi słowiańskie pokolenia, możemy potraktować ją jako zapis krzywd i zamkniętych kart. Możemy też pokazać naszą małą ojczyznę w ciągłym przeobrażaniu się, budowaniu i tworzeniu ducha danego miejsca, w którym uczestniczą różne narody i mówiący różnymi językami ludzie. Ich dokonania: drogi, domy, fabryki, pola, książki są wianem przekazywanym kolejnym mieszkańcom, nawet wtedy, gdy jest to czyn niezamierzony i tragiczny, ale i przyjmowany także wtedy, kiedy się go wcale nie chciało. Współczesnym pozostaje wdzięczność i pamięć, jako najlepsza forma zapłaty, oraz dodawanie mądrości i swojej pracy do budowanej każdego dnia najbliższej ojczyzny. W roku wydania tej książki obchodzić będziemy jubileusz 750-lecia pierwszej wzmianki o Witnicy. Przez blisko osiem wieków, składając ziarnko do ziarnka, pokolenia mieszkańców tworzyły z uporem naszą dzisiejszą rzeczywistość tę materialną, ale także społeczną i kulturalną. Chylę czoła przed Zbigniewem Czarnuchem, witnickim historykiem i regionalistą, którego życiowa pasja sprawia, że możemy dziś z dumą oddawać do druku tę publikację. Znajdziecie w niej Państwo pierwszą próbę zebrania ważniejszych faktów z historii osiemnastu witnickich wsi. Mam nadzieję, że opowieści w niej zawarte i przytoczone fakty dostarczą Czytelnikom nie tylko wiedzy o przeszłości, ale i ugruntują lokalny patriotyzm, ten fundament dla własnych dokonań i rozwoju naszej gminy. Ta książka i jej poprzedniczka Witnica na trakcie dziejów oraz Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji są jedynymi w swoim rodzaju formami mądrej edukacji obywatelskiej, połączonej z zadumą nad sensem ludzkiego życia. Autorowi dziękuję, Państwu gorąco polecam. Andrzej Zabłocki Burmistrz Miasta i Gminy Witnica Andrzej Zabłocki Bürgermeister der Stadt und Gemeinde Witnica

4 Einige Bemerkungen zu den Grenzen der Gemeinde und ihrer Verwaltung Als in der Vor- und Frühgeschichte in der hiesigen Gegend westlawische Stämme siedelten, lebten unsere Vorfahren in Familienverbänden, deren Zentren sich in kleinen, verstreut gelegenen Burgen befanden. Dies mögen Küstrin (Kostrzyn), Loppow (Łupowo), Bärfelde (Smolnica) bei Neudamm (Dębno) oder auch Tornow (Tarnów) gewesen sein, aber mit Sicherheit kann dies nicht gesagt werden. Als die Piasten die Warthemündung beherrschten, wurden diese kleineren Wehrburgen zerstört; an ihrer Stelle entstanden zwei starke Verwaltungsbezirke: eines in Lebus (polnisch: Lubusz), das 1124 auf Initiative Bolesław III. Schiefmunds hin in den Rang eines Bistums erhoben wurde, sowie ein anderes in Zantoch (Santok). Dabei handelte es sich um Kastellaneien, deren Grenzen von Vietz (Witnica) über Pyrehne (Pyrzany) und Diedersdorf (Dzieduszyce) bis nach Tornow (Tarnów) verliefen und von Kastellanen verwalten wurden. Als dann Mitte des 13. Jahrhunderts brandenburgische Markgrafen auch östlich der Oder Fuß fassten, begründeten sie in dem von ihnen beherrschten Gebiet eine eigene Provinz, der man später den Namen Neumark gab. Sie wurde in sog. Länder unterteilt. Die auf dem heutigen Gebiet der Gemeinde Witnica gelegenen Ortschaften befanden sich in den Verwaltungsgrenzen des Küstriner sowie des Landsberger Landes, denen jeweils ein Landrat vorstand. Im Laufe der Zeit wurden diese Länder in Landkreise umgestaltet. Die Ortschaften der Gemeinde Witnica waren dabei, unter Ausnahme von Krześniczka (Neu Wilkersdorf oder auch Chausseekolonie), im Landkreis Landsberg (Gorzów Wlkp.) gelegen. Im Mittelalter verfügten die einzelnen Dörfer über eine begrenzte Selbstverwaltung, die von einem ernannten Schultheiß (Orts- oder Dorfvorsteher) sowie einem Dorfgericht, auch Gerichtsbank genannt, ausgeübt wurde. Seit dem 15. Jahrhundert begannen sich in einigen Orten von Adligen geführte Vorwerke herauszubilden, die dann im 19. Jahrhundert in große Landgüter umgewandelt wurden. In diesen Dörfern übten die Besitzer selbst die mit dem Amt des Schultheiß sowie der Gerichtsbank verbundenen Rechte aus. So verhielt es sich im Falle von Tamsel (Dąbroszyn), Warnick (Warniki), Groß Cammin (Kamień Wielki), Stolberg (Kamień Mały) sowie Charlottenhof (Sosny) mit Alt und Neu Diedersdorf (Stare bzw. Nowe Dzieduszyce). Einige Orte waren hingegen Eigentum des Landesherren selbst; die Herrschaft über die Untergebenen übten hier die Pächter der beiden Kammergüter in Himmelstädt (Mironice) und Quartschen (Chwarszczany) aus. Deren Güter erstreckten sich ebenso auf Vietz (Witnica), Massin (Mosina), Pyrehne (Pyrzany), Döllensradung (Nowiny Wielkie), Fichtwerder (Świerkocin), Brückendorf (Boguszyniec), Woxholländer (Oksza), Schützensorge (Kłopotowo) sowie Wilkersdorf (Krześnica) einschließlich Chausseekolonie (Krześniczka). Das einzige Dorf, das seit dem Mittelalter über eine begrenzte Selbstverwaltung verfügte, war Blumberg (Mościce). Nach den vom ausgehenden 19. bis in die Zwischenkriegszeit des 20. Jahrhunderts in Deutschland sowie Preußen vorgenommenen Reformen bildeten nun selbst kleinste Siedlungen und Vorwerke eigenständige Ortschaften mit eigenen Gemeindeämtern. In den Jahren 1928/9 wurden sie zu größeren Gemeinden zusammengelegt. Dies betraf Stolberg, Döllensradung, Diedersdorf, Brückendorf, Balz (Białcz), und später ebenso Vietz. Als nach dem Krieg Polen die hiesigen Gebiete übernahm, knüpfte man im Grunde genommen an die Grenzen des Landkreises Landsberg (Warthe) an und gründete noch 1945 den Powiat Gorzowski, der im Einklang mit der polnischen Praxis in 12 Landgemeinden und 1 Stadtgemeinde (Witnica) unterteilt wurde. Verwaltet wurden die Städte und Gemeinden damals von Nationalräten, denen ein Bürgermeister vorstand. Zur Gemeinde Witnica zählten die folgenden Ortschaften: Warniki, Dąbroszyn, Kamień Mały, Kamień Wielki, Mościczki, Mościce, Białcz, Białczyk, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Świerkocin, Boguszyniec, Oksza und Kłopotowo. Krześniczka war zur jener Zeit der Gemeinde Dębno unterstellt. Mosina war über einige Monate des Jahres 1945 hinweg selbst Sitz der gleichnamigen Gemeinde, wobei es später zu einem Ort in der Gemeinde Lubiszyn (Ludwigsruh) wurde. Stare Dzieduszyce einschließlich Sosny und Nowe Dzieduszyce Słów kilka o granicach i władzach gminy W słowiańskim okresie plemiennym mieszkający tu nasi poprzednicy żyli w rodowych okręgach, których ośrodki władzy znajdowały się w niewielkich grodach. Być może były nimi Kostrzyn, Łupowo, Smolnica koło Dębna czy Tarnów, ale z pewnością tego nie wiemy. Gdy ujście Warty opanowali Piastowie, te małe grody uległy zniszczeniu, a w ich miejsce pojawiły się dwa silne ośrodki władzy - jeden w Lubuszu (dziś Lebus) od 1124 roku staraniem Bolesława Krzywoustego biskupstwo, a drugi w Santoku. Były to kasztelanie, których granice zbiegały się w rejonie Witnicy, Pyrzan, Dzieduszyc i Tarnowa, administrowane przez kasztelanów. Gdy w połowie XIII wieku na tym terenie pojawili się margrabiowie brandenburscy, utworzyli na opanowanym terytorium odrębną prowincję swego państwa o nazwie Nowa Marchia z wójtem na czele. Podzielona została ona na tzw. ziemie. Istniejące wtedy wsie obecnej gminy Witnica znalazły się w granicach ziemi kostrzyńskiej i ziemi gorzowskiej (Landsberger Land) na czele z landratami. Z czasem ziemie przekształcono w starostwa. Niemieckie wsie gminy Witnica, z wyjątkiem Krześniczki, leżały w powiecie gorzowskim. W średniowieczu wsie posiadały ograniczony samorząd, mając mianowanego sołtysa i sąd wiejski, zwany ławą. Od XV wieku w niektórych miejscowościach zaczęły rozwijać się folwarki szlacheckie, które w XIX wieku przeobrażono w wielkie majątki ziemskie. W tych wsiach władzę sołtysów i ławy przejęli ich właściciele, jako zwierzchnicy gminy. Tak było w przypadku Dąbroszyna, Warnik, Kamienia Wielkiego, Kamienia Małego oraz Sosen ze Starymi i Nowymi Dzieduszycami. Kilka wsi gminy stanowiło własność władcy kraju i tam władza nad poddanymi należała do dzierżawcy kompleksu (klucza) ich dóbr w Mironicach i Chwarszczanach. Tak było w przypadku Witnicy, Mosiny, Pyrzan, Nowin Wielkich, Świerkocina, Boguszyńca, Okszy, Kłopotowa oraz Krześnicy z Krześniczką. Wsią, która zachowała od czasów średniowiecza swój ograniczony samorząd, były Mościce. Po zreformowaniu państwa niemieckiego w XIX wieku do okresu międzywojennego wieku XX prawa odrębnych miejscowości z własnymi urzędami gminnymi posiadały nawet niewielkie osady i folwarki. W latach 1928/29 zespolono je w większe gminy. Dotyczyło to Kamienia Małego, Nowin Wielkich, Dzieduszyc, Boguszyńca, Białcza, a później Witnicy. W czasach polskich w zasadzie nawiązano do granic powiatu landsberskiego i utworzony w roku 1945 powiat gorzowski, zgodnie z polską praktyką, podzielono na 12 gmin wiejskich i 1 miejską (Witnica). Władze gmin i miast stanowiły wtedy gminne lub miejskie rady narodowe oraz zarządy z wójtem czy burmistrzem na czele. Do gminy Witnica należały: Warniki, Dąbroszyn, Kamień Mały, Kamień Wielki, Mościczki, Mościce, Białcz, Białczyk, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Świerkocin, Boguszyniec, Oksza i Kłopotowo. Krześniczka podlegała w tym czasie gminie Dębno. Mosina przez kilka miesięcy1945 roku była siedzibą gminy, potem przydzielono ją do gminy Lubiszyn, a Stare Dzieduszyce z Sosnami oraz Nowymi Dzieduszycami znalazły się w gminie Baczyna z siedzibą w Lubnie. Aby dalsze zawiłe losy gminy Witnica przedstawić klarownie, odwołajmy się do formy kalendarium Teren powiatu gorzowskiego z województwa poznańskiego przechodzi do nowo utworzonego województwa zielonogórskiego Wymiana z powiatem chojeńskim Barnówka na Krześniczkę, którą dołączono do nowo powstałej Gromadzkiej Rady Narodowej w Dąbroszynie Od 1 stycznia zlikwidowano duże gminy i w ich miejsce powołano małe gromadzkie rady narodowe z prezydiami gromadzkich rad narodowych i przewodniczącymi prezydium na czele. Powstały wtedy cztery ośrodki władzy: - Dąbroszyn (z Warnikami i Krześniczką); - Kamień Wielki (z Kamieniem Małym, Mościcami i Mościczkami); - Nowiny Wielkie (ze Świerkocinem); - Pyrzany (z Białczem, Białczykiem, Boguszyńcem, Okszą i Kłopotowem). 6 7

5 gehörten hingegen zur Gemeinde Baczyna mit Sitz in Lubno (Liebenow). Um das weitere, durchaus verworrene Schicksal der Gemeinde Witnica in aller Klarheit darzulegen, sollen die wichtigsten Ereignisse nachstehend in kalendarischer Form vorgestellt werden: Der in der Wojewodschaft Poznań gelegene Landkreis Gorzów wird nun Bestandteil der neu gebildeten Wojewodschaft Zielona Góra Barnówko (Berneuchen) kommt im Austausch mit Krześniczka an den Landkreis Chojna (Königsberg); Krześniczka wird dem neu gebildeten Nationalrat in Dąbroszyn unterstellt Zum 1. Januar werden große Gemeinden aufgelöst, an ihre Stelle treten kleinere sog. Gemeindenationalräte mit Präsidien und deren Vorsitzenden an der Spitze. Auf diese Weise wurden damals die folgenden vier Verwaltungszentren gebildet: - Dąbroszyn (mit Warniki und Krześniczka); - Kamień Wielki (mit Kamień Mały, Mościce und Mościczki); - Nowiny Wielkie (mit Świerkocin); - Pyrzany (mit Białcz, Białczyk, Boguszyniec, Oksza und Kłopotowo). Stare Dzieduszyce einschließlich Sosny und Nowe Dzieduszyce wurden zu jener Zeit dem Gemeindenationalrat in Lubno eingegliedert, und später dann nach Lubiszyn, zu dem Mosina bereits seit Ende 1945 gehörte An der Aufteilung der Gemeindenationalräte werden Änderungen vorgenommen: die bisherigen vier werden zu zwei Ämtern zusammengelegt, ihre Amtssitze befinden sich: - in Kamień Mały, dem Warniki, Dąbroszyn, Krześniczka, Kamień Wielki, Mościce und Mościczki unterstanden, sowie - in Witnica, dem wiederum Kłopotowo, Oksza, Boguszyniec, Świerkocin, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Białczyk und Białcz zugeordnet wurden. In der Stadt Witnica selbst gab es bereits seit 1955 einen eigenen Nationalrat mit Präsidium Die Gemeindenationalräte mit ihren Präsidien werden aufgelöst; an ihre Stelle treten sog. Landgemeinden mit Gemeindeämter sowie Stadtgemeinden mit Vorstehern als Vertreter. Witnica wird zu einer sog. Stadtgemeinde mit den Dörfern: Kłopotowo, Oksza, Boguszyniec, Świerkocin, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Białczyk und Białcz sowie den von Lubiszyn getrennten Nowe und Stare Dzieduszyce, Sosny mit Tarnówek sowie Mosina Die Landkreise werden aufgelöst und die Wojewodschaft Gorzów Wlkp. gegründet. Aufgelöst wird ebenso der Gemeindenationalrat in Kamień Mały, dessen Gebiet zur Stadt und Gemeinde Witnica angegliedert wird. Eine Ausnahme bildete hierbei Warniki, das der Stadt Kostrzyn angegliedert wurde Gemäß dem Gesetz über die territoriale Selbstverwaltung vom 8. März sind Gemeinderat und Bürgermeister ( wójt in einer Landgemeinde, burmistrz in einer sog. Stadtgemeinde bzw. Land-Stadt- Gemeinde) kommunale Verwaltungsträger. In den Stadtgemeinden tritt der Bürgermeister an die Stelle des Vorstehers Die Wojewodschaft Gorzów wird aufgelöst und die Wojewodschaft Lubuskie gegründet Land- und sog. Stadtkreise (kreisfreie Städte) werden wieder eingeführt Erste allgemeine und direkte Bürgermeisterwahlen. Stare Dzieduszyce z Sosnami i Nowe Dzieduszyce należały w tym czasie do GRN w Lubnie, a potem w Lubiszynie, do którego już od końca roku 1945 należała także Mosina Wprowadzono poprawki do podziału na gromadzkie rady narodowe przez redukcję dotychczasowych czterech urzędów do dwóch, a ich siedziby ulokowane zostały w nowych miejscach, tj.: - w Kamieniu Małym, któremu podlegały Warniki, Dąbroszyn, Krześniczka, Kamień Wielki, Mościce i Mościczki, - w Witnicy ze wsiami Kłopotowo, Oksza, Boguszyniec, Świerkocin, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Białczyk i Białcz. Miasto od roku 1955 miało odrębne prezydium i radę narodową Następuje likwidacja gromadzkich rad narodowych z przewodniczącymi prezydium na czele i powołanie gmin i urzędów gmin oraz miast-gmin z naczelnikami, jako ich reprezentantami. Witnica zostaje miastem-gminą ze wsiami: Kłopotowo, Oksza, Boguszyniec, Świerkocin, Nowiny Wielkie, Pyrzany, Białczyk i Białcz oraz odłączonymi od Lubiszyna Nowymi i Starymi Dzieduszycami, Sosnami z Tarnówkiem i Mosiną Zniesiono powiaty i powołano Województwo Gorzowskie. Rozwiązano Gminną Radę Narodową w Kamieniu Małym, a jej obszar wcielono do miasta i gminy Witnica, z wyjątkiem Warnik, które zostały przyłączone do Kostrzyna Na mocy ustawy o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca tego roku władzę gminy stanowi rada gminy i wójt lub burmistrz. W miastach-gminach burmistrz zastąpił naczelnika Likwidacja Województwa Gorzowskiego i utworzenie Województwa Lubuskiego Przywrócenie powiatów ziemskich i grodzkich Pierwsze powszechne i bezpośrednie wybory burmistrza. 8 9

6 Herb von Schöningów Dąbroszyn - Tamsel

7 as alte an der Warthe gelegene Fischerdorf slawischen Ursprungs wurde erstmals 1262 unter dem Namen Tamprosove erwähnt. Seine Lage einige Kilometer von der Warthemündung in die Oder entfernt sowie an den Ufern von Überschwemmungsgebieten beider Flüsse ging mit einem ständigen Grundwasserüberschuss sowie einer starken Hochwassergefährdung einher, weshalb man umfassende Meliorationsmaßnahmen ergriff und das angelegte System fortlaufend verbesserte. Als sich der Ritterstand allmählich zum Landadel wandelte, verzichtete man bereits darauf, an möglichst uneinnehmbaren Orten Wehrburgen zu errichten. Ihre Stelle nahmen Burgen und wehrhafte Häuser, später Schlösser in wundervoller Landschaft ein. Außergewöhnlich malerisch gelegen ist Tamsel, das heutige Dąbroszyn, am Ufer eines Flusses sowie am Fuße eines Nordhangs des Thorn-Eberswalder Urstromtals. Dies bewegte den gewählten Würdenträger am Hofe und Soldaten im Range eines Generals, später Marschalls, Hans Adam Schöning dazu, eben hier in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts sein Barockschloss zu errichten, dem es schließlich zufiel, so eng mit der Geschichte Preußens verbunden zu sein. Später errichtete sein Sohn eine Krypta über den väterlichen Sarkophag, und dessen Erben, die Familien von Wreech sowie von Dönhoff, ein Mausoleum. Das Werk, an eben dieser Stelle eine eindrucksvolle, erhabene Residenz zu schaffen, krönte schließlich die Familie von Schwerin, die eine Kirche, ein prachtvoll umgebautes Schloss sowie einen ganz im Geiste der Zeit nach englischen Vorbildern angelegten Park mit einem Denkmal zu Ehren des Königs von Preußen hinterließen. Schwieriges Erbe In der Geschichte Polens ging Preußen in einem seiner dunkelsten Jahre ein, als eben jenes Preußen, dass 1795 auf den Ruinen eines von der Landkarte Europas getilgten Landes gemeinsam mit Russland und Österreich an Memel, Bug, Weichsel und Pilitza seine Grenzpfosten aufstellte. Nach Beendigung des Zweiten Weltkriegs teilten die Siegermächte Preußen, wobei der größte Teil an Polen, ein kleinerer an Russland, sowie die westlich der Oder gelegenen Gebiete an den ostdeutschen Staat fielen. Die Besatzungsmächte nahmen sich der Entnazifizierung sowie Entmilitarisierung sowohl des Staates als auch der Mentalität der Deutschen an, ebenso dadurch, dass man sie von den besitzergreifenden Tradition dieses Preußens trennte. Dies geschah u.a. mit dem am 25. Februar 1947 gefassten Beschluss, den Staat Preußen aufzulösen. Das Nachkriegsdeutschland sollte auf dem Fundament einer friedlichen Zusammenarbeit zwischen den Völkern aufgebaut werden. In Berlin begann man, die Denkmäler mit preußischen Königen zu entfernen. Auch in der kurz darauf gegründeten DDR ging man daran, systematisch all jene an die preußischen Junker erinnernde Spuren zu beseitigen, die man als eben jene Kräfte ansah, die die aggressive Politik der Hohenzollern unterstützt sowie den Arbeitern und Bauern stets feindlich gegenübergestanden hatten. Mit dem Land, das uns im Ergebnis des Krieges zufiel, wurden wir ebenso zu den Erben der Kultur Preußens. Damit ging die Fragestellung einher, was mit diesem schwierigen Geschenk der Geschichte nun anzufangen sei. Eine von den Emotionen der Kriegszeit geprägte natürliche Reaktion war es, Vergeltung nehmen zu wollen und alle deutsche, insbesondere aber preußische Spuren zu beseitigen. Dieser Praxis fielen in unserer Region Denkmäler herausragender deutscher Persönlichkeiten, wertvolle, von den Junkern gestiftete sakrale und andere Objekte in den Kirchen und Schlössern sowie Denkmäler zu Ehren der auf den Schlachtfeldern gefallenen Soldaten zum Opfer. Gleiches gilt für die Innenausstattung der Adelsschlösser sowie weiter Teile der Parkanlagen, wobei die Zerstörungen in Dąbroszyn im Vergleich zu bspw. Kamień Wielki weniger barbarisch ausfallen. Obwohl es also zahlreiche Gründe für ein solches Verhalten gab, so blieben hier in dieser Gegend dennoch viele den preußischen Militarismus Kompozycja rzeźb sławiących księcia Henryka Pruskiego porównanego do wybitnego elektora Fryderyka Wilhelma. Jej fragmenty, w tym popiersie Henryka, dzieło francuskiego rzeźbiarza J.A. Houdona, zachowały się. Skulpturen zu Ehren Prinz Friedrich Heinrich Ludwig von Preußens, den man mit seinem Vater Kurfürst und König Friedrich Wilhelm I. in Preußen vergleicht. Teile von ihnen, darunter eine Büste aus der Werkstatt französischen Bildhauers Jean-Antoine Houdon, blieben erhalten. tara nadwarciańska wieś rybacka o rodowodzie słowiańskim, wspomniana po raz pierwszy w roku 1262 pod postacią Tamprosove. Jej usytuowanie w odległości kilku kilometrów od ujścia Warty do Odry oraz na brzegu terenów zalewowych obu rzek skutkowało ciągłym nadmiarem wód gruntowych oraz niebezpieczeństwem powodzi, a w następstwie budową systemów melioracyjnych i ciągłym ich doskonaleniem. W epoce przeistoczenia się klasy rycerstwa w ziemiaństwo, szlachta rezygnowała z budowy w niedostępnych miejscach obronnych zamków, w ich miejsce budując pałace umiejscowione w pięknym krajobrazie. Wyjątkowo malownicze położenie Dąbroszyna nad brzegiem rzeki i u podnóża przeciętej wąwozami wysokiej północnej skarpy pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej sprawiło, że dygnitarz elektorskiego dworu i żołnierz w randze generała, a potem marszałka, Hans Adam Schöning tu właśnie w drugiej połowie XVII wieku wybudował swój barokowy pałac, któremu przypadło tak silnie związać się z dziejami Prus. Potem jego syn zbudował kryptę na ojcowski sarkofag, a jego spadkobiercy Wreechowie czy Dönhoffowie mauzoleum. Dzieło tworzenia okazałej rezydencji uwieńczyli Schwerinowie, po których pozostał kościół, przebudowany pałac i zaprojektowany w stylu angielskim park z pomnikiem króla Prus. Kłopotliwe dziedzictwo W dziejach Polski Prusacy zapisali się w najciemniejszych barwach, jako ci, którzy w roku 1795 na gruzach państwa wymazanego z map Europy ustawili swe słupy graniczne z Rosją i Austrią nad Niemnem, Bugiem, Wisłą i Pilicą. Po zakończeniu drugiej wojny światowej (1945) zwycięskie mocarstwa dokonały rozbioru Prus, których większość ziem przypadła Polsce, część Związkowi Radzieckiemu, a obszary zaodrzańskie znalazły się we wschodniej części Niemiec. Władze okupacyjne podjęły się denazyfikacji i demilitaryzacji zarówno państwa jak i mentalności Niemców - także przez odcięcie ich od zaborczych tradycji Prus. Przybrało to między innymi postać decyzji z dnia 25 lutego 1947 roku o likwidacji Prus jako państwa i budowy powojennych Niemiec na fundamencie pokojowej współpracy narodów. W Berlinie zaczęto usuwać pomniki pruskich królów. W powstałej wkrótce komunistycznej Niemieckiej Republice Demokratycznej zaczęto także systematycznie niszczyć ślady po pruskich junkrach, traktowanych w kategoriach jednej z politycznych Malownicze usytuowanie wsi w ujęciu autorów map z XVIII wieku. Malerische Lage des Dorfes nach Verfassern von Karten aus dem 18. Jahrhundert. sił wspierających zaborczą politykę Hohenzollernów oraz jako klasowych wrogów robotników i chłopów. Wraz z ziemiami, jakie nam przypadły w wyniku wojny, staliśmy się także spadkobiercami kultury 12 Dąbroszyn - Tamsel Dąbroszyn - Tamsel 13

8 und seine Aggressivität symbolisierende Denkmäler erhalten. Vor allem betrifft dies das Denkmal zu Ehren Friedrich II., der sich den zerstörerischen Kräften weitestgehend widersetzte, sowie ein Obelisk und andere Objekte als Ausdrucksform des seinem Bruder Heinrich entgegengebrachten Kultes. Prinz Heinrich hatte als Gesandter des Königs in Petersburg maßgeblich Anteil an der ersten Teilung Polens. Und als wenn dies noch nicht genügen würde, so ruht in der Krypta der hiesigen Kirche dessen Hofmarschall Friedrich Wilhelm von Wreech, der gemeinsam mit Prinz Heinrich in Petersburg weilte. Diese beherbergt ebenso den Sarg seines Vaters, eines preußischen Generals sowie den Sarkophag seines Großvaters, des preußischen Marschalls Hans Adam von Schöning; im Querschiff der Kirche befindet sich wiederum ein herrliches barockes Mausoleum der Familie des Marschalls. Wandlung des Bösen zum Guten Odrestaurowany sarkofag marszałka Schöninga i mauzoleum jego rodziny. Restaurierter Sarkophag Marschalls Schöning und Mausoleum seiner Familie. Nachdem man sich die historische Bedeutung von Tamsel-Dąbroszyn vergegenwärtigt hatte, das eben all jene Voraussetzungen dahingehend erfüllte, zu einem Brennpunkt eines lebendigen Nationalismus zu werden, entschied sich eine Gruppe von Witnicer Bürgerinnen und Bürger des Freundeskreises Witnica e.v. mit dessen Vorsitzenden Zbigniew Czarnuch an der Spitze dazu, einem solchen Lauf der Dinge vorzubeugen. Unterstützt von der Stadt- und Gemeindeverwaltung und Bürgermeister Andrzej Zabłocki nahm man sich der Aufgabe an, das Böse in Gestalt der aggressiven militärischen Traditionen dieses Ortes in ein Zentrum der deutsch-polnischen Annäherung zu verwandeln. In den Räumen des Schlosses, verlassen nach der Auflösung des hiesigen Staatlichen Landwirtschaftlichen Betriebs, veranstaltete man Ausstellungen, Konzerte, Konferenzen für Historiker, Sommerbälle und andere Feste. Mehrere Artikel über die Geschichte dieses Schlosses wurden veröffentlicht. Ebenso erschien eine Tamsel-Dąbroszyn gewidmete Sonderausgabe der Zeitschrift Trakt Warta-Odra [Der Weg entlang von Warthe und Oder], unter dem Titel Po tej stronie Odry [Diesseits der Oder] erschienen in das Polnische übertragene Schriften Theodor Fontanes über die Geschichte dieses Ortes. Diese sowie weitere Aktivitäten führten schließlich dazu, dass die Gemeinde Witnica das Schloss in ihre Obhut nahm sowie Mittel für die Instandsetzung und Restaurierung der Krypta einschließlich Sarkophag des Marschalls und dem Mausoleum seiner Familie bereitstellte. Damit einher ging ebenso die Gründung des deutsch-polnischen Vereins Educatio Pro Europa Viadrina. Die letzten drei Worte sind zugleich Name der hiesigen Euroregion, Sitz des Vereins ist das Schloss selbst. Nach Jahren versiegten schließlich die Geldquellen, um weitere Renovierungs- und Instandhaltungsmaßnahmen zu finanzieren. So beschloss die Gemeinde Anfang des 21. Jahrhunderts, es zu verkaufen. Der Verein ist jedoch auch weiterhin aktiv. Mit ihrem Einfallsreichtum sticht besonders Jutta von der Lancken hervor, die Witwe des Enkels der letzten Eigentümer von Schloss und Gütern in Tamsel, der Familie von Schwerin, ist. Vier Damen In der Geschichte des Schlosses Tamsel/Dąbroszyn nehmen vier Damen eine herausragende Rolle ein, die an dieser Stelle besonderer Aufmerksamkeit bedürfen. Eine lebte im 18., zwei im 19. Jahrhundert, die letzte in dieser Reihe ist den polnischen Bewohnern Dąbroszyns gut bekannt und wurde hier herzlich aufgenommen. Prus. Powstało pytanie: co z tym kłopotliwym darem historii zrobić? Odruchem naturalnym epoki wojennych emocji był odwet, przejawiający się w zacieraniu niemieckich śladów w ogóle, a pruskich w szczególności. Ofiarą tej praktyki na naszym terenie padły pomniki wybitnych Niemców, junkierskie zabytki w kościołach i pałacach oraz obiekty upamiętniające żołnierzy poległych na polach bitew. Także wnętrza pałaców i parkowe rzeźby, w czym Dąbroszyn - w porównaniu na przykład z Kamieniem Wielkim - wypada mniej barbarzyńsko, choć było ku temu wiele powodów, jako że wyjątkowo tu właśnie zachowało się wiele zabytków symbolizujących pruski militaryzm i jego zaborczość. Przede wszystkim był to pomnik naszego zaborcy, Fryderyka II, który w dużym stopniu oparł się siłom niszczycielskim, oraz obelisk i inne obiekty uprawianego tutaj kultu jego brata Henryka. Książę Henryk, jako wysłannik króla, przygotował w Petersburgu pierwszy rozbiór Polski. I jakby tego było mało, w krypcie tutejszego kościoła spoczywa marszałek jego dworu Friedrich Wilhelm von Wreech, przebywający wówczas z Henrykiem w Petersburgu. W krypcie znajduje się też trumna jego ojca, pruskiego generała i okazały sarkofag pradziadka, pruskiego marszałka, Hansa Adama von Schöninga, a w transepcie kościoła piękne barokowe mauzoleum rodziny marszałka. Przekuwanie zła w dobro Po uzmysłowieniu sobie historycznej wagi Dąbroszyna, dysponującego wszelkimi przesłankami, by stać się ogniskiem żywego nacjonalizmu, grupa witniczan z Towarzystwa Przyjaciół Witnicy z prezesem Zbigniewem Czarnuchem na czele postanowiła takiej ewentualności zapobiec. Przy wsparciu władz miasta i gminy oraz burmistrza Andrzeja Zabłockiego rozpoczęto proces przekuwania złej, militarnozaborczej tradycji tego miejsca w ośrodek polskoniemieckiego zbliżenia. W pałacowych komnatach, opuszczonych po rozwiązanym Państwowym Gospodarstwie Rolnym, zaczęto organizować wystawy, koncerty, konferencje historyków, letnie bale i inne imprezy. Opublikowano kilka artykułów na temat historii pałacu. Ukazał się specjalny numer pisma Trakt Warta - Odra poświęcony Dąbroszynowi, przetłumaczono i opublikowano pracę wybitnego pisarza Theodora Fontane na temat dziejów Dąbroszyna w książce pod tytułem Po tej stronie Odry. Te i inne poczynania zaowocowały przejęciem pałacu i parku przez gminę Witnica, zdobyciem Wiktoria. Zwieńczenie pomnika Fryderyka II z roku 1840 autorstwa Ch.G.Raucha. Victoria-Denkmal von Christan Daniel Rauch fertiggestelltes Denkmal zu Ehren Friedrich II. środków na jego remont oraz odrestaurowaniem kościelnej krypty z sarkofagiem marszałka Schöninga i mauzoleum jego rodziny. Spowodowało to także powstanie Polsko-Niemieckiego Stowarzyszenia Educatio Pro Europa Viadrina. Ostatnie trzy słowa nazwy Stowarzyszenia są nazwą Euroregionu, który w statucie pałac w Dąbroszynie ustanowił swą siedzibą. Po latach wyschły źródła finansowania dalszego remontu pałacu i na początku XXI wieku władze gminy przeznaczyły go na sprzedaż. Nie wygasła jednak aktywność powstałego Stowarzyszenia, w którym inwencją wyróżnia się Jutta von der Lancken, wdowa po wnuku ostatnich właścicieli pałacu i dóbr dąbroszyńskich, von Schwerinów. Cztery damy Dzieje dąbroszyńskiego pałacu ubarwiają postacie czterech pań, zasługujących na naszą pamięć. Jedna z wieku XVIII, dwie z XIX i ostatnia tak dobrze znana polskim mieszkańcom Dąbroszyna i mile tu podejmowana. 14 Dąbroszyn - Tamsel Dąbroszyn - Tamsel 15

9 Władze gminy po wyczerpaniu możliwości zdobycia środków na dalszą odbudowę pałacu zadecydowały o jego sprzedaniu. Die Gemeindeverwaltung entschied sich nach Ausschöpfung aller Möglichkeiten, Mittel zur weiteren Instandsetzung des Schlosses bereitstellen zu können, zum Verkauf des Anwesens. Die schöne Eleonore Ihre Schönheit sowie der ihr eigene Anmut und Charme wird in einer zu ihren Ehren verfassten Ode besungen, zur vollen Geltung gelangen sie in den Briefen des jungen Friedrich, des in der Küstriner Festung von seinem gestrengen Vater wegen eines Versuchs, aus dem Lande zu fliehen, festgesetzten Kronprinzen. König Friedrich Wilhelm vermochte es nicht, dessen musikalischen und literarischen Leidenschaften das Flötenspiel sowie die Lektüre französischer Troubadour-Romane, die ihre Sehnsucht und die Schönheit der Damen ihrer Herzen in Versform fassten weder verstehen noch tolerieren. Und auch als der Vater sein Urteil dahingehend änderte, dass der Sohn nunmehr in der Küstriner Kriegs- und Domänenkammer Verwaltungspraxis zu erlernen hatte, ritt der achtzehnjährige zu der von ihm platonisch so hoch verehrten Gattin des Oberst von Wreech nach Tamsel. Dieser, später zum General ernannt, war vierunddreißig Jahre alt, als er die damals fünfzehnjährige Enkelin des Marschalls von Schöning heiratete. Als Friedrich hier ankam, hatte Eleonore bereits fünf Kinder geboren, insgesamt sollte sie Mutter von zwölf Kindern werden. Später war sie für ihre Abneigung ihrem einstigen glühenden Verehrer und späteren König gegenüber bekannt, so dass jegliche Erinnerung an Friedrich in Tamsel strengstens untersagt war. Pflegte man hier doch einen dem königlichen Bruder Prinz Heinrich entgegengebrachten Kult, zu dessen Ehren ein ansehnliches Denkmal sowie ein Obelisk aufgestellt wurden. Sophie, große Dame der Berliner Salons und ihre arme Schwester Cäcilie Die Tamseler Güter zählten nicht nur zu den umfangreichsten in der Neumark, sondern zugleich in ganz Brandenburg. Der letzte Eigentümer, Stanislaus Graf von Schwerin, verfügte 1921 über ha Wälder, Wiesen und Äcker. Das Gut Tamsel war ein sog. Majorat, d.h. dass in erster Linie nur die männlichen Nachfahren erbberechtigt waren, und erst als diese ausgestorben waren, die Erbfolge an die verheirateten Töchter überging, deren Ehegatten dann die Verwaltung übernahmen. Da es in der Familie von Schöning einen solchen männlichen Nachfahren nicht gab, ging das Erbe Eleonores nunmehr in den Besitz derer von Wreech über. Die kinderlosen Söhne Eleonores gaben es 1795 weiter an die Familie von Dönhoff aus Dönhoffstadt (heute Długosze) in Ostpreußen. Die Aufgrund des frühen Tods der Söhne starb dieser Zweig der Familie 1816 aus, so dass sich Tamsel mit der Heirat Gräfin Rosalie Ulrike von Dönhoffs mit Graf Hermann von Schwerin aus Wolfshagen nunmehr im Besitz eines weiteren Adelsgeschlechts befand. Sie waren es, die das bisherige Schweigegebot brachen und 1840 ein Victoria-Denkmal zu Ehren der großen Leistungen Friedrich II. sowie in Gedenken an seinen Aufenthalt in Tamsel aufstellten. Rosalie widmete sich der Verschönerung des Parks und ließ in ihm zwei Pavillons aufstellten, die im Stile griechischer Tempel errichtet wurden. Sie verlieh ihnen die Namen ihrer beiden Schwestern Sophie und Cäcilie. Sophie von Schwerin, geborene von Dönhoff, Frau von Wilhelm und Schwester von Hermann, verbrachte die meiste Zeit in der Berliner Villa ihres Mannes (Wilhelmstraße 63). Hier führte sie ein ausschweifendes Leben im Kreise der Berliner Aristokraten. In ihren von einer weiteren Schwester, Baronin Amalie von Romberg, die Eigentümerin der Güter in Groß Kammin und Stolberg war, veröffentlichten Erinnerungen berichtet sie hierüber. Eine der Schwestern von Sophie, Cäcilie, war gesundheitlich stark angeschlagen, weshalb sie sich Piękna Eleonora Jej urodę i osobisty wdzięk opiewał w odzie napisanej na jej cześć oraz w pełnych uwielbienia listach nastolatek Fryderyk, królewicz zamknięty przez surowego ojca w kostrzyńskiej twierdzy za próbę ucieczki z kraju. Wymagający król-ojciec, Fryderyk Wilhelm, nie tolerował jego pasji gry na flecie i lektury francuskich romansów o trubadurach, opiewających cnoty i piękno dam swego serca. Toteż gdy ojciec zamienił wyrok na obowiązek praktyki urzędniczej w kostrzyńskim rządzie Nowej Marchii, osiemnastolatek cwałował konno do Dąbroszyna do ubóstwianej platonicznie żony pułkownika von Wreecha. Pułkownik, potem generał, miał lat trzydzieści cztery, gdy zawierał ślub z piętnastoletnią wnuczką marszałka von Schöninga. Gdy Fryderyk tu przyjeżdżał, Eleonora zdążyła już urodzić pięcioro dzieci, których razem po latach miała aż dwanaścioro. Zasłynęła potem z takiej niechęci do dawnego wielbiciela, a potem wielkiego króla, że w Dąbroszynie wspominanie o Fryderyku było zabronione. Tutaj pielęgnowało się bowiem kult królewskiego brata - księcia Henryka, któremu poświęcono bardzo osobliwy pomnik chwały oraz obelisk. Zofia, wielka dama salonów Berlina i jej biedna siostra Cecylia Dobra dąbroszyńskie zaliczano do największych nie tylko w Nowej Marchii, ale także w Brandenburgii. Ostatni właściciel dominium Tamsel, Stanislaus Graf von Schwerin, w roku 1921 posiadał 2416 ha lasów, łąk i ziemi uprawnej. Majątek Tamsel był majoratem, czyli jego spadkobiercami mogli być tylko potomkowie w linii męskiej i dopiero po ich wymarciu zamężne córki wprowadzały majątek pod zarząd nowego rodu ich mężów. W konsekwencji braku potomka w linii męskiej w rodzie von Schöningów majątek, jako wiano Eleonory, znalazł się w posiadaniu von Wreechów. Bezdzietni synowie Eleonory przekazali go w roku 1795 von Dönhoffom z Dönhoffstadt/Długosze w Prusach Wschodnich (dziś Olsztyńskie). Ta gałąź rodu, wobec szybkiej śmierci synów, wygasła w roku 1816 i Dąbroszyn za sprawą małżeństwa hrabianki Rozalii Fryderyki von Dönhoff z hrabią Hermanem von Schwerin z Wolfshagen znalazł się w posiadaniu kolejnego rodu. To oni przerwali dotychczasową zmowę milczenia i wystawili w roku 1840 Wiktorię - pomnik upamiętniający wielkie dokonania Fryderyka II i jego pobyt w Dąbroszynie. Rozalia, upięk- Luisa Eleonora von Wreech. Portret malarza ze szkoły A. Pesne. Louise Eleonore von Wreech. Porträt eines Malers aus der Schule von A. Pesne. Świątynia Zofii. Pawilon stał do końca lat 80. XX wieku. Jego resztki zgromadzono w parkowym lapidarium. Sophien-Tempel. Der Pavillon stand bis Ende der 80er Jahre des 20. Jahrhunderts. Seine Überreste befinden sich im Lapidarium des Parks. szając park, zbudowała w nim także dwa pawilony w kształcie greckich świątyń, nadając im imiona swych dwu sióstr: Zofii i Cecylii. Zofia von Schwerin z domu Dönhoff, żona Wilhelma, brata Hermanna, większość czasu spędzała w berlińskim pałacu rodziny męża (Wilhelmstraße 63), prowadząc tam bujne życie towarzyskie w kręgach arystokratycznych. Opisała je we wspomnieniach wydanych drukiem przez jej kolejną siostrę, panią na Kamieniu Wielkim i Małym, baronową Amalię von Romberg. 16 Dąbroszyn - Tamsel Dąbroszyn - Tamsel 17

10 häufig in Kurorten aufhielt. Zur Genesung konnte dies jedoch nicht beitragen, so dass sie ihre letzten Lebensjahre, noch immer alleinstehend, in einem mit Rädern ausgestatteten Sessel sowie im Bett verbrachte. Sie war Eigentümerin zweier Güter in Ostpreußen und wollte in einem von ihnen ein Krankenhaus für 20 Senioren und körperlich Behinderte einrichten, wozu es jedoch aufgrund ihres gesundheitlichen Zustands sowie des späteren Tods nicht mehr kam. Ihre Schwester Amalia errichtete im Gendenken an dieses ehrenvolle Vorhaben auf eigene Kosten in Groß Kammin ein solches Krankenhaus mit Wirtschaftsgebäuden und Garten. Es verfügte über 18 Betten und wurde von Diakonissen geführt. Zu Ehren der Schwester nannte man es Cäcilien-Stift. Die Wirren des Krieges überstanden beide Pavillons unberührt. Das undichte Dach des Sophien- Tempels nahmen einige Bewohner von Dąbroszyn Ende der 80er Jahre zum Anlass, Ziegelsteine und andere Schmuckelemente zu stehlen. Die wenigen Überreste des Tempels werden heute im Lapidarium des Schlosses aufbewahrt. Am Cäcilien-Tempel mit seiner Statue des griechischen Gottes der Zeit, Chronos, nagte unaufhörlich der Zahn der Zeit. Der Freundeskreis Witnica trägt sich in letzter Zeit verstärkt mit dem Gedanken, ihn wiederaufzubauen. Dieses Vorhaben unterstützen mit ganzem Herzen die vierte Dame von Tamsel bzw. Dąbroszyn und ihre polnischen Bekannten. Pani Jutta Voller Energie und Tatendrang unterstützt Frau Jutta von der Lancken, einzige Vertreterin ihrer Familie als Erben derer von Schwerin aus der Linie Tamsel, seit Jahren aktiv Projekte zur Wiederbelebung des Schlosses und initiiert zahlreiche kulturelle und gesellschaftliche Veranstaltungen, die Deutsche und Polen einander näher bringen. Seit vielen Jahren feiert sie hier ihre Geburtstage und organisiert Sommerbälle. Mit ihrem diplomatischen Geschick und ihrer persönlicher Ausstrahlung vermag sie es, den Kreis der Freunde dieses ungewöhnlichen Ortes stetig zu erweitern. Baumschule Silex Mitte des 19. Jahrhunderts war Tamsel weithin berühmt für die Künste, die der Hofgärtner Karl Silex Jutta von der Lancken podczas balu organizowanego w pałacu w roku Stoi na tle pieca ubrana w suknię w kwiaty. Jutta von der Lancken, im Blumenkleid vor dem Ofen, während eines 1994 im Schloss stattfindenden Balls. Fragment pocztówki z przełomu wieków ze Świątynią Cecylii z figurą Kronosa. Obok obelisk ku czci księcia Henryka Pruskiego oraz Diabelski Most na spacerowym szlaku łączącym obie świątynie. Ausschnitt einer Postkarte aus der Jahrhundertwende: Cäcilien-Tempel mit Chronos-Statue. Daneben der Obelisk zu Ehren Prinz Heinrichs von Preußen sowie die Teufelsbrücke entlang des Weges, der beide Tempel miteinander verband. Jedna z sióstr Zofii Cecylia, była osobą o bardzo słabym zdrowiu, które usiłowała podreperować wyjazdami do miejscowości uzdrowiskowych. Niewiele to pomagało i ostatnie lata życia, wciąż jako osoba samotna, spędziła w fotelu na kółkach i w łóżku. Była właścicielką dwóch majątków w Prusach Wschodnich i w jednym z nich zamierzała ufundować szpital dla 20 starców i kalek, czemu stanął na przeszkodzie ciężki stan jej zdrowia, a potem śmierć. Jej siostra, Amalia, dla upamiętnienia tego szlachetnego projektu zbudowała na swój koszt szpital w Kamieniu Wielkim z budynkami gospodarczymi i ogrodem. Miał 18 łóżek i prowadzony był przez diakonisy. Nazwano go Cäcilien Stift, czyli Fundacja Cecylii. Oba pawilony parkowe z wojennej zawieruchy wyszły cało. Przeciekający dach Świątyni Zofii dał niektórym mieszkańcom Dąbroszyna pod koniec lat osiemdziesiątych powód do rozkradzenia jej cegieł i elementów wystroju, których nikłe resztki leżą w przypałacowym lapidarium. Świątynia Cecylii z figurą boga czasu Kronosa ulega destrukcji czasu. Ostatnio w Towarzystwie Przyjaciół Witnicy zrodził się projekt jej odbudowy, w co z całym sercem zaangażowała się czwarta dama Dąbroszyna i jej polscy znajomi. Pani Jutta Pełna energii i woli działania, jedyna przedstawicielka rodu von der Lancken jako spadkobierców tradycji Schwerinów z linii Tamsel, pani Jutta od lat zaangażowana jest w projekty ożywiania pałacu inicjatywami natury kulturalnej i towarzyskiej, zbliżającymi Niemców i Polaków. Od lat obchodzi tu swe urodziny, organizując letnie bale. Swymi dyplomatycznymi talentami i osobistym urokiem wciąż powiększa krąg przyjaciół tego niezwykłego miejsca. Ogrodnictwo Silexa W połowie XIX wieku Dąbroszyn był szeroko znany z dokonań dworskiego ogrodnika Karla Silexa. Zawodowe szlify zdobył pod skrzydłami generalnego dyrektora królewskich parków Petera Josepha Lennè i po studiach w Poczdamie został ogrodnikiem dworskim hrabiego Schwerina w Dąbroszynie. Dzięki jego kompetencjom i pracy park stał się celem licznych wycieczek. Silex uczestniczył w wielu wystawach, gdzie za swoje dokonania w sztuce ogrodniczej zdobywał złote i srebrne medale. Został także wyróżniony tytułem królewskiego inspektora ogrodów. Lennè prowadził w Poczdamie królewską szkółkę drzewek, dostarczanych do obsadzeń poboczy licznie w tym czasie budowanych szos. Silex posta- Plan Dąbroszyna opracowany przez członków koła dąbroszynian Związku Wypędzonych. Ze zbiorów Heimatmuseum landsberczyków w Herfordzie. Von Mitgliedern des Heimatvereins Tamsel erstellte Karte des Dorfes. Aus den Sammlungen des Heimatmuseums der BAG Landsberg/Warthe in Herford. 18 Dąbroszyn - Tamsel Dąbroszyn - Tamsel 19

11 Akt nadania w roku 1954 gospodarstwa rolnego Kazimierzowi Pałczyńskiemu. Anlässlich der Übergabe des Hofes an Kazimierz Pałczyński im Jahre 1954 ausgestellte Urkunde. hier vollbrachte. Den letzten Schliff seines beruflichen Könnens verlieh ihm Dr. Peter Joseph Lenné, Generaldirektor der Königlichen Gärten; nach seinem Studium in Potsdam wurde er von Graf von Schwerin in Tamsel als Hofgärtner angestellt. Dank seiner umfangreichen Kenntnisse sowie seiner Arbeit wurde der Park zu einem beliebten Ausflugsziel. Silex nahm an vielen Ausstellungen teil, wo er für seine Künste mit Gold- und Silbermedaillen bedacht wurde. Ebenso wurde er zum königlichen Garteninspektor ernannt. In Potsdam hatte Lenné eine Königliche Baumschule begründet, in der Setzlinge für die zur damaligen Zeit zahlreich angelegten Baumalleen produziert wurden. Silex entschied sich, ebenso eine solche Baumschule in Tamsel anzulegen. Im Jahre 1860 pachtete er für 50 Jahre 200 Morgen Land vom Grafen, gelegen an der Ortsausfahrt nach Vietz, und legte ein entsprechende Baumschule an. Sie entwickelte sich hervorragend, so dass Silex kurz darauf ebenso die neben dem Vorwerk gelegene Schäferei mit dem Haus für 20 Erntehelfer aus Polen, die der Graf in der Erntezeit zusätzlich beschäftigte, pachtete. Auch Silex beschäftigte sie in seiner Baumschule. Die Firma lieferte u.a. Alleenbäume zur Bepflanzung der umgebauten Chaussee von Küstrin über Landsberg und Deutsch Krone (heute Wałcz) nach Königsberg. Nach der Berliner Baumschule Späth war sie die zweitgrößte Gärtnerei östlich der Elbe. Karl Silex gab systematisch Kataloge mit den Produkten seiner Firma heraus. Er war Mitglied der Pücklergesellschaft, mit der er berühmte Parks in Europa bereiste. In Stettin wirkte er an der Gestaltung des ersten deutschen Parkfriedhofs mit. Nach Ablauf der Pachtzeit musste er sein hervorragend prosperierendes Unternehmen schließen und die Fläche vollständig roden. Sein Enkel, ebenso Karl Silex von Namen sowie Journalist von Beruf, bewahrte in seinen Erinnerungen über einen Aufenthalt in Tamsel seinen Großvater vor dem Vergessen. Familie Pałczyński Nach 1945 übernahmen Anastazja und Jan Pałczyński Haus und Hof von Karl Silex. Im November dieses Jahres waren sie aus Gniewkow bei Inowrocław hierhergekommen. Ihr Sohn Kazimierz erinnerte sich in den 90er Jahren noch daran, dass zum damaligen Zeitpunkt im Ort nur sehr wenige Menschen wohnten. Leben kehrte erst später nach Dąbroszyn zurück, als Ende 1945 sowie im Frühjahr 1946 drei Transporte aus der Umgebung von Buczacz (heute Butschatsch), Skałat (heute Skalat) sowie Nowogródek (Navagradak) eintrafen. Heute (im Jahre 2011) führen sein Sohn Bernard und dessen Frau Krystyna als eine der letzten Landwirte im Dorf einen kleinen, 26 ha umfassenden landwirtschaftlichen Betrieb mit 5 Kühen und 30 Schweinen. Bernard Pałczyński war 25 Jahre lang Ortsvorsteher von Dąbroszyn. Einwohnerzahlen und Ortsname Um das Jahr 1805 lebten in 56 Häusern 455 Einwohner. Es gibt ein Landgut, zwei Großbauern, 25 Fischerhäuser sowie 45 auf dem Gut beschäftigte Arbeiter, darunter ein Schmied, ein Tischler, ein Wirt sowie ein Förster. Im Jahre 1939 zählt das Dorf 752 Einwohner; 1946: 457; 1958: 440; 2000: 692 sowie 2011 insgesamt 668 Einwohner. Der mittelalterliche Name Tamprosove wurden von den Posener Wissenschaftlern vom Wortstamm Dąb (Eiche) abgeleitet und führte in der zweiten Jahreshälfte 1945 zur Namensgebung Dąbroszyn sowie wie bei der Mehrheit der in der Gemeinde Witnica gelegenen Dörfer seiner Bestätigung seitens des Posener Wojewoden. Sołtys Bernard Pałczyński (z wąsem) z wieńcem dożynkowym swej wsi. Ortsvorsteher Bernard Pałczyński (mit Schnurrbart) mit dem Erntekranz seines Dorfes. nowił taką szkółkę założyć także w Dąbroszynie. W roku 1860 wziął od hrabiego w dzierżawę na 50 lat 200 mórg ziemi przy wylocie szosy w kierunku Witnicy i założył szkółkę drzew przydrożnych. Firma się rozwijała i wkrótce Silex wydzierżawił od hrabiego leżący obok folwark owczarni z domem żniwiarzy dla 20 sezonowych robotników z Polski, których hrabia zatrudniał przy sianokosach i żniwach. Także Silex zatrudniał ich w swej szkółce. Ogrodnictwo dostarczało między innymi drzewka dla przebudowywanej szosy Kostrzyn - Gorzów - Wałcz - Królewiec. Było po berlińskiej firmie Spätha drugim co do wielkości ogrodnictwem w Prusach na wschód od Łaby. Karl Silex wydawał systematycznie katalogi swej firmy. Był członkiem Pücklergesellschaft, z którym zwiedzał słynne parki w Europie. Współtworzył w Szczecinie pierwszy w Niemczech cmentarz park. Po upływie okresu dzierżawy dobrze prosperujące ogrodnictwo musiał zlikwidować i wykarczować grunt z korzeni drzewek. Jego wnuk, także Karl Silex, był wybitnym dziennikarzem, który pisząc w swych wspomnieniach o pobycie w Dąbroszynie, ocalił od zapomnienia postać dziadka. Pałczyńscy Po roku 1945 dom i zagrodę Karla Silexa zajęli Anastazja i Jan Pałczyńscy. Przyjechali tu w listopadzie 1945 r. z Gniewkowa koło Inowrocławia. Ich syn, Kazimierz, wspominał w latach 90., że kiedy tu się znaleźli, we wsi było bardzo mało mieszkańców. Ożyła ona dopiero wtedy, gdy pod koniec roku 1945 i wiosną 1946 przyjechały trzy transporty zza Sanu i Bugu, z okolic Buczacza, Skałatu i Nowogródka. Dziś (2011) jego syn Bernard z żoną Krystyną, jako jedni z ostatnich rolników we wsi, prowadzą gospodarstwo rolne o powierzchni 26 ha i hodują 5 krów i 30 świń. Bernard Pałczyński przez 25 lat pełnił funkcję sołtysa Dąbroszyna. Liczba mieszkańców i nazwa Około 1805 r. w Dąbroszynie było 56 domostw z 455 mieszkańcami. Jest tu majątek ziemski, 2 włościan (bauerów), 25 zagrodników-rybaków oraz 45 ludzi dworskich z kowalem, stolarzem, karczmarzem i leśniczym. W roku 1939 wieś liczy 752 mieszkańców, w , w , w , a w roku 2011 mieszka tu 668 osób. Średniowieczne nazwa Tamprosove przez poznańskich naukowców została wyprowadzona od dębu i skutkowało to pojawieniem się w drugiej połowie roku 1945 nazwy Dąbroszyn oraz, podobnie jak to było z większością wsi gminy Witnica, jej zatwierdzenie zostało dokonane przez wojewodę poznańskiego. 20 Dąbroszyn - Tamsel Dąbroszyn - Tamsel 21