Znaczenie wybranych szczegółów anatomicznych zatok szczękowych w planowaniu leczenia stomatologicznego przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 Znaczenie wybranych szczegółów anatomicznych zatok szczękowych w planowaniu leczenia stomatologicznego przegląd piśmiennictwa The significance of selected anatomical details of maxillary sinuses in dental treatment planning a literature review Zakład Chirurgii Stomatologicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Streszczenie Na podstawie przeglądu piśmiennictwa przedstawiono wybrane szczegóły anatomiczne zatok szczękowych, skupiając główną uwagę na zachyłku zębodołowym w odniesieniu do codziennej praktyki lekarskiej. Omówiono możliwe powikłania po zabiegach chirurgicznych, endodontycznych i implantologicznych, kierując uwagę czytelnika na najnowsze możliwości obrazowania okolicy okołowierzchołkowej zębów górnych oraz zatok szczękowych. Celem pracy jest przedstawienie odmiennych poglądów, kształtujących się na przestrzeni lat, na budowę zatoki szczękowej dzięki nowym metodom badań oraz technik obrazowania. Pozwoli to na coraz dokładniejsze zaplanowanie leczenia. Artykuł opiera się na zbiorach bazy PubMed i Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Stosując kluczowe słowa: maxillary sinus anatomy, septae, CBCT, sinus volume, sex, age, anatomia zatoki szczękowej, tomografia stożkowa, powikłania. W wyniku uzyskania kilku tysięcy tytułów wybrano kilkadziesiąt popartych statystycznie istotnymi badaniami z lat Wyniki wskazują na znaczny rozwój wiedzy na temat anatomii zatok szczękowych ze względu na nowe metody obrazowania. Podkreśla się także wagę niektórych szczegółów anatomicznych dla leczenia stomatologicznego oraz możliwe powikłania nieleczonych lub nieprawidłowo leczonych zębów ze zgorzelinową miazgą. Słowa kluczowe: zatoka szczękowa, anatomia, zachyłek zębodołowy, powikłania. Abstract This review paper describes research found in published literature on selected anatomical details of maxillary sinuses with a major focus on alveolar recess and its implications in current medical practice. It ilustrates possible complications of dental procedures, both surgical and endodontal, and focuses the reader s attention on the latest capabilities in imaging the maxillary periodontal region and sinus. The aim of this paper was to demonstrate how differing views on the structure of the maxillary sinus emerged over the years as a result of new diagnostic and imagining modalities, which allow for more precice treatment planning. Article utilizes the PubMed database and The Polish Medical Bibliography using the following key words: maxillary sinus anatomy, septae, volume, imagining, CBCT, complications, sex, age. Out of several thousand queries a few dozen were selected basen on statistical significance research in the period from The results demonstrate considerable progress of knowledge in the area of maxillary sinus anatomy as a result of new imaging modalities and underscore the importance of certain details in light of dental implant treatment developments as well as possible complications of untreated or improperly treated infected dentition. Key words: maxillary sinus, anatomy, alveolar recess, complications. Zatoka szczękowa największa ze wszystkich powietrznych jam w obrębie twarzowej części czaszki, zwana również jamą Highmora, posiada cztery ściany: nosową, oczodołową, podniebienną, szczękową [1] oraz zachyłki: czołowy, podniebienny górny, podniebienny dolny, jarzmowy i najważniejszy dla planowania leczenia stomatologicznego-zębodołowy. Jej rozmiary oraz kształt różnią się, co może mieć wpływ na rozwój stanów zapalnych, a także warunkuje położenie szczytów korzeni zębów przedtrzonowych oraz trzonowych górnych względem zachyłka zębodołowego. Znajomość anatomii zatok szczękowych, a zwłaszcza zachyłków zębodołowych jest istotna nie tylko przy planowaniu leczenia implantologicznego, ale także dla prostych zabiegów chirurgicznych oraz leczenia endodotycznego górnych zębów przedtrzonowych i trzonowych. Wiedza ta jest niezmiernie ważna, gdyż w znaczący sposób wpływa na zaplanowanie leczenia oraz unikanie powikłań. Istotny jest także dobór odpowiedniej dla tego regionu diagnostyki obrazowej oraz interpretacja otrzymanych wyników. Istotnym parametrem w opisywaniu zatok szczękowych jest objętość. Liczne prace anali- DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI PRACE POGLĄDOWE 69

2 70 PRACE POGLĄDOWE zują objętość zatok szczękowych oraz możliwe wahania tych wartości. Rozmiary mogą odbiegać od normy zwłaszcza w niektórych schorzeniach, takich jak hipoplazja lub akromegalia. Badania M. Gosau i wsp. [2] przeprowadzone na 130 zwłokach pozwoliły określić objętość zatok szczękowych, obecność i rozmiary przegród oraz odległość rozworu zatok szczękowych od podstawy nosa. Objętość zatok badano wprowadzając płyn po wcześniejszym przecięciu czaszki w linii pośrodkowej. Objętość wody wprowadzanej do zatok przez rozwór szczękowy wynosiła średnio 12,5 ml (5 22 ml) mniejsza u kobiet niż u mężczyzn. Hiatus maxillaris znajdował się w odległości mm od podstawy nosa, zauważono różnice pomiędzy płciami. Rozwór zatok szczękowych był usytuowany dalej od podstawy nosa u mężczyzn niż u kobiet. Wykazano, że wzrost objętości zatok ma statystycznie istotny wpływ na częstość występowania zapaleń [3]. Nie potwierdza to wcześniejszych doniesień Ikedy, których wyniki każą wyciągać wprost przeciwne wnioski [4]. Japońskie badania na płodach [5], przeprowadzone w celu obserwacji rozwoju zatok szczękowych oraz wczesnych zmian hipoplastycznych mogących prowadzić na przykład do rozwoju przegród wewnątrz zatok szczękowych [6], zostały przeprowadzone przy użyciu tomografii stożkowej Cone Beam Computed Tomography (CBCT). Zmiany wymiarów, a także kostnienia w obrębie twarzowej części czaszki, przeprowadzone u 25 płodów pomiędzy 20. a 30. tygodniem życia prenatalnego, pozwoliły określić wzorzec wzrostu oraz rozwijające się anomalie. Wnioski te są zbieżne z wcześniejszą pracą Mandarim-de-Lacerda i Urania-Alves [7]. Rozwój zatok u dzieci został zobrazowany przy pomocy rezonansu magnetycznego (Magnetic Resonance Imaging, MRI) przez naukowców ze Szwajcarii [8]. Zbadali oni 153 pacjentów (94 chłopców i 54 dziewczynki) w wieku od 1. do 16. roku życia. Nie zaobserwowano różnicy w objętości pomiędzy prawą oraz lewą zatoką szczękową ani płcią badanych. Rozmiary zatok szczękowych u noworodków wynosiły średnio 7,3 mm długości, 4,0 mm wysokości i 2,7 mm szerokości a objętość była równa średnio 0,08 cm 3. W wieku 16 lat wymiary te wynosiły odpowiednio 38,8 mm długości, 36,3 wysokości, 2,7 szerokości a objętość równa była 18,3 cm 3. Objętość zatok szczękowych w badaniu opisuje indeks objętości zatok (Sinus Volume Index SVI) wyliczony na podstawie wzoru na objętość elipsy. Podany wzór SVI = 1/2 A B C, gdzie A oznacza długość zatoki szczękowej, B opisuje jej szerokość, zaś C wysokość, bazuje na największych zbadanych wymiarach. Wraz z pojawieniem się w 1973 roku techniki obrazowania trójwymiarowego przy pomocy tomografii komputerowej stało się możliwe nieinwazyjne badanie objętości zatok szczękowych [9]. Pozwoliło to na odejście od pomiarów przy pomocy wstrzyknięć płynów do światła zatoki i następowym mierzeniu ich objętości [2, 10] lub badaniu czaszek denatów [2]. Niestety wyniki badań tomograficznych charakteryzują się nieco mniejszą dokładnością niż badanie objętości płynów, które faktycznie wypełniają światło zatok. Badania Kirmeier i wsp. [11] wykazały w badaniach TK, że objętość zatok szczękowych u mężczyzn w wieku lat z pełnym uzębieniem (nie uwzględniając trzecich zębów trzonowych) wynosi średnio 21,99 cm 3. Wiek ten wydaje się odpowiedni do takiej analizy, gdyż jak twierdzą Jun i wsp. [12] rozwój zatok jest już zakończony, jednak nie są jeszcze dostrzegalne zmiany związane z procesem starzenia się organizmu oraz częstą utratą zębów. Przedstawiona objętość mieści się w zakresie ustalonym wcześniejszymi badaniami od 15,4 cm 3 [13] do 24,04 cm 3 [11]. W innej pracy [14] nad określeniem objętości zatok szczękowych przy pomocy tomografii komputerowej (TK) przedstawione są następujące wyniki: 18,0 ± 6,0 cm3. Wykazują statystyczną różnicę pomiędzy płciami. Zatoki mężczyzn były średnio o 26,1% większe niż u kobiet. Wykazano także korelację pomiędzy wielkością poszczególnych zatok obocznych nosa. Co ciekawe, prace antropologiczne dowodzą, że ewolucja pominęła zatoki oboczne nosa. Badania odnalezionych szkieletów Homo neandenthalensis nie wykazały statystycznie istotnych różnic w porównaniu do Homo sapiens [15]. Takie same wnioski zostały wyciągnięte przez innych autorów [16]. W czasach tak szybkiego rozwoju implantologii coraz większe znaczenie w przypadkach wymagających podniesienia dna zatoki szczękowej, przy wyborze rozmiaru implantu, określaniu rokowania i możliwości powikłań na przykład perforacji błon zaporowych ma występowanie przegrody w zatoce szczękowej. Przegroda zatoki szczękowej jest blaszką kości zbitej, która wystaje najczęściej z dna i ściany zatoki. Zwykle biegnie pionowo, ale może mieć także ułożenie poziome. Zmiany dotyczą długości i grubości przegród. Ze względu na kierunek padania promieni X często nie są zauważalne na zdjęciach zewnątrzustnych. Rzadko zdarza się, aby przegrody te dzieliły w całości zatokę, jednak w takich przypadkach każdy segment ma swoje własne ujście [17]. W badaniach Gosau i wsp. [2] przegrody kostne zostały odnalezione w 24 z 67 badanych preparatów i było ich łącznie 35 (18 u mężczyzn i 17 u kobiet). Najczęściej występowały za pierwszym zębem trzonowym (28,6%), następnie za drugim zębem trzonowym (22,9%) oraz pierwszym zębem przedtrzonowym (17,1%). Przegroda nad zębem mądrości występowała w 5,7% przypadków oraz w 2,9% nad kłem. Wysokość przegród wahała się od 2,5 do 11 mm. DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI

3 Znaczenie wybranych szczegółów anatomicznych zatok szczękowych w planowaniu leczenia stomatologicznego... Z badań przeprowadzonych przy pomocy tomografii komputerowej [18] wynika, że kształtem przegrodę można porównać do łuku gotyckiego. Underwood [19] zaobserwował występowanie przegród na wysokości przestrzeni międzyzębowych, które dzieliły dno zachyłka zębodołowego na trzy części: przednią, środkową i tylną. W 1997 roku Krennmair [20] podzielił przegrody na pierwotne i wtórne. Przegrodą pierwotną nazwał on powstałą w trakcie rozwoju zatoki blaszkę kostna, zaś przegroda wtórna to tak zwany grzebień kostny w zatoce szczękowej powstający na tle nierównomiernego zaniku kostnego zlokalizowany w dnie zatok szczękowych. Jej powstanie wiąże się najczęściej z utratą zębów. W badaniach 205 zatok szczękowych stwierdzono 145 przegród. Zalecano przeprowadzanie diagnostyki zatok szczękowych przy pomocy tomografii komputerowej. Inna analiza 400 zatok szczękowych, przeprowadzona na podstawie badań TK [21], wykazała obecność przegród w 27,7%. Zazwyczaj były umiejscowione pomiędzy pierwszym a drugim zębem trzonowym (45,9%). Wyniki te różnią się od poprzednich gdzie Oh i Rue [22] podają, że wśród 488 badanych szczęk, 39 ze 157 przegród (24,8%) znajdowało się w okolicy przedtrzonowców, 56 (35,7%) pierwszych trzonowców oraz 62 (39,5%) drugich trzonowców szczęki. Velasquez-Plata i wsp. [23] donoszą, że 24% ze 156 badanych pacjentów posiadało przegrodę w zatoce szczękowej w okolicy przedtrzonowców, 41% w regionie trzonowców zaś 35% lokalizowało się za zębami trzonowymi szczęki. Kim i wsp. [24] zauważyli, że 25,4% było zlokalizowanych w przednim regionie, 50,8% w bocznym, a 23,7% w tylnym. Różnice pomiędzy tymi wynikami mogły być spowodowane różnymi metodami badań. Young-Baum Park i wsp. [21] podzielili przegrody zatok szczękowych w zależności od kierunku ich przebiegu. Najczęściej występowały przegrody policzkowo-podniebienne (96,3%) i strzałkowe (3,6%). Przebiegu poprzecznego nie wykryto w badaniach. Morfologicznie przegrodę zatoki szczękowej można podzielić na pełną i niepełną. Jak podają badania Won-Jin Lee i wsp. [25], przeprowadzone na pacjentach przygotowywanych do zabiegu implantologicznego, przegroda w zatoce szczękowej może wystąpić zarówno u pacjentów bezzębnych, a także posiadających naturalne uzębienie. W znacznej większości zatok szczękowych posiadających przegrody wykazano obecność pojedynczej, położonej jednostronnie [18, 21, 25]. Brak istotności statystycznej (p > 0,05) w występowaniu przegród pomiędzy płciami potwierdziły badania Gosau [2]. Mimo możliwości wykrycia przegrody w zatoce szczękowej na zdjęciach wewnątrzustnych [17], większość autorów jako metodę z wyboru poleca tomografię komputerową [4, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26] z naciskiem na coraz bardziej rozwijającą się w stomatologii stożkową tomografię komputerową (CBCT). Dla codziennej praktyki stomatologicznej najważniejszym aspektem w anatomii zatok jest jednak ich stosunek do wierzchołków korzeni zębów trzonowych oraz przedtrzonowych. Wiąże się to z możliwością powstania połączenia ustno-zatokowego w przypadku nawet prostej ekstrakcji oraz idącymi za tym powikłaniami. Podręczniki akademickie [27] podają, że najczęściej do połączeń ustno-zatokowych dochodzi po usunięciu pierwszych górnych trzonowców. Jak podaje Zaleska [28], przetoka ustno-zatokowa jest najczęstszym powikłaniem po ekstrakcji pierwszych zębów trzonowych szczęki. Przyczyny tego powikłania można podzielić na kilka grup: warunki anatomiczne, obecność zmian chorobowych w okolicy dna zatoki szczękowej oraz wadliwa technika usuwania zębów. Prace Kwak i wsp. oraz Ebarhardt i wsp. [29, 30] określają jako najbliżej położone zachyłka zębodołowego szczyty korzeni zębów: drugiego przedtrzonowego, pierwszego oraz drugiego trzonowego. Z badanych zębów najmniejsza odległość pomiędzy wierzchołkiem a dnem zatoki szczękowej była w przypadku drugich zębów trzonowych, co jest sprzeczne z wcześniejszymi obserwacjami. Największą odległość stwierdzono nad pierwszym przedtrzonowcem. Wielu autorów starało się zaproponować klasyfikację położenia korzeni zębów względem dna zatok szczękowych. Freisfeld i wsp. [31] opisali trzy możliwe położenia zębów w osi pionowej, ale klasyfikacja ta odnosiła się jedynie do pierwszych zębów trzonowych. Nie uwzględniała topografii dna zatoki szczękowej i innych korzeni zębów w stosunku do dna zachyłka zębodołowego. Badania te porównywały obrazy rentgenowskie oraz tomografii komputerowej. Według statystyk, z analizy zdjęcia ortopantomograficznego, 64 na 129 badanych zębów miało połączenie ze światłem zatoki szczękowej, zaś z analizy tomografii komputerowej jedynie 37. Kolejnym autorem był Kwak [29], który wyróżnił już pięć możliwych położeń pionowych. W typie I zachyłek zębodołowy znajduje się ponad korzeniami zębów trzonowych, w typie II zachyłek wpukla się pomiędzy korzenie policzkowe i podniebienny nie kontaktując się z nimi, w typie III zachyłek kontaktuje się z jednym lub dwoma korzeniami policzkowymi, w typie IV zachyłek kontaktuje się z korzeniem podniebiennym oraz w typie V wszystkie korzenie znajdują się w świetle zatoki. Ten sam autor opisał także trzy położenia poziome. Typ 1, w którym korzenie zęba trzonowego znajdują się poza zachyłkiem zębodołowym zatoki, typ 2, w którym zachyłek wpukla się pomiędzy korzenie policzkowe i podniebienny oraz typ 3, w którym korzenie znajdują się przed zachyłkiem. Analiza statystyczna powyższych badań pozwoliła wyciągnąć wniosek, że typy DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI PRACE POGLĄDOWE 71

4 możliwe były do oceny jedynie na podstawie TK. Najczęściej zatoki szczękowe nie kontaktują się swoim światłem z wierzchołkami tylnych zębów górnych. Arbel i wsp. [30] stwierdzili, że najczęstszą relacją zachyłka zębodołowego do korzeni zębów trzonowych jest jego położenie pomiędzy korzeniami podniebiennym i policzkowymi. Taki stosunek może na zdjęciach rentgenowskich dawać złudny obraz połączenia zębodołu z zatoką szczękową, co znajduje potwierdzenie w TK jedynie w 37%. Jest to bardzo istotne biorąc pod uwagę, że 64 95% ankietowanych lekarzy [32, 33] przed ekstrakcją lub innym zabiegiem chirurgicznym zleca jedynie wykonanie zdjęcia punktowego, zaś tylko 5 10% decyduje się na wykonanie tomografii komputerowej. Odległość zachyłka zębodołowego zatoki szczękowej od wierzchołków korzeni zębów szczęki ma też istotny wpływ na zaplanowanie zabiegu resekcji wierzchołka korzenia. Szybki rozwój oraz miniaturyzacja narzędzi operacyjnych wykluczyły główne przeciwskazania do resekcji wierzchołków korzeni zębów bocznych, jakimi były niedostateczny dostęp i wgląd do pola operacyjnego [27, 34]. Badania [35] dowodzą, że nawet w przypadku perforacji dna zatoki szczękowej po leczeniu endodontycznym i przeprowadzonym zabiegu dochodzi do pełnego wygojenia. W codziennej praktyce lekarskiej często spotykane są zapalenia zatok, których punktem wyjścia są zęby ze zgorzelinową miazgą. Co ciekawe, nie wykazano zależności pomiędzy grubością błony śluzowej zatoki szczękowej a odległością wierzchołka korzenia objętego zmianą okołowierzchołkową Apical Periodontitis (AP) od dna zatoki [36]. Badania przy pomocy CBCT wykazały występowanie zapaleń zatok jedynie w przypadku 57% zębów z AP. Nie jest to zgodne z poprzednimi doniesieniami, które przy takiej samej metodzie badań wykrywały stany zapalne zatok szczękowych w 77 83% badanych [37, 38]. Jak donosi Dobroś i Zarzecka [39] przyczyny zębopochodne stanowią podłoże 10 12% przypadków zapaleń zatok szczękowych, ale zmiany w postaci obrzęku błony śluzowej ograniczają się głównie do zachyłka zębodołowego. Nieco inne wyniki przedstawili Uliasz i Wanyura [40], którzy w swoich badaniach ogłoszonych w 2002 roku w grupie 844 przypadków w 19,3% stwierdzili związek przewlekłych zapaleń zatok szczękowych z przebytym leczeniem endodontycznym. Mechanizm szerzenia się zapalenia o etiologii zębowej dokładnie przedstawili ci sami autorzy w kolejnej pracy [41], w której w badaniach prospektywnych na 110 chorych leczonych w latach wyróżnili dwie drogi powstawania zapaleń zatok szczękowych. Do bezpośredniego zapalenia dochodzi po uszkodzeniu dna zatoki szczękowej, zaś na drodze pośredniej poprzez kość wyrostka zębodołowego szczęki kanałami 72 PRACE POGLĄDOWE Haversa i Volkmanna. Do zmian zapalnych w zatoce szczękowej może dochodzić nawet w wypadku braku wykrywalnych radiologicznie zmian wokół wierzchołków korzeni zębów z miazgą w stanie zgorzelinowego rozpadu. W piśmiennictwie stomatologicznym zmiany zapalne zatok powstające w wyniku AP zostały nazwane przez Seldena [42] zespołem endozatokowym (EAS Endo-Antral Syndrome) i wykryto ich występowanie w przypadku 80% zębów zgorzelinowych. Zapalenia zatok mogą być pochodzenia jatrogennego po leczeniu endodontycznym w wyniku przepchnięcia mas zgorzelinowych oraz materiału endodontycznego do światła zatoki szczękowej [43, 44]. Częstym powikłaniem po przepchnięciu tego materiału są zapalenia grzybicze. Jak donoszą Zapała i wsp. [45] stany zapalne powodowane przez grzyby stanowią 9 10% wszystkich infekcji, zaś najczęstszym patogenem wywołującym zapalenie zatok przynosowych są grzyby nitkowate. Według badań częstość występowania aspergilozy wzrasta od XIX wieku, kiedy to rozpoznano ją po raz pierwszy. Statystycznie częściej występuje u kobiet [46], zaś czynnikiem sprzyjającym jej rozwojowi są wszelkie stany obniżonej odporności organizmu (AIDS, cukrzyca, choroby układu krwiotwórczego, choroby zakaźne, rozległe oparzenia a także wcześniactwo, długotrwała antybiotykoterapia, immunosupresja i inne), nieprawidłowości anatomiczne bocznej ściany i/lub skrzywienie przegrody nosa oraz przewlekłe zapalenie zatok przynosowych. Innym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi grzybicy kropidlakowej są także związki cynku zawarte w niektórych materiałach endodontycznych, szczególnie w uszczelniaczach. Udokumentowano, że cynk stanowi czynnik wzrostu dla tych drobnoustrojów [45, 47]. Inne badania [48] donoszą jednak, że tlenek cynku zawarty w materiałach do wypełnień może hamować rozwój aspergilozy. Wagę sanacji jamy ustnej podkreśla przypadek kliniczny przedstawiony przez Zapałę i wsp. [45] obrazujący rozległe powikłania inwazyjnej postaci aspergilozy. Proces zapalny wywodzący się pierwotnie z prawej zatoki szczękowej szerząc się ku górnej ścianie zatoki spowodował destrukcję dna i przyśrodkowej ściany oczodołu powodując następową ślepotę oka prawego oraz progresję zmian do dołu przedniego czaszki z naciekiem opony twardej. Przegląd doniesień z piśmiennictwa daje aktualny pogląd na anatomię zatoki szczękowej oraz jej relacje z zębami szczęki w odcinku bocznym. Zmienia się pogląd na odległość wierzchołków korzeni poszczególnych zębów od dna zatoki szczękowej ze względu na nowe metody diagnostyki. Dawne doniesienia sugerowały powikłania w postaci połączenia ustno-zatokowego podczas ekstrakcji zębów pierwszych górnych trzonowych, zaś obecnie drugich trzonowych. W przypadkach DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI

5 Znaczenie wybranych szczegółów anatomicznych zatok szczękowych w planowaniu leczenia stomatologicznego... wątpliwych co do odległości wierzchołków korzeni od dna zatoki odpowiednią metodą obrazowania jest stożkowa tomografia komputerowa. Pozwala ona na trójwymiarowe zobrazowanie badanej okolicy dawką promieniowania porównywalną z badaniami ortopantomograficznymi oraz znacznie mniejszą niż klasyczna tomografia komputerowa. Należy zwracać szczególną uwagę na poprawne leczenie endodontycze ze względu na powikłania w postaci zapaleń zatok szczękowych, które mogą doprowadzić nawet do powikłań wewnątrzczaszkowych. Nowoczesna endodoncja, opierająca się na stosowaniu kalibrowanych instrumentów zarówno ręcznych jak i rotacyjnych, pozwala na ograniczenie do minimum możliwości przepchnięcia mas zgorzelinowych oraz materiałów do wypełnień poza wierzchołek korzenia zęba. Duże znaczenie ma także standardowe używanie endometrów pozwalających na precyzyjne określenie długości roboczej kanału korzeniowego. Piśmiennictwo [1] Williams P., Warwick R. Gray s anatomy, Wyd. Churchill Livingstone; English. [2] Gosau M., Rink D., Driemmel O., Draenert F.G. Maxillary sisus anatomy: a cadaveric study with clinical implications. The anatomical record. 2009;292: English. [3] Sanchez Fernandez J.M., Anta Escuredo J.A., Sanchez Del Rey A., Sanaolalla Montoya F. Morphometric study of the paranasal sinuses in normal and pathological conditions. Acta Otolaryngol. 2000;120: English. [4] Ikeda A. Volumetric measurement of the maxillary sinus by coronal CT scan. Nippon Jibiinkola Gakkai Kaiho. 1996;99: English. [5] Rieko A. et al. Understanding the formation of maxillary sinus in Japanese human foetuses using cone beam CT. Surg Radiol Anat. 2010;32(8): English. [6] Erdem T., Aktas D., Erdem G. et al. Maxillary sinus hypoplasia. Rhinology. 2002;40: English. [7] Mandarim-de-Lacerda C.A., Urania-Alves M. Growth allometry of the human face: analysis of the osseous component of the mid and lower face in Brazilian fetuses. Ann Anat. 1993;75: English. [8] Barghouth G. et al. Paranasal sinuses in children: size evaluation of maxillary, sphenoid, and frontal sinuses by magnetic resonance imaging and proposal of volume index percentile curves. Eur Radiol. 2002;12: English. [9] Hounsfield G.N. Computerized transverse axial scanning (tomography). 1. Description of system. Br J Radiol. 1973;46: English. [10] Schaeffer J.P. The sinus maxillaris and its relation in the embryo, child and adult man. Am J Anat. 1910;10: English. [11] Kirmeier R., Arnetzl C., Robl T. et al. Reproducibility of volumetric measurements on maxillary sinuses. Int J Oral Maxillofac Surg. 2011;40: English. [12] Jun B.C., Song S.W., Park C.S. et al. The analysis of maxillary sinus aeration according to aging process; volume assessment by 3-dimen- sional reconstruction by high- -resolutional CT scanning. Otolaryngol Head Neck Surg. 2005;132: English. [13] Ariji Y., Kuroki T., Moriguchi S. et al. Age changes in the volume of the human maxillary sinus: a study using computed tomography. Dentomaxillofac Radiol. 1994;23: English. [14] Emirzeoglu M., Sahin B., Bilgic S. et al. Volumetric evaluation of the paranasal sinuses in normal subjects using computer tomography images: A stereological study. Auris Nasus Larynx. 2007;34: English. [15] Rae T.C., Koppe T., Stringer C.B. The Neanderthal face is not cold adapted. Journal of Human Evolution. 2011;60: English. [16] Rae T.C., Koppe, T. Independence of biomechanical forces and craniofacial pneumatization in Cebus. Anat Rec. 2008;291: English. [17] White S.C., Pharoah M.J. Radiologia stomatologiczna, Wyd. Czelej; [18] Koymen R. et al. Anatomic evaluation of maxillary sisus septa: surgery and radiology. Clinical Anatomy. 2009;22: English. [19] Underwood A.S. An inquiry into the anatomy and pathology of the maxillary sinus. J Anat Physiol. 1910;44: English. [20] Krennmair G., Ulm C., Lugmayr H. Maxillary sinus septa: Incidence, morphology and clinical implications. J Craniomaxillofac Surg. 1997;25: English. [21] Park Y.B. et al. Analysis of the anatomy of sisus septum using 3-dimensional compytem tomograpthy. J Oral Maxillofacial Surgery. 2011;69: English. [22] Oh H.K., Rue S.Y. Clinical anatomical study of maxillary sinus septum. Korean. J Oral Maxillofac Surg. 1998;24: 209. English. [23] Velásquez-Plata D., Hovey L.R., Peach C.C. et al. Maxillary sinus septa: A 3-dimensional computerized tomographic scan analysis. Int J Oral Maxillofac Implants. 2002;6:854. English. [24] Kim M.J., Jung U.W., Kim C.S. et al. Maxillary sinus septa: Prevalence, height location, and morphology. A reformatted computed tomography scan analysis. J Periodontol. 2006;77:903. English. [25] Lee W.J., Lee S.J., Kim H.S. Analysis of location and prevalence of maxillary sinus septa. J Periodontal Implant Sci. 2010;40: English. [26] Rosano G., Gaudy J.F., Chaumanet G. et al. Maxillary sinus septa. Prevalence and anatomy. Rev Stomatol Chir Maxillofac. 2012;113(1): English. [27] Bartkowski S.B. Chirurgia szczę kowo-twarzowa. Wyd. Collegium Medium UJ; s [28] Zaleska M., Dorożyński J., Laszczak J., Chrząstowska- -Jaworska A. Przetoka ustno-zatokowa jako powikłanie poekstrakcyjne w oparciu o materiał kliniczny. Stomatologia Kliniczna. 1988;X: [29] Kwak H.H., Park H.D., Yoon H.R. et al. Topographic anatomy of the inferior wall of the maxillary sinus in Koreans. Int J Oral Maxillofac Surg. 2004;33: English. [30] Eberhardt J.A., Torabinejad M., Christiansen E.L. A computed tomographic study of the distances between the maxillary sinus floor and the apices of the maxillary posterior teeth. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1992;73: English. [31] Freisfeld M., Drescher D., Schellmann B., Schuller H. The maxillary first molar and its relation to maxillary sinus. A comparison study between panoramic radiography and computed tomography. Fortschr Kieferorthop 1993;54: English. [32] Sakakura C.E., Morais J.A., Loffredo L.C., Scaf G. A sur- vey of radiographic prescription in dental implant assessment. Dentomaxillofac Radiol. 2003;32: English. Beason R.C., Brooks S.L. Preoperative implant site as- DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI PRACE POGLĄDOWE 73 [33] [34] sessment in southeast Michigan. J Dent Res. 2001;80: 136. English. Schoeffel G.J. Apicoectomy and retroseal procedures for anterior teeth. Dent Clin North Am. 1994;38: English. Freedman A., Horowitz L. Complications after apicoec- [35] tomy in maxillary premolar and molar teeth. Int J Oral Maxillofac Surg. 1999;28: English. [36] Nurbakhsh B., Friedman S., Kulkarni G.V. et al. Resolution of Maxillary Sinus Mucositis after Endodontic Treatment of Maxillary Teeth with Apical Periodontitis: A Cone-Beam Computed Tomography Pilot Study. J Endod. 2011;37(11): English.

6 [37] Lofthag-Hansen S., Huumonen S., Grondahl K., Grondahl H.G. Limited cone-beam CT and intraoral radiography for the diagnosis of periapical pathology. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2007;103: English. [38] Low K.M., Dula K., Burgin W., von Arx T. Comparison of periapical radiography and limited cone-beam tomography in posterior maxillary teeth referred for apical surgery. J Endod. 2008;34: English. [39] Dobroś K., Zarzecka J. Stany chorobowe zatok szczękowych jako powikłanie leczenia endodontycznego. Por Stomatol. 2011;9: [40] Uliasz M., Wanyura H. Etiopatogeneza zapaleń zatok szczękowych w materiale I Kliniki Chirurgii Szczękowo- -Twarzowej w Warszawie. Czas Stomatol. 2002;55(7): [41] Uliasz M., Wanyura H. Kompleks ujściowo-przewodowy w patomechanizmie zębopochodnych zapaleń zatok szczękowych. Czas Stomatol. 2009;62(9): , [42] Hauman C.H., Chandler N.P., Tong D.C. Endodontic implications of the maxillary sinus: a review. Int Endod J 2002;35(2): English. [43] Nair U.P., Nair M.K. Maxillary sinusitis of odontogenic origin: cone-beam volumetric computerized tomography aided diagnosis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2010;110: English. [44] Yamaguchi K., Matsunaga T., Hayashi Y. Gross extrusion of endodontic obturation materials into the maxillary sinus: a case report. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2007;104: English. [45] Zapała J. et al. Aspergiloza zatok przynosowych u chorych leczonych w Klinice Chirurgii Szczękowo-Twarzowej IS CM UJ w Krakowie. Mikol Lek. 2006;13(1): [46] Notani K., Satoch C., Hashimoto I. Interactional Aspergillus infection from the paranasal sinus. Ora Surg Med Ora Radio Endod. 2000;89:9 11. English. [47] Loidolt D., Mangge H., Wilders-Trushing M. et al. In vivo and in vitro suppression of lymphocytes function in aspergillus sinusitis. Arch Otolaryngol. 1989;246: English. [48] Odell E., Pertl C. Zinc as a growth factor for Aspergillus sp. and the antifungal effects of root canal sealant. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1995;79: English. Adres do korespondencji: Zakład Chirurgii Stomatologicznej CM UJ w Krakowie ul. Mogilska 58/18, Kraków tel.: marszal.kasia@gmail.com 74 PRACE POGLĄDOWE DENTAL FORUM /1/2013/XXXXI