Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji nieprawid³owego ustalenia jej wysokoœci

Transkrypt

1 ARTYKU Y I ROZPRAWY Ma³gorzata Serwach Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji nieprawid³owego ustalenia jej wysokoœci I. Uwagi wprowadzaj¹ce Okreœlenie sumy gwarancyjnej jako górnej granicy odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela nale y do essentialia negotii ka dej umowy ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej. Konstrukcja ubezpieczeñ OC, jak i akcesoryjny charakter odpowiedzialnoœci zak³adu ubezpieczeñ powoduj¹, e ubezpieczenie to nie mo e prawid³owo funkcjonowaæ bez wyraÿnego ustalenia kwotowych granic udzielonej ochrony. Suma gwarancyjna nie tylko stanowi tak¹ granicê, ale kszta³tuj¹c zakres ubezpieczenia poœrednio wywiera wp³yw na sytuacjê stron umowy ubezpieczenia OC, poszkodowanego, a niekiedy te brokera ubezpieczeniowego. Dlatego zastanawiaj¹ce s¹ przyczyny braku wiêkszego zainteresowania ustawodawcy wskazanym zagadnieniem. W kolejnych nowelizacjach przepisów ubezpieczeniowych nie dostrze ono potrzeby wprowadzenia ogólnej definicji lub chocia by zasad odnosz¹cych siê do sumy gwarancyjnej 1. Jedynym rodzajem regulacji omawianej kwestii jest wprowadzenie do ubezpieczeñ OC obowi¹zkowych, unormowanych w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowi¹zkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej: ub.obow.) 2, minimalnej wysokoœci sumy gwarancyjnej, zró nicowanej w zale noœci od tego, z jakim rodzajem szkody mo emy mieæ do czynienia w przysz³oœci (szkoda na osobie, szkoda na mieniu) 3 oraz delegacja dla odpowiedniego ministra do ustalenia takiej kwoty w stosunku do pozosta³ych ubezpieczeñ o charakterze obligatoryjnym. Tymczasem na potrzebê wprowadzenia wyraÿnych postanowieñ ustawowych, zw³aszcza odnosz¹cych siê do trybu likwidacji szkody, gdy wysokoœæ sumy 1 Ani w zmienionych dnia 9 kwietnia 2007 r. przepisach kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia, ani we wczeœniejszych nowelizacjach przepisów ubezpieczeniowych, w tym tzw. pakiecie ustaw ubezpieczeniowych z 22 maja 2003 r. 2 Nazywanych niekiedy obowi¹zkowymi ubezpieczeniami powszechnymi (Dz.U. Nr 124, poz. 1152). 3 Tego rodzaju rozró nienie wystêpuje w dwóch ubezpieczeniach regulowanych przez przepisy ustawy o ubezpieczeniach obowi¹zkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych: w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych (art. 36) oraz w ubezpieczeniu OC rolników (art. 52). 16 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

2 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji gwarancyjnej nie wystarcza na zaspokojenie roszczeñ wszystkich poszkodowanych, od dawna zwraca siê uwagê w doktrynie prawa cywilnego 4. II. Suma gwarancyjna obowi¹zuj¹cy stan prawny 1. Charakteryzuj¹c niepe³n¹ regulacjê sumy gwarancyjnej w obowi¹zuj¹cym stanie prawnym nale y podkreœliæ, e nie ma adnego przepisu odnosz¹cego siê expressis verbis do tego terminu. Jak wczeœniej wskazano, wyj¹tek stanowi¹ w tej mierze ubezpieczenia OC obowi¹zkowe, w których rozwi¹zania ustawowe nale y traktowaæ jako niewystarczaj¹ce czy wrêcz szcz¹tkowe. Artyku³ 7 ustawy o ubezpieczeniach obowi¹zkowych stanowi bowiem tylko tyle, e umowa ubezpieczenia obowi¹zkowego okreœla sumê gwarancyjn¹ (lub sumê ubezpieczenia) stanowi¹c¹ górn¹ granicê odpowiedzialnoœci zak³adu ubezpieczeñ. Podobnie, przepisy wykonawcze odnosz¹ce siê do ró nych typów ubezpieczeñ obowi¹zkowych przewiduj¹ minimaln¹ wysokoœæ sumy gwarancyjnej w stosunku do jednego zdarzenia lub w nawi¹zaniu do innych szczególnych kryteriów z tym zdarzeniem powi¹zanych 5. Ani w przepisach kodeksu cywilnego, ani w przepisach tzw. pakietu ustaw ubezpieczeniowych nie znajdziemy wyjaœnienia pojêcia sumy gwarancyjnej czy te szczegó³owych postanowieñ odnosz¹cych siê do omawianego zagadnienia 6. W ubezpieczeniach OC dobrowolnych sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana. Oznaczenie wysokoœci sumy gwarancyjnej pozostawiono woli stron (art k.c.). Dlatego odpowiednia kwota jest ustalana indywidualnie przez strony konkretnego stosunku ubezpieczenia, które w ramach przyznanej im swobody kontraktowej decyduj¹, czy umowa ubezpieczenia zostanie zawarta oraz w jakim zakresie (przedmiotowym, czasowym, kwotowym) ubezpieczyciel bêdzie ponosi³ odpowiedzialnoœæ. 2. Problematyka sumy gwarancyjnej by³a te wyraÿnie niedoceniania przez szeroko rozumiany rynek ubezpieczeniowy. Tymczasem odgrywa ona bardzo wa n¹ rolê. Nawet przy szeroko okreœlonym przedmiotowym zakresie odpowie- 4 Zob. szerokie rozwa ania na ten temat: M. Serwach, Tryb likwidacji szkody, gdy wysokoœæ sumy gwarancyjnej nie wystarcza na zaspokojenie roszczeñ wszystkich osób poszkodowanych, Prawo Asekuracyjne 2006, nr 3, s. 13 i n. 5 Tytu³em przyk³adu w obowi¹zkowym ubezpieczeniu odpowiedzialnoœci cywilnej podmiotu przyjmuj¹cego zamówienie na œwiadczenia zdrowotne (rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 23 grudnia 2004 r., Dz.U. Nr 283, poz. 2825) wysokoœæ minimalnej sumy gwarancyjnej zale- y od tego, czy podmiotem odpowiedzialnym za powstanie szkody jest niepubliczny zak³ad opieki zdrowotnej, osoba wykonuj¹ca zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki (...) czy osoba legitymuj¹ca siê nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania œwiadczeñ zdrowotnych w okreœlonym zakresie lub w okreœlonej dziedzinie medycyny (...). Zob. szczegó³owe rozwa ania na ten temat w dalszej czêœci artyku³u. 6 Z punktu widzenia omawianego tematu nie ma wiêkszego znaczenia art. 15 ust.2 ub.obow., który wskazuje, e w granicach sumy gwarancyjnej obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej zak³ad ubezpieczeñ jest zobowi¹zany zwróciæ ubezpieczaj¹cemu niezbêdne koszty obrony w postêpowaniu karnym i koszt zastêpstwa prawnego w postêpowaniu cywilnym, podjêtych na polecenie lub za zgod¹ zak³adu ubezpieczeñ; ani ust. 1 powo³anego przepisu, który odnosi siê do uzasadnionych okolicznoœciami zdarzenia kosztów poniesionych w celu zapobie enia zwiêkszeniu siê szkody. Wszystkie ww. przepisy wymieniaj¹ sumê gwarancyjn¹ jedynie jako kwotow¹ granicê odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 17

3 dzialnoœci ubezpieczyciela, przyznana ubezpieczaj¹cemu ochrona mo e mieæ iluzoryczny charakter przy zbyt niskiej sumie gwarancyjnej. Jakie bowiem znaczenie mo e mieæ prawid³owo okreœlony zakres odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela, jeœli podmiot ten bêdzie ponosi³ odpowiedzialnoœæ tylko w minimalnym kwotowo zakresie? Ubezpieczaj¹cy dosyæ szybko zostanie pozbawiony ochrony i bêdzie zobowi¹zany do naprawienia szkody z w³asnych œrodków. Analogicznie nawet najlepiej dobrana do potrzeb konkretnego podmiotu definicja wypadku ubezpieczeniowego nie bêdzie mia³a zbyt du ego znaczenia, je eli ubezpieczyciel uwolni siê od odpowiedzialnoœci za szkodê w kwocie przewy szaj¹cej ustalone w umowie granice. III. Wysokoœæ sumy gwarancyjnej w wybranych obowi¹zkowych ubezpieczeniach OC 1. Nasuwa siê pytanie, czy ustalaj¹c minimaln¹ wysokoœæ sumy gwarancyjnej w poszczególnych obowi¹zkowych ubezpieczeniach OC ustawodawca kierowa³ siê wyraÿnymi, a przede wszystkim jasnymi kryteriami. Analiza rozporz¹dzeñ wykonawczych dowodzi, e trudno doszukaæ siê w tej mierze jakiegoœ wspólnego mianownika. Kwotowe granice odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela nie zosta³y bowiem uzale nione ani od rodzaju szkody, jaka mo e powstaæ przy prowadzeniu okreœlonego rodzaju czynnoœci zawodowych czy dzia³alnoœci gospodarczej, ani od czasu wydania odpowiedniego rozporz¹dzenia. W celu udowodnienia stawianej tezy przeanalizujmy wybrane przyk³ady. Najczêœciej wysokoœæ sumy gwarancyjnej stanowi równowartoœæ w z³otych okreœlonej kwoty euro 7 w odniesieniu do jednego zdarzenia, którego skutki objête s¹ umow¹ ubezpieczenia OC (per one occurence). W niektórych postanowieniach odpowiednio zwiêkszona suma zastrze ona jest dodatkowo w odniesieniu do wszystkich zdarzeñ (in the annual aggregate). Takie rozwi¹zanie przewidziane zosta³o m.in. w stosunku do brokerów 8 oraz tzw. multiagentów 9.Natomiast przy zawodach prawniczych: adwokatów oraz radców prawnych minimalnasumagwarancyjnaokreœlonazosta³adlajednegozdarzenia 10. Podmiot wyznaczaj¹cy górne granice ochrony ubezpieczeniowej w ró nych ubezpieczeniach OC nie jest jednak konsekwentny. W przypadku ubezpieczenia OC notariuszy minimalna suma gwarancyjna ustalona jest w odniesieniu do jednego 7 Wyj¹tek stanowi w tej mierze rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 23 kwietnia 2004 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej osoby eksploatuj¹cej urz¹dzenie j¹drowe (Dz.U. Nr 94, poz. 909). Zgodnie z 4 powo³anego rozporz¹dzenia minimalna wysokoœæ sumy gwarancyjnej okreœlona jest w SDR, przy zastosowaniu œredniego kursu SDR og³oszonego przez Narodowy Bank Polski, po razpierwszywroku,wktórymumowaubezpieczenia zosta³a zawarta. 8 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 24 czerwca 2005 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej z tytu³u wykonywania dzia³alnoœci brokerskiej (Dz.U. Nr 122, poz. 1028). 9 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 23 czerwca 2005 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej z tytu³u wykonywania czynnoœci agencyjnych (Dz.U. Nr 122, poz. 1027). 10 Analogiczne rozwi¹zanie przewidziane zosta³o w stosunku do podmiotów wykonuj¹cych doradztwo podatkowe, architektów oraz in ynierów budownictwa. 18 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

4 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji zdarzenia oraz do wszystkich zdarzeñ 11. Przy pozosta³ych zawodach prawniczych per one occurence. Rozwi¹zanie to jest o tyle niezrozumia³e, e powo- ³ane rozporz¹dzenie by³o wydane w tym samym czasie, w którym postanowienia odnosz¹ce siê do adwokatów i radców prawnych (11 grudnia 2003 r.), wesz³o w ycie w tym samym terminie (1 stycznia 2004 r.) i ustanawia sumê gwarancyjn¹ w tej samej wysokoœci ( euro) 12. Nie sposób ponadto dowodziæ wiêkszego zakresu odpowiedzialnoœci cywilnej adwokatów czy radców prawnych, wrêcz przeciwnie judykatura polska wskazuje, e najczêœciej spory s¹dowe dotycz¹ b³êdów w aktach notarialnych 13. Niekiedy kwota przewidziana w przepisach wykonawczych jest uzale niona od dodatkowych kryteriów: przedmiotu dzia³alnoœci podmiotów uprawnionych do wykonywania dzia³alnoœci us³ugowej 14, przedmiotu dzia³alnoœci podmiotów uprawnionych do badania sprawozdañ finansowych 15, wartoœci masy upad³oœci 16, rodzaju organizowanej imprezy (na przestrzeni otwartej, na terenie zamkniêtym) oraz liczby miejsc 17, liczby uczestników badania klinicznego 18, a nawet od pañstwa, w którym okreœlona dzia³alnoœæ dzia³alnoœæ organizatora turystyki i poœredników turystycznych jest wykonywana Czy w takim razie kwota minimalnej sumy gwarancyjnej uwzglêdnia wysokoœæ zg³aszanych przez poszkodowanego roszczeñ odszkodowawczych lub chocia by jest uzale niona od daty wydania odpowiedniego rozporz¹dzenia? Wydaje siê, e tak e na podstawie podanych kryteriów nie sposób ustaliæ jednolitego rozwi¹zania. Najlepszym przyk³adem s¹ tzw. medyczne ubezpieczenia 11 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 11 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej notariuszy (Dz.U. Nr 218, poz. 2148). 12 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 11 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej adwokatów (Dz.U. Nr 217, poz. 2134) oraz rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 11 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej radców prawnych (Dz.U. Nr 217, poz. 2135). 13 Na marginesie mo na zauwa yæ, e obowi¹zek ubezpieczenia OC nie zosta³ na³o ony na jeden z wa niejszych zawodów prawniczych na sêdziów. 14 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 13 kwietnia 2005 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej podmiotów uprawnionych do wykonywania dzia³alnoœci us³ugowej w zakresie prowadzenia ksi¹g rachunkowych (Dz.U. Nr 61, poz. 537). 15 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 2 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej podmiotów uprawnionych do badania sprawozdañ finansowych (Dz.U. Nr 211, poz. 2062). 16 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 8 paÿdziernika 2007 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej osoby powo³anej do wykonywania czynnoœci syndyka, nadzorcy s¹dowego lub zarz¹dcy (Dz.U. Nr 185, poz. 1313). 17 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 17 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej organizatorów imprez masowych (Dz.U. Nr 220, poz. 2179). 18 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 30 kwietnia 2004 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej badacza i sponsora (Dz.U. Nr 101, poz. 1034). 19 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 17 lutego 2005 r. w sprawie ubezpieczenia na rzecz klientów w zwi¹zku z dzia³alnoœci¹ wykonywan¹ przez organizatorów turystyki i poœredników turystycznych (Dz.U. Nr 32, poz. 281). Ubezpieczenie to obejmuje koszty sprowadzenia do kraju klientów w przypadku, gdy organizator turystyki, wbrew obowi¹zkowi, nie zapewnia tego powrotu oraz pokrycie zwrotu wp³at wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowi¹zañ umownych ( 3 ust. 1). Minimalna wysokoœæ sumy gwarancyjnej jest w tym przypadku okreœlona na rzecz jednego klienta i wynosi odpowiednio od 20 do 500 euro. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 19

5 obowi¹zkowe. W ubezpieczeniu OC œwiadczeniodawcy udzielaj¹cego œwiadczeñ opieki zdrowotnej z 28 grudnia 2007 r. 20 przewidziane zosta³y takie same kwoty jak w przepisach dotycz¹cych ubezpieczenia OC podmiotu przyjmuj¹cego zamówienie na œwiadczenia zdrowotne z 23 grudnia 2004 r. 21 Zgodnie z treœci¹ 4 powo³anych aktów wykonawczych minimalna wysokoœæ sumy gwarancyjnej wynosi odpowiednio: euro dla zak³adów opieki zdrowotnej 22, osób wykonuj¹cych zawód medyczny w ramach indywidualnej czy grupowej praktyki lekarskiej; dla osób wykonuj¹cych zawód medyczny w ramach indywidualnej, specjalistycznej lub grupowej praktyki pielêgniarek czy po³o - nych; euro w odniesieniu do innych osób legitymuj¹cych siê nabyciem fachowych uprawnieñ do udzielania œwiadczeñ zdrowotnych oraz podmiotów realizuj¹cych czynnoœci z zakresu zaopatrzenia w œrodki pomocnicze i wyroby medyczne bêd¹ce przedmiotami ortopedycznymi. W rozporz¹dzeniu z 28 grudnia 2007 r. dodatkowo suma gwarancyjna in the annual aggregate wynosi równowartoœæ odpowiednio: , , euro. Jednoczeœnie ju cztery lata wczeœniej w grudniu 2003 r. przewidziana zosta³a kwota na jedno zdarzenie, którego skutki objête s¹ umow¹ ubezpieczenia OC i euro w odniesieniu do wszystkich zdarzeñ dla podmiotu œwiadcz¹cego us³ugi certyfikacyjne 23. W przeprowadzonym porównaniu bardzowysokokszta³tuje siê równie górna granica odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela w ubezpieczeniach OC brokerów, a zw³aszcza multiagentów, która wynosi euro w odniesieniu do jednego zdarzenia i euro dla wszystkich zdarzeñ 24. Wy sze kwoty zastrze one s¹ tylko w dwóch przypadkach: obowi¹zkowego ubezpieczenia OC badacza i sponsora 25 oraz obowi¹zkowego ubezpieczenia OC osoby eksploatuj¹cej urz¹dzenia 20 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 28 grudnia 2007 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej œwiadczeniodawcy udzielaj¹cego œwiadczeñ opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2008 r. Nr 3, poz. 10). Jedyna ró nica jest taka, e w przypadku ubezpieczenia OC œwiadczeniodawcy wprowadzone zosta³y dodatkowo limity na wszystkie zdarzenia, których skutki objête s¹ ochron¹ ubezpieczeniow¹. 21 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 23 grudnia 2004 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej podmiotu przyjmuj¹cego zamówienie na œwiadczenie zdrowotne (Dz.U. Nr 283, poz. 2825). 22 Trzeba jednak pamiêtaæ o zasadniczej ró nicy, mianowicie rozporz¹dzenie z 23 grudnia 2004 r. zastrzega wskazan¹ kwotê, jak i wprowadza obowi¹zek ubezpieczenia dla niepublicznych zak³adów opieki zdrowotnej; rozporz¹dzenie z 28 grudnia 2007 r. dla zak³adów opieki zdrowotnej. Podobnie sprawa przedstawia siê w stosunku do podmiotów realizuj¹cych czynnoœci z zakresu zaopatrzenia w œrodki pomocnicze i wyroby medyczne bêd¹ce przedmiotami ortopedycznymi, które wymienione s¹ jedynie w rozporz¹dzeniu Ministra Finansów z grudnia 2007 r. 23 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 16 grudnia 2003 r. w sprawie obowi¹zkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej kwalifikowanego podmiotu œwiadcz¹cego us³ugi certyfikacyjne (Dz.U. Nr 229, poz. 2282). 24 Powo³ane kwoty obowi¹zuj¹ od po³owy 2005 r., chocia trudno sobie wyobraziæ sytuacje, w których mo e dojœæ do ich wyczerpania. Znacznie szybciej mo liwe jest wyczerpanie minimalnej kwotysumygwarancyjnejwtzw.ubezpieczeniach medycznych. 25 Suma gwarancyjna ubezpieczenia OC w odniesieniu do jednego zdarzenia oraz wszystkich zdarzeñ, których skutki objête s¹ umow¹ ubezpieczenia OC zale y od liczby uczestników bada- 20 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

6 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji j¹drowe 26. Co ciekawe, w jednym z ostatnich rozporz¹dzeñ wykonawczych w ogóle nie zosta³a zastrze ona minimalna wysokoœæ sumy gwarancyjnej; przeciwnie ubezpieczenie OC obejmuje wszystkie szkody w okreœlonym przez Ministra Finansów zakresie, bez mo liwoœci umownego ograniczenia wyp³aty odszkodowañ przez zak³ad ubezpieczeñ Dokonana pokrótce analiza postanowieñ, poza trudnoœciami w ustaleniu jakiegoœ klucza czy schematu wyznaczania sumy gwarancyjnej, prowadzi do jeszcze jednego wniosku. Mianowicie, w niektórych obowi¹zkowych ubezpieczeniach OC, pomimo wprowadzenia przez ustawodawcê lub inny organ (Ministra Finansów, niekiedy w porozumieniu z w³aœciwym ministrem) kwotowych granic odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela, konieczne wydaje siê doubezpieczenie konkretnego ubezpieczaj¹cego 28. Innymi s³owy, istnienie wyraÿnego unormowania nie zwalnia ubezpieczaj¹cego (jego brokera) z obowi¹zku dostosowania postanowieñ wykonawczych do potrzeb okreœlonego podmiotu, w szczególnoœci poprzez rozszerzenie zakresu ochrony. Coraz wiêkszego znaczenia nabiera bowiem twierdzenie, e kwota przewidziana we w³aœciwych rozporz¹dzeniach ma charakter sumy minimalnej. IV. Czynniki wp³ywaj¹ce na prawid³owe okreœlenie wysokoœci sumy gwarancyjnej 1. O ile w ubezpieczeniach obowi¹zkowych ciê ar prawid³owego oszacowania sumy gwarancyjnej spoczywa na ustawodawcy, o tyle w dobrowolnych ubezpieczeniach OC strony konkretnej umowy ubezpieczenia samodzielnie okreœlaj¹ kwotowy zakres ochrony ubezpieczeniowej. Nie ma w tym wzglêdzie adnych ograniczeñ, poza granicami wynikaj¹cymi z zasady swobody umów (art k.c.). Strony mog¹ zatem zawrzeæ ubezpieczenie na symboliczn¹ z³otówkê, jak i wprowadziæ bardzo wysoki próg odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela 29. Nadal nierozstrzygniêta pozostaje jednak kwestia, jakie kryteria nale y wzi¹æ pod uwagê przy okreœleniu najbardziej miarodajnej kwoty. Wydaje siê, e czynniki, które mog¹ nia klinicznego przyjmuj¹cych badany produkt leczniczy lub znajduj¹cych siê w grupie kontrolnej i wynosi maksymalnie euro je eli w badaniu uczestniczy ponad 100 osób. 26 W ubezpieczeniu tym minimalna suma gwarancyjna wyra ona jest w SDR i wynosi równowartoœæ odpowiednio od SDR dla przechowalników i sk³adowisk odpadów promieniotwórczych, zawieraj¹cych materia³y j¹drowe do SDR dla reaktora j¹drowego o mocy do 30 megawatów. 27 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z 9 marca 2006 r. w sprawie ubezpieczenia odpowiedzialnoœci cywilnej wprowadzaj¹cego sprzêt za niewykonanie obowi¹zku zbierania, przetwarzania, odzysku, w tym recyklingu i unieszkodliwiania zu ytego sprzêtu elektrycznego i elektronicznego (Dz.U. Nr 46, poz. 332). 28 Koniecznoœæ ta jest szczególnie widoczna w przypadku ubezpieczeñ szpitali i wiêkszych zak³adów opieki zdrowotnej. 29 Wskazuj¹c na mo liwoœæ zastrze enia sumy gwarancyjnej w postaci symbolicznej z³otówki mam oczywiœcie na myœli bardzo nisk¹ sumê. Nale y bowiem pamiêtaæ, e zgodnie z art. 18 ust. 2 ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej sk³adkê ubezpieczeniow¹ ustala siê w wysokoœci, która powinna co najmniej zapewniæ wykonanie wszystkich zobowi¹zañ z umów ubezpieczenia i pokrycie kosztów wykonywania dzia³alnoœci ubezpieczeniowej zak³adu ubezpieczeñ. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 21

7 mieæ wp³yw na wysokoœæ sumy gwarancyjnej s¹ dwojakiego rodzaju. Z jednej strony nale y przeanalizowaæ sytuacjê faktyczn¹, gospodarcz¹ i prawn¹ podmiotu poszukuj¹cego ochrony ubezpieczeniowej; z drugiej trzeba uwzglêdniæ najnowsze tendencje i kierunki zmian ubezpieczeñ OC oraz samej odpowiedzialnoœci cywilnej. Dla oceny zakresu tej odpowiedzialnoœci du e znaczenie bêd¹ mia³y przeprowadzone w ostatnim czasie oraz postulowane zmiany przepisów kodeksu cywilnego, a tak e aktualna linia orzecznictwa s¹dów polskich. Ka dy z tych elementów w sposób mniej lub bardziej bezpoœredni mo e kszta³towaæ potencjaln¹ szkodowoœæ oraz OC okreœlonego podmiotu. 2. Zacznijmy jednak od wskazania tych elementów, które mog¹ mieæ decyduj¹cy wp³yw na sytuacjê konkretnego ubezpieczaj¹cego. Nie ulega w¹tpliwoœci, e w pierwszej kolejnoœci niezbêdne jest ustalenie rodzaju odpowiedzialnoœci (kontraktowa, deliktowa, rêkojmia za wady, odpowiedzialnoœæ za produkt) 30 oraz charakteru prawdopodobnych szkód, jakie mog¹ powstaæ w zwi¹zku z dzia³alnoœci¹ prowadzon¹ przez ubezpieczaj¹cego. Inaczej bowiem kszta³tuje siê ryzyko, gdy negatywnym skutkiem dzia³ania lub zaniechania ubezpieczaj¹cego mo e byæ szkoda na osobie ni szkoda na mieniu. W razie wyst¹pienia szkody na osobie wyrz¹dzonej czynem niedozwolonym istniej¹ dwie kategorie osób poszkodowanych (bezpoœrednio, poœrednio) i ka dej z nich mog¹ byæ przyznane odrêbne roszczenia. W wielu przypadkach nale y ponadto uwzglêdniæ mo liwoœæ wyst¹pienia szkody ewolucyjnej czy szkody przysz³ej oraz tzw. lucrum cessans. W szczególnoœci utracone korzyœci przechodz¹ obecnie swoisty renesans i to nie tylko w przypadku szkody na osobie, ale te przy ustalaniu wysokoœci szkody na mieniu. V. Zmiany przepisów kodeksu cywilnego i ich znaczenie z punktu widzenia prawid³owego okreœlenia sumy gwarancyjnej 1. Uchwalone w ostatnim czasie zmiany przepisów kodeksu cywilnego, które mog¹ mieæ donios³y wp³yw na decyzjê o wysokoœci sumy gwarancyjnej, dotycz¹ nie tylko postanowieñ stricte ubezpieczeniowych, ale tak e regulacji z zakresu prawa zobowi¹zañ. Oczywiœcie nie sposób scharakteryzowaæ wszystkich tego rodzaju unormowañ, wystarczy wskazaæ na przedawnienie roszczeñ z tytu³u czynów niedozwolonych (art. 442 k.c.) Ustalenie to jest o tyle istotne, e w przypadku odpowiedzialnoœci deliktowej dowód winy obci¹ a poszkodowanego, chocia równoczeœnie istnieje kilka sytuacji, gdy sprawca odpowiada na zasadzie ryzyka (np. art. 430 k.c., art. 436 k.c.). Natomiast w przypadku odpowiedzialnoœci kontraktowej przes³ankê winy siê domniemywa. Jeszcze inaczej kszta³tuje siê odpowiedzialnoœæ za produkt oraz z tytu³u rêkojmi za wady. 31 Zob. na ten temat: Z. Radwañski, Przedawnienie roszczeñ z czynów niedozwolonych w œwietle znowelizowanego art. 442 KC, Monitor Prawniczy 2007, nr 11, s. 591 i n.; M. Serwach, Swoboda wyboru triggers oraz wynikaj¹ce z niej zagro enia dla rynku ubezpieczeniowego, Prawo Asekuracyjne 2007, nr 2, s. 7 oraz w tym samym numerze Prawa Asekuracyjnego: M. Orlicki, Nowa regulacja przedawnienia roszczeñ deliktowych, s.71in.por.wyroksnz17lutego 22 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

8 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji Zgodnie z treœci¹ art k.c., je eli szkoda wynik³a ze zbrodni lub wystêpku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z up³ywem lat dwudziestu od dnia pope³nienia przestêpstwa bez wzglêdu na to, kiedy poszkodowany dowiedzia³ siê o szkodzie i osobie obowi¹zanej do jej naprawienia 32. W razie wyrz¹dzenia szkody na osobie, przedawnienie nie mo e skoñczyæ siê wczeœniej ni z up³ywem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedzia³ siê o szkodzie i osobie obowi¹zanej do jej naprawienia ( 3) 33. Termin ten mo e jednak ulec wyd³u eniu ze wzglêdu na postanowienia 4 cytowanego przepisu. Z jego brzmienia wynika, e przedawnienie roszczeñ osoby ma³oletniej o naprawienie szkody na osobie nie mo e skoñczyæ siê wczeœniej ni z up³ywem lat dwóch od uzyskania przez ni¹ pe³noletnoœci. Nie ulega w¹tpliwoœci, e nowelizacja przepisów kodeksu cywilnego dotycz¹ca przedawnienia roszczeñ prowadzi do znacznego wzmocnienia sytuacji prawnej osób poszkodowanych na skutek pope³nienia czynu niedozwolonego przez sprawcê szkody. W konsekwencji, bior¹c pod uwagê odes³anie z art k.c., de facto zwiêkszone zosta³y czasowe granice odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela. Sytuacjê tego podmiotu pogarsza fakt, e wyd³u enie terminu przedawnienia roszczeñ deliktowych, z natury rzeczy korzystne dla uprawnionego, zosta³o wzmocnione przez judykaturê, która w przypadkach szczególnych uznaje, e powo³anie siê na zarzut przedawnienia przez sprawcê szkody mo e byæ traktowane jako sprzeczne z zasadami wspó³ ycia spo³ecznego Kolejn¹ zmian¹, uchwalon¹ przez Sejm RP dnia 11 kwietnia br., jest art k.c., który bêdzie stanowi³ podstawê przyznania zadoœæuczynienia dla najbli szych cz³onków rodziny za krzywdê zwi¹zan¹ ze œmierci¹ osoby bliskiej 35. Mo liwoœæ taka by³a expressis verbis przewidziana w kodeksie zobowi¹zañ z 1934 r. Pod rz¹dami kodeksu cywilnego sprawa œwiadczeñ na rzecz najbli szej rodziny poszkodowanego nie przedstawia³a siê jednoznacznie. Pocz¹tkowo podkreœlano, e sprzeczne z art. 5 k.c., wrêcz niemoralne jest domaganie siê pieniêdzy za œmieræ osoby bliskiej ; póÿniej wskazywano, e wyp³acone poszkodowanemuœwiadczeniemo ezawieraætak epewneelementyszkodynie r., III CZP 8/05, w którego uzasadnieniu podkreœlono koniecznoœæ odpowiednich zmian legislacyjnych. 32 W zasadzie bez zmian pozostaje 1 roszczenie o naprawienie szkody wyrz¹dzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z up³ywem lat 3 od dnia, w którym poszkodowany dowiedzia³ siê o szkodzie i osobie obowi¹zanej do jej naprawienia. Jednak e termin ten nie mo e byæ d³u szy ni 10 lat od dnia, w którym nast¹pi³o zdarzenie wywo³uj¹ce szkodê. 33 Nie ma ju bezwzglêdnego dziesiêcioletniego terminu od dnia pope³nienia przestêpstwa. Roszczenia dotycz¹ce naprawienia szkody na osobie mog¹ ulec przedawnieniu tylko wówczas, gdy poszkodowany mia³ realn¹ mo liwoœæ ich dochodzenia, powzi¹³ bowiem wiadomoœæ zarówno o szkodzie, jak i osobie zobowi¹zanej do jej naprawienia. Nadal zachowa³o swoj¹ aktualnoœæ bogate orzecznictwo na ten temat. 34 Wyrok S¹du Apelacyjnego w Lublinie z 21 lutego 2006 r., I ACa 69/2006. W spornym stanie faktycznym b³¹d w sztuce lekarskiej spowodowa³ niedotlenienie dziecka, skutkuj¹ce ciê kim kalectwem i nieuleczaln¹ chorob¹. 35 Wed³ug art k.c. s¹d mo e tak e przyznaæ najbli szym cz³onkom rodziny zmar³ego odpowiedni¹ sumê tytu³em zadoœæuczynienia pieniê nego za doznan¹ krzywdê. Powo³any przepis Sejm uchwali³ jednomyœlnie. Wejdzie on w ycie miesi¹c po og³oszeniu, musi byæ jednak uprzednio zaakceptowany przez Senat i uzyskaæ podpis prezydenta. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 23

9 maj¹tkowej. Zgodnie z najnowsz¹ lini¹ orzecznictwa termin pogorszenie siê sytuacji yciowej nale y rozumieæ szeroko, bior¹c pod uwagê wszystkie okolicznoœci konkretnej sprawy, tak e sk³adniki niemaj¹tkowe (ból, cierpienia). Dlatego zawsze w przypadku œmierci rodziców czy jednego z nich nastêpuje pogorszenie sytuacji yciowej dziecka, chocia by jego sytuacja maj¹tkowa nie uleg³a zmianie 36. Wprowadzony do art. 446 k.c. 4 stanowi potwierdzenie zg³aszanych w nauce prawa postulatów i równoczeœnie w znacznym stopniu mo e zwiêkszyæ zakres zobowi¹zania odszkodowawczego sprawcy szkody oraz jego ubezpieczyciela 37. Na swoist¹ niepewnoœæ skutków wprowadzenia do kodeksu cywilnego omawianego rozwi¹zania maj¹ wp³yw dwie okolicznoœci. Po pierwsze, przyznanie zadoœæuczynienia jest fakultatywne, s¹d zatem mo e, ale nie musi zas¹dziæ tego œwiadczenia. Po drugie, podobnie jak w przypadku art. 445 k.c., ustawodawca nie wprowadza adnych wskazówek czy dodatkowych przes³anek, co powoduje, e trudno z góry przewidzieæ kierunek interpretacji analizowanego przepisu. Jeœli poczucie krzywdy osoby bliskiej bêdzie ujmowane podobnie jak poczucie krzywdy bezpoœrednio poszkodowanego mo emy spodziewaæ siê znacznego zwiêkszenia rozmiarów œwiadczenia nale nego osobie poszkodowanej czynem niedozwolonym. 3. Postulatem de lege ferenda, który w najbli szym czasie mo e wywrzeæ istotny wp³yw na kszta³towanie siê wysokoœci sumy gwarancyjnej jest propozycja zmian w zakresie tzw. podatku Religi 38. Przedmiotem niniejszego artyku³u nie jest szczegó³owa analiza obowi¹zuj¹cego rozwi¹zania. Byæ mo e sama idea, aby osoby, które w sposób zawiniony doprowadzi³y do uszkodzenia cia³a lub wywo³a³y rozstrój zdrowia ponosi³y koszty udzielonych poszkodowanemu œwiadczeñ medycznych, jest s³uszna. Wymaga jednak nie tylko dostosowania proponowanego rozwi¹zania do zasad odpowiedzialnoœci deliktowej, ale te dokonania stosownych zmian przepisów kodeksu cywilnego. Mog¹ one polegaæ na wprowadzeniu wyraÿnej regulacji upowa niaj¹cej Narodowy Fundusz Zdrowia b¹dÿ inny uprawniony podmiot do ¹dania zwrotu poniesionych kosztów leczenia poszkodowanego. Dodatkowe postanowienie zamieszczone np. w treœci art. 446 k.c. (jako kolejny 5) b¹dÿ w postaci art k.c. mog³oby stanowiæ odrêbn¹ podstawê roszczeñ tych podmiotów. Ustalenia wymaga jednak, czy przepis ten powinien siê odnosiæ siê tylko do tzw. ofiar wypadków drogowych, czy 36 Tytu³em przyk³adu zmar³a matka, która dotychczas nie pracowa³a i czyni³a jedynie osobiste starania o wychowanie dziecka. W takim przypadku sytuacja maj¹tkowa rodziny w ogóle nie uleg³a zmianie lub w niewielkim zakresie, natomiast pogorszy³a siê sytuacja yciowa. 37 Ciekawy przyk³ad stanowi wydane niedawno orzeczenie w sprawie naprawienia szkody niemaj¹tkowej powsta³ej w zwi¹zku ze œmierci¹ bezpoœrednio poszkodowanego w katastrofie MTK w Katowicach. Wdowa domaga³a siê 91 tys. z³otych tytu³em jednorazowego odszkodowania z art k.c. S¹d Okrêgowy uzna³ jednak, e sytuacja finansowa rodziny nie uleg³a pogorszeniu; przeciwnie m¹ zarabia³ w chwili wypadku 1,4 tys. z³otych, podczas gdy wdowa uzyska³a rentê w wysokoœci 1,2 tys. z³otych miesiêcznie i dodatkowo 68 tys. z³otych odszkodowania. Jednoczeœnie podjê³a pracê za 800 z³otych miesiêcznie. 38 Zob. szeroko na ten temat: E. Kowalewski, M. Serwach, Finansowanie œwiadczeñ opieki zdrowotnej udzielonych ofiarom wypadków drogowych, PiM 2007, nr 2, s. 5 i n. Por. M. Orlicki, Finansowanie œwiadczeñ opieki zdrowotnej udzielonych ofiarom wypadków drogowych projekt rz¹dowy, Prawo Asekuracyjne 2007, nr 1, s. 4 i n. 24 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

10 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji te wszystkich osób poszkodowanych czynem niedozwolonym 39.Wtymostatnim przypadku dosz³oby do powa nego rozszerzenia zakresu odpowiedzialnoœci potencjalnego sprawcy szkody, czyli de facto prowadzi³oby do koniecznoœci podniesienia limitu sumy gwarancyjnej i niestety sk³adki. VI. Wp³yw najnowszych tendencji w orzecznictwie s¹dów polskich na wysokoœæ sumy gwarancyjnej 1. Ustalaj¹c wysokoœæ sumy gwarancyjnej nale y uwzglêdniæ postulaty zg³aszaneprzeznaukêprawa,aprzedewszystkim najnowsze tendencje w orzecznictwie s¹dów polskich. Nie ulega bowiem w¹tpliwoœci, e wywieraj¹ one znacz¹cy wp³yw na praktykê ubezpieczeniow¹, wskazuj¹c kierunki rozwoju zarówno samej odpowiedzialnoœci cywilnej, jak i ubezpieczeñ OC. Ciekawe rozwi¹zania zosta³y w ostatnich latach wypracowane na p³aszczyÿnie przes³anek tej odpowiedzialnoœci. Istotnym zmianom uleg³o jednak nie tylko ujêcie szkody, zwi¹zku przyczynowego czy winy, ale tak e interpretacja roszczeñ zg³aszanych przez podmioty bezpoœrednio i poœrednio poszkodowane (art k.c.). Cech¹ charakterystyczn¹ jest konstruowanie nowych rodzajów czy te typów szkody oraz kolejnych dóbr osobistych podlegaj¹cych ochronie. Warto przypomnieæ, e w judykaturze pojawi³ siê ostatnio problem, czy Ÿród³em szkody mo e byæ fakt urodzenia dziecka niepe³nosprawnego lub dziecka pochodz¹cego z przestêpstwa. W doktrynie poszczególnych ustawodawstw europejskich 40 wyró nia siê trzy rodzaje takiej odpowiedzialnoœci: tzw. wrongful conception czy te wrongful pregnancy (odpowiedzialnoœæ za z³e poczêcie), 41 wrongful birth (odpowiedzialnoœæ za z³e urodzenie) 42 oraz wrongful life (odpowiedzialnoœæ za z³e ycie) 43. U podstaw zasygnalizowanego zagadnienia le y kolizja dwóch dóbr osobistych: prawa kobiety do swobodnego kszta³towania swojego ycia osobistego 44 oraz prawa nienarodzonego dziecka do ycia. Przypadki wrongful birth stanowi³y kanwê dwóch orzeczeñ: wyroku S¹du 39 Ofiar wypadków rolniczych czy pracowniczych, a nawet poszkodowanych przez ubezpieczonego, który posiada jedynie ubezpieczenie OC w yciu prywatnym. 40 M. Kowalski, Odpowiedzialnoœæ odszkodowawcza lekarza z tytu³u wrongful birth w prawie niemieckim, PiM 2002, nr 11 (vol. 4), s. 65 i n. Por. M. Pep³owska, Odpowiedzialnoœæ cywilna lekarza z tytu³u wrongful life, wrongful birth i wrongful conception w prawie USA, PiM 2004, nr 1, s. 100 i n. 41 Odpowiedzialnoœætamamiejscewtedy,gdynaskutekb³êdulekarza(np.podczassterylizacji) dosz³o do poczêcia niechcianego, nieplanowanego dziecka. 42 Odpowiedzialnoœæ za z³e urodzenie wystêpuje wówczas, gdy na skutek zawinionego dzia³ania lub zaniechania lekarza, przede wszystkim odmowy dokonania aborcji, dziecko urodzi³o siê z wadami genetycznymi lub innym trwa³ym uszczerbkiem na zdrowiu. 43 W przeciwieñstwie do dwóch wczeœniejszych przypadków, w których z odpowiednim roszczeniem wystêpuj¹ rodzice dziecka, przy wrongful life z ¹daniem naprawienia szkody wystêpuje dziecko. Treœci¹ tego roszczenia jest ¹danie naprawienia szkody poniesionej przez to, e dziecko urodzi³o siê z wadami, najczêœciej genetycznymi. W nauce common law wskazuje siê te na tzw. wrongful death odpowiedzialnoœæ za z³¹ œmieræ, czyli zawinione spowodowanie œmierci pacjenta. 44 Prawododecydowaniao yciuosobistymnale ynietylkododóbrosobistych,alete podlega ochronie konstytucyjnej na podstawie art. 47 Konstytucji RP. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 25

11 Apelacyjnego w Bia³ymstoku z 5 listopada 2004 r. 45 oraz wyroku S¹du Najwy - szego z 22 maja 2006 r. 46. Analizuj¹c stan faktyczny w ostatnim z orzeczeñ S¹d Najwy szy stwierdzi³, e ka dej kobiecie przys³uguje prawo ¹dania dokonania aborcji (m.in. w publicznych zak³adach opieki zdrowotnej) w razie spe³nienia przes³anek art. 4a ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie p³odu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoœci przerywania ci¹ y 47.Odmowa wykonania zabiegu usuniêcia ci¹ y bêd¹cej nastêpstwem gwa³tu narusza nie tylko przepisy ww. ustawy, ale te prawo ka dej kobiety do planowania rodziny, które przez niektórych autorów traktowane jest jako dobro osobiste podlegaj¹ce ochronie 48. Dlatego matce, która zosta³a zmuszona do urodzenia dziecka pochodz¹cego z przestêpstwa, przys³uguje prawo ¹dania naprawienia powsta³ej szkody. Szkod¹ bêd¹ zarówno wydatki zwi¹zane z ci¹ ¹ oraz porodem, jak równie utrata spodziewanych dochodów w nastêpstwie powo³anych zdarzeñ, np. zmniejszenie zarobków. Abstrahuj¹c od etycznej oceny omawianego orzeczenia nale y wyraÿnie podkreœliæ, e S¹d Najwy szy dopuœci³ w polskim systemie prawnym mo liwoœæ dochodzenia naprawienia szkody maj¹tkowej, a nawet szkody niemaj¹tkowej powsta³ej na skutek nieuzasadnionej odmowy wykonania zabiegu aborcji 49. Przyczyn¹ szkody mo e byæ zarówno dzia³anie, jak i zaniechanie sprawcy. Kwestia powstania uszczerbku na skutek zaniechania zyskuje coraz wiêksze znaczenie praktyczne w zwi¹zku z odmow¹ wykonania zabiegu operacyjnego. Jak s³usznie zauwa y³ S¹d Najwy szy w wyroku z 11 grudnia 2002 r., pacjent maprawodoœwiadczeñzdrowotnychodpowiadaj¹cych wymaganiom wiedzy medycznej, w tym szczególne prawo do okreœlonego zabiegu, jeœli stan jego zdrowiawymagazastosowaniatakiejmetody 50. Odmowa lekarza wykonania operacji w publicznym zak³adzie opieki zdrowotnej nie mo e byæ dowoln¹ decyzj¹ tego podmiotu, zw³aszcza w takiej sytuacji, gdy potwierdzona zosta³a celowoœæ wykonania leczenia danego typu. 2. Drug¹przes³ank¹odpowiedzialnoœci cywilnej jest adekwatny zwi¹zek przyczynowy. Niezale nie od podstawy prawnej OC zobowi¹zany odpowiada 45 I ACa 550/04, OSAB 2005, nr 1, s III CZP 8/06, OSN 2006, nr 7 8, poz W powo³anym orzeczeniu przyczyn¹ odmowy usuniêcia ci¹ y by³o niew³aœciwe okreœlenie stanu jej zaawansowania jako ci¹ y 14-tygodniowej, zamiast 11-tygodniowej. Wadliwe okreœlenie stanu rozwoju p³odu uniemo liwi³o powódce uzyskanie od prokuratora zaœwiadczenia o dopuszczalnoœci wywo³ania sztucznego poronienia. 47 Dz. U. Nr 17, poz. 78 z póÿn. zm. 48 Stanowisko powy sze akceptuje równie S¹d Apelacyjny. Jego zdaniem zmuszenie kobiety do urodzenia dziecka pochodz¹cego z przestêpstwa narusza jej dobra osobiste w postaci zdrowia i wolnoœci. Na naruszenie wolnoœci jako dobra osobistego wskazuje tak e S¹d Apelacyjny w Bia³ymstoku we wczeœniejszym orzeczeniu. 49 S¹d Najwy szy nie przyzna³ zadoœæuczynienia tylko z tego powodu, e art. 448 k.c., w brzmieniu obowi¹zuj¹cym w 1996 r., nie przewidywa³ mo liwoœci zas¹dzenia odpowiedniej kwoty w analogicznym przypadku. S¹d Najwy szy stwierdzi³ natomiast, e z naprawieniem szkody zwi¹zany jest problem oddania dziecka do adopcji. Odmowa oddania dziecka do adopcji (pomimo wczeœniejszych zapewnieñ) mo e oznaczaæ niezapobie enie powstaniu szkody w zasadniczej czêœci. 50 LEX, nr PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

12 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji tylko za normalne nastêpstwa swojego dzia³ania lub zaniechania, z którego szkoda wynik³a. Zale noœæ ta, z natury swej trudna do wykazania, w wielu przypadkach, zw³aszcza przy szkodzie na osobie, doznaje dodatkowych komplikacji. Wynikaj¹ one z faktu, e w przypadku szkody wyrz¹dzonej podczas leczenia w grê wchodz¹ procesy biologiczne, ma³o uchwytne i niepoddaj¹ce siê zewnêtrznej obserwacji. Czasami nie sposób wykazaæ, czy konkretny uszczerbek wywo³a³o zawinione zachowanie sprawcy, czy te zaistnia³y dodatkowe elementy, których wp³ywu na powstanie lub zwiêkszenie rozmiarów szkody nie mo na precyzyjnie okreœliæ. Tego rodzaju w¹tpliwoœci powstaj¹ najczêœciej przy tzw. zaka eniach szpitalnych (wirus ó³taczki, gronkowiec z³ocisty, wirus HIV). Ze wzglêdu na powo³ane problemy dowodowe s¹dy uznawa³y pocz¹tkowo, i w braku dowodu pewnego wystarczaj¹ce jest ustalenie wysokiego, granicz¹cego z pewnoœci¹ stopnia prawdopodobieñstwa, e zaka enie nast¹pi³o w danej placówce. 51. Obecnie powo³ana linia orzecznictwa zosta³a w znacznym stopniu rozszerzona. Analiza najnowszych wyroków dowodzi, e wystarczy wykazanie znacznego prawdopodobieñstwa zwi¹zku przyczynowego miêdzy okreœlonym dzia³aniem (zaniechaniem) sprawcy aszkod¹(zaka eniem) 52. Nie mo na bowiem stawiaæ przed poszkodowanym nierealnego wymagania œcis³ego wykazania czasu i sposobu przedostania siê infekcji do organizmu 53. Uzupe³nieniem tej korzystnej dla poszkodowanego interpretacji jest tzw. dowód prima facie. Wywodzi siê on z systemu common law ipoleganawykazaniu niedbalstwa sprawcy szkody na podstawie wszystkich okolicznoœci sprawy 54. Zasada, która na to pozwala, nazywana jest res ipsa loquitur. Aby dowód prima facie móg³ zostaæ przeprowadzony, konieczne jest ustalenie, e okreœlone zdarzenie nie wyst¹pi³oby, gdyby podmiot odpowiedzialny za jego powstanie do³o y³ nale ytej starannoœci; dodatkowo istnieje du e prawdopodobieñstwo, e zdarzenie mia³o miejsce w czasie pobytu w okreœlonym miejscu (np. placówce medycznej), a wiêc poszkodowany sam sobie szkody nie wyrz¹dzi³ Niezmiernie wa ne z punktu widzenia odpowiedzialnoœci cywilnej jest równie ujêcie winy. Wydaje siê, e najnowsza judykatura dopatruje siê winy organizacyjnej czy anonimowej w tych przypadkach, w których wykazanie 51 Zob. wyrok SN z 6 listopada 1998 r., PiM 1999, nr 3, s.135. Por. orzeczenie SN z 17 czerwca 1969 r., OSPiKA 1969, nr 7 8, poz Tego rodzaju udogodnienie mo e byæ stosowane nie tylko przy tzw. szkodach medycznych, ale przy innych przypadkach wywo³ania rozstroju zdrowia, np. zara enie salmonell¹ w zak³adzie gastronomicznym. 53 Wyrok SN z 13 czerwca 2000 r., LEX, nr Dowód prima facie powo³ywany jest najczêœciej w przypadku szkód wyrz¹dzonych na skutek zaka eñ szpitalnych, infekcji spowodowanych u yciem nieprawid³owo wysterylizowanych narzêdzi, pozostawieniem w ciele pacjenta cia³ obcych lub przy szkodach zwi¹zanych z naœwietlaniem lub wynikaj¹cych z u ycia wadliwego sprzêtu. 55 Potwierdza powy sze wnioski wyrok z 9 lutego 2000 r., w którym S¹d Apelacyjny w Krakowie stwierdzi³, e na gruncie dowodu prima facie ustalony przez s¹d zespó³ okolicznoœci uzasadnia przyjêcie adekwatnego zwi¹zku przyczynowego pomiêdzy hospitalizacj¹ pacjenta w szpitalu oraz niedo³o eniem w pozwanej placówce nale ytej starannoœci w przestrzeganiu re imu sanitarnego a póÿniejszym zachorowaniem na ó³taczkê (PiM 2002, nr 11, s. 124). PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 27

13 powy szej przes³anki by³oby trudne 56. Tytu³em przyk³adu warto powo³aæ wyrok S¹du Najwy szego z 20 maja 2005 r. 57,dotycz¹cysprawy,wktórejwinalekarza rodzinnego polega³a na zaniechaniu badañ diagnostycznych, czy te wyrok S¹du Apelacyjnego w Katowicach z 20 paÿdziernika 2006 r., zak³adaj¹cy bezprawnoœæ zaniechania placówki medycznej, polegaj¹c¹ na niezapewnieniu bezpieczeñstwa pobytu w szpitalu 58. Uzupe³nia tê tendencjê stanowisko akceptuj¹ce kolejne u³atwienia dowodowe i szerokie ujêcie winy, jeœli taka interpretacja jest niezbêdna dla przyjêcia odpowiedzialnoœci sprawcy szkody 59. Na gruncie ubezpieczeñ nale y odnotowaæ, e konkretne dzia³anie ubezpieczonego kwalifikowane jest obecnie jako zwyk³e niedbalstwo, chocia jeszcze do niedawna analogiczne zachowanie traktowane by³o jako ra ¹ce niedbalstwo, które upowa nia³o ubezpieczyciela do odmowy wyp³aty odszkodowania w ca³oœci lub w okreœlonej czêœci. Najpe³niejsz¹ tego ilustracj¹ jest odmienna kwalifikacjaprawnapozostawieniawbaga niku samochodu dokumentów, które nastêpnie zosta³y skradzione wraz z pojazdem. W wyroku z 23 czerwca 1999 r. 60 S¹d Najwy szy stwierdzi³, e tego rodzaju zachowanie nale y interpretowaæ jako niezabezpieczenie dokumentów upowa niaj¹cych do rozporz¹dzenia pojazdem w sposób ra ¹cy. Zmiana stanowiska nast¹pi³a w orzeczeniu z 26 stycznia 2006 r., w którym SN uzna³, e ubezpieczony, który umieœci³ neseser z dokumentami w zamkniêtym baga niku zamkniêtego samochodu, nie tylko nie dopuœci³ siê ra ¹cego niedbalstwa, lecz przeciwnie by³ nad wyraz dba³y w wykonaniu umownego obowi¹zku zabezpieczenia. Podsumowuj¹c dotychczasowe rozwa ania nale y stwierdziæ, e wspó³czesne orzecznictwo wskazuje na nowe rodzaje szkód: szkoda medyczna,szkodapowsta³anaskuteknaruszeniaprawpacjenta,polegaj¹ca na wykonaniu zabiegu bez zgody pacjenta 61, niekiedy przenosz¹c na grunt prawa polskiego obce pojêcia, takie jak czysta strata 56 Zob. wyrok SN z 11 maja 2005 r., III CK 652/04. Zgodnie z tez¹ tego orzeczenia zaniedbania w zakresie zaopatrzenia pracowników placówek s³u by zdrowia w stosowny sprzêt, umo liwiaj¹cy wyeliminowanie lub istotne zmniejszenie ryzyka zaka enia wirusowym zapaleniem w¹troby, winny byæ traktowane jako zaniechanie zawinione przez organy tych placówek, a indywidualne przypisywanie winy poszczególnym osobom, za stan taki odpowiedzialnym, nie jest konieczne dla przyjêcia odpowiedzialnoœci pracodawcy za skutki rozstroju zdrowia pracownika, bêd¹cego wynikiem takiego zaka enia. 57 III CK 595/04, niepubl. 58 I Aca 966/06. Niezapewnienie bezpieczeñstwa pobytu w szpitalu mia³o polegaæ na nara eniu pacjenta na zaka enie gronkowcem z³ocistym. 59 Zob. wyrok S¹du Apelacyjnego w Poznaniu z 26 kwietnia 2005 r., I Aca 1664/04, w którym SA stwierdzi³, e metodê zagro enia ocen¹ negatywn¹ dla prze³amania lêków i obaw uczniów przed urazami przy wykonywaniu æwiczeñ z u yciem przyrz¹dów gimnastycznych, niedostosowanych mo liwoœci¹ regulacji do stopnia rozwoju fizycznego mniej sprawnych ruchowo dzieci, nale y zaliczyæ do zdarzeñ sprawczych, uzasadniaj¹cych przypisanie nauczycielowi winy za szkodê. 60 OSN 2001, nr 1, poz Zob. wyrok SN z 31 marca 2006 r. (I ACa 973/06, niepubl.), w którym S¹d Najwy szy uzna³, e zabieg medyczny wykonany bez zgody pacjenta jest czynnoœci¹ bezprawn¹ nawet wtedy, gdy wykonany jest zgodnie z zasadami wiedzy. 28 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

14 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji finansowa (pure economic loss). Jednoczeœnie rozszerzany jest sukcesywnie katalog dóbr osobistych podlegaj¹cych ochronie, w szczególnoœci w postaci niezrealizowanego wypoczynku 62 czy prawa do swobodnego kszta³towania swojego ycia osobistego. Coraz wiêkszego znaczenia nabiera te kategoria lucrum cessans i sposoby wyznaczenia granic utraconych korzyœci, które musz¹ byæ wykazane z pewnym prawdopodobieñstwem 63 lub nawet z tak du ym prawdopodobieñstwem osi¹gniêcia korzyœci maj¹tkowej, e rozs¹dnie rzecz oceniaj¹c nale y stwierdziæ, e poszkodowany na pewno uzyska³by korzyœæ, gdyby nie wyst¹pi³o zdarzenie w zwi¹zku, z którym ten skutek by³ niemo liwy 64. Nie mo na te przeoczyæ najnowszej wyk³adni pojêcia zadoœæuczynienia, które nie jest ju uto samiane z odpowiedzialnoœci¹ deliktow¹. Zgodnie z tez¹ wyroku SN z 17 grudnia 2004 r. 65 nienale yte wykonanie umowy mo e spowodowaæ zas¹dzenie zarówno odszkodowania rekompensuj¹cego straty materialne, jak i œwiadczenia za cierpienia psychiczne i fizyczne. Wydaje siê, e uwzglêdnienie roszczenia o wyp³atê odpowiedniej kwoty tytu³em zadoœæuczynienia powinno byæ dopuszczalne w przypadku szkody na osobie o charakterze niemaj¹tkowym, niezale nie od przyjêtego re imu odpowiedzialnoœci i bez koniecznoœci odwo³ywania siê do ewentualnego zbiegu podstaw.innasprawa,czypostulattenmo ebyærealizowany bez jednoczesnej zmiany miejsca obowi¹zuj¹cych przepisów (art. 445 k.c., art. 448 k.c.) 66. VII. Wp³yw zas¹dzanych odszkodowañ oraz innych œwiadczeñ na koniecznoœæ sukcesywnego podwy szania wysokoœci sumy gwarancyjnej Kolejnym czynnikiem, który nale y uwzglêdniæ przy ustalaniu sumy gwarancyjnej jest wysokoœæ zg³aszanych, a przede wszystkim zas¹dzanych odszkodowañ oraz innych œwiadczeñ. Z góry nale y zauwa yæ, e kwoty przyznawane poszkodowanym bezpoœrednio, jak i poœrednio s¹ coraz wy sze. Uwzglêdniaj¹ one nie tylko wspó³czesne realia gospodarcze, ale te maj¹ zrekompensowaæ szkodê na przysz³oœæ 67. Warto wskazaæ, e jeszcze do niedawna sporne by³o, czy koszty nabycia samochodu inwalidzkiego objête s¹ zakresem art k.c. tylko wtedy, gdy pojazd ten jest niezbêdny do leczenia i prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej 68. Obecnie nie budzi ju adnych w¹tpliwoœci, e wydatki na nabycie samochodu ze specjalistycznym wyposa e- 62 Wyrok SA w Poznaniu z 23 listopada 2006 r., I ACa 678/ Wyrok SN z 14 paÿdziernika 2005 r., niepubl. 64 Tak brzmi teza wyroku SN z 8 listopada 2006 r., II KK 64/06,, niepubl. 65 OSP 2005, nr 11, poz Wyk³adnia systemowa jest bowiem podstawowym argumentem przeciwko dopuszczalnoœci rozszerzenia zakresu zastosowania przepisów o zadoœæuczynieniu. 67 Od dawna wskazuje siê, e polskie spo³eczeñstwo jest coraz bogatsze i fakt ten nale y uwzglêdniæ przy okreœlaniu kwoty nale nego œwiadczenia. 68 Takie stanowisko wyrazi³ SN w orzeczeniu z 14 maja 1997 r., II UKN 113/97, OSP 1998, nr 6, poz. 121 wraz z krytyczn¹ glos¹ W. Muszalskiego. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 29

15 niem zawsze s¹ konieczne do kompensowania kalectwa osoby poszkodowanej 69. Dzisiaj pojawia siê zupe³nie inna kwestia zwrotu kosztów zakupu mieszkania przystosowanego do potrzeb inwalidy czy pokrycia wydatków na kszta³cenie i studia podjête po zajœciu wypadku 70. Nie tylko jednak pojêcie kosztów leczenia i rehabilitacji interpretowane jest coraz szerzej, tendencja ta jest wyraÿnie widoczna tak e przy wyk³adni art. 446 k.c. (koszty pogrzebu, renta). Najbardziej wyrazist¹ zmianê, powoduj¹c¹ wzrost zas¹dzanych kwot mo emy zaobserwowaæ na tle art. 445 k.c., stanowi¹cego podstawê naprawienia szkody niemaj¹tkowej. O ile bowiem jeszcze w 2000 r. S¹d Najwy szy zas¹dzaj¹c zadoœæuczynienie w wysokoœci 10 tys. z³otych za wirusowe zapalenie w¹troby typu C argumentowa³, e zadoœæuczynienie nie mo e stanowiæ Ÿród³a wzbogacenia 71, o tyle 6 lat póÿniej za uszczerbek tego samego rodzaju przyzna³ kwotê 150 tys. z³otych 72. Analogicznie, dowodz¹c, e kwota zadoœæuczynienia nie mo e ra ¹co odbiegaæ od zas¹dzanych w podobnych przypadkach, S¹d Najwy szy przyzna³ 60 tys. z³otych tytu³em wyrównania krzywdy powsta³ej wskutek wypadku drogowego MPK, przy stwierdzonym jednoczeœnie 80 85% trwa³ego uszczerbku na zdrowiu psychicznym oraz 70% uszczerbku neurologicznego 73. Kilka lat póÿniej w bardzo podobnym stanie faktycznym, chocia przy mniejszym trwa³ym uszczerbku na zdrowiu (55%), za miarodajn¹ uznana zosta³a suma 120 tys. z³otych 74. W ostatnim czasie przyznawane s¹ zadoœæuczynienia w wysokoœci od do tys. z³otych 76, a z relacji medialnych dowiadujemy siê, e najwy sza kwota œwiadczenia s³u ¹cego naprawieniu krzywdy siêga ju tys. z³otych 77. VIII. Praktyczne konsekwencje wprowadzenia do umowy ubezpieczenia zbyt niskiej kwoty sumy gwarancyjnej 1. W razie wprowadzenia do umowy ubezpieczenia OC zbyt niskiej sumy gwarancyjnej, negatywne konsekwencje mog¹ powstaæ w zasadzie dla wszystkich zainteresowanych podmiotów. Przede wszystkim skutki takiego niedoszacowania odczuje sam ubezpieczony. Z chwil¹ wyczerpania kwoty zastrze onej w polisie bêdzie on zobowi¹zany do samodzielnego naprawienia szkody. Odpowiedzialnoœæ ubezpieczyciela ma wprawdzie charakter akcesoryjny, ale w granicach przedmiotowych, czasowych i kwotowych udzielo- 69 Zob. tezê wyroku SN z 12 grudnia 2002 r., II CKN 1018/00, niepubl. 70 Na temat zwrotu kosztów zakupu mieszkania oraz wydatków na jego remont zob. rozwa ania S¹du Najwy szego w wyroku z 13 wrzeœnia 2007 r., III CSK 109/2007, niepubl. 71 Wyrok SN z 9 lutego 2000 r., III CKN 582/98, niepubl. 72 Wyrok SN z 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 99/2005, LEX,nr Wyrok SN z 11 lipca 2000 r., II CKN 1119/ Wyrok SN z 29 wrzeœnia 2004 r., II CK 531/ W stosunku do dziecka, które na skutek b³êdu lekarskiego urodzi³o siê z dzieciêcym pora eniem mózgowym. Wyrok SA w Poznaniu z 8 lutego 2006 r., I ACa 1131/05, LEX, nr Dla m³odej kobiety, która na skutek wypadku drogowego zosta³a ca³kowicie sparali owana i wymaga³a sta³ej ca³odobowej opieki. Wyrok SN z 13 wrzeœnia 2007 r., III CSK 109/2007, niepubl. 77 Wyrok zas¹dzaj¹cy powy sz¹ kwotê na rzecz ch³opca, który na skutek b³êdu personelu medycznego zosta³ sparali owany. W sprawie tej wyrok S¹du Najwy szego ani jego uzasadnienie niezosta³yjeszczeopublikowane. 30 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

16 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji nej ochrony 78. Ustanie tej odpowiedzialnoœci na skutek wyczerpania siê sumy gwarancyjnej przenosi w pozosta³ym zakresie materialne konsekwencje wypadku ubezpieczeniowego na ubezpieczonego, który bêdzie zobowi¹zany tak d³ugo, jak d³ugo wszystkie zg³oszone przez poszkodowanego roszczenia nie zostan¹ w pe³ni zaspokojone. 2. Widocznemu pogorszeniu ulega równie sytuacja poszkodowanego. Wprowadzenie do umowy ubezpieczenia OC stosunkowo wysokiej sumy gwarancyjnej powoduje, e w zasadzie a do ca³kowitego naprawienia szkody podmiot ten posiada dwóch d³u ników odpowiadaj¹cych in solidum. Zazwyczaj kieruje on roszczenia odszkodowawcze do ubezpieczyciela, który z regu³y jest d³u nikiem lepszym, bo bardziej wyp³acalnym. Pozbawienie poszkodowanego tej mo liwoœci powoduje, e mo e on podnosiæ swoje ¹dania jedynie wobec bezpoœredniego sprawcy szkody, a podejmowane uprzednio przez ubezpieczyciela czynnoœci mog¹ niekiedy rodziæ pytania o ich znaczenie dla obu stron umowy ubezpieczenia OC. Tytu³em przyk³adu powstaj¹ uzasadnione w¹tpliwoœci, jaki wp³yw na pozycjê prawn¹ ubezpieczonego ma ugoda zawarta przez zak³ad ubezpieczeñ z poszkodowanym, w której ten ostatni zrzek³ siê dochodzenia roszczeñ w przysz³oœci 79. W takim przypadku, zdaniem S¹du Okrêgowego nale y przyj¹æ, e ugoda nie obejmuje roszczeñ dotycz¹cych nowo powsta³ych szkód na osobie (pogorszenie stanu zdrowia) 80. Odmienn¹ interpretacjê przyj¹³ S¹d Apelacyjny, wed³ug którego zawarcie ugody przez ubezpieczyciela z poszkodowanym nie oznacza, e roszczenia w stosunku do sprawcy automatycznie wygas³y. Dlatego obowi¹zek naprawienia szkody, która ujawni³a siê po zawarciu ugody ci¹ y jedynie na ubezpieczonym. Jeszcze inne rozwi¹zanie przyj¹³ S¹dNajwy szy,którypodkreœli³, eugodaniemo ezmodyfikowaæstosunkuodszkodowawczego, skoro jej stron¹ nie jest ubezpieczony (ani ubezpieczaj¹cy), niemo ete szkodziætejosobie.okolicznoœætasprawia, ezawarcieodpowiedniego porozumienia w takim wypadku w ogóle mo e byæ uznane za niedopuszczalne. Zasygnalizowane zagadnienie dowodzi, e dokonanie ustêpstw, nawet w postaci umowy ustalaj¹cej odszkodowanie w kwocie mieszcz¹cej siê w granicach sumy gwarancyjnej, mo e rodziæ nieoczekiwane konsekwencje dla ubezpieczonego, gdy ujawni¹ siê nowe szkody nieznane w chwili zawierania ugody 81. Sytuacja jeszcze bardziej komplikuje siê, gdy dojdzie do wyczerpania sumy gwarancyjnej lub ustalenia wysokoœci œwiadczenia odpowiadaj¹cego kwocie zastrze onej w umowie ubezpieczenia OC, a nawet ponad tê wysokoœæ. 78 Zgodnie z tez¹ wyroku SN z 12 lutego 2004 r. (V CK 187/03, Wokanda 2004, nr 7 8, poz. 15) przes³ank¹ powstania obowi¹zku œwiadczenia przez ubezpieczyciela z tytu³u umowy ubezpieczenia OC jest stan odpowiedzialnoœci cywilnej ubezpieczaj¹cego (ubezpieczonego) za szkodê wyrz¹dzon¹ osobie trzeciej ( ). 79 Zob. nies³ychanie ciekawe orzeczenie SN z 7 grudnia 2006 r., III CSK 266/06, niepubl. 80 Analogicznie wyrok SN z 18 lipca 1997 r., II CKN 289/97, niepubl. 81 Powstaje pytanie, czy zawarcie niekorzystnego dla ubezpieczonego porozumienia przez zak³ad ubezpieczeñ z poszkodowanym bêdzie oznaczaæ, e sprawca jest zobowi¹zany do samodzielnego naprawienia szkody. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 31

17 3. Niedostosowanie wysokoœci sumy gwarancyjnej do potrzeb ubezpieczeniowych i potencjalnej szkodowoœci ubezpieczonego mo e siê równie okazaæ ma³o komfortow¹ sytuacj¹ dla ubezpieczyciela. Z tego rodzaju przypadkiem mo emy mieæ do czynienia przy szkodach o charakterze masowym czy wrêcz katastroficznym, gdy ze wzglêdu na liczbê osób poszkodowanych lub wysokoœæ zg³aszanych roszczeñ wysokoœæ sumy gwarancyjnej nie wystarczy na zaspokojenie wszystkich ¹dañ 82.Brakodpowiednich regulacji prawnych powoduje, e ubezpieczyciel staje przed dylematem wyboru trybu wyp³aty odszkodowañ, a przyk³ad likwidacji szkód powsta³ych na skutek zawalenia hali MTK wskazuje, e rozwi¹zanie tego problemu nie jest zadaniem ³atwym i mo e naraziæ zak³ad ubezpieczeñ na odpowiedzialnoœæ wykraczaj¹c¹ poza granice sumy gwarancyjnej W przypadku zawarcia umowy ubezpieczenia OC za poœrednictwem brokera negatywne konsekwencje mog¹ równie dotyczyæ tego podmiotu. Broker jako profesjonalista ma obowi¹zek przeanalizowaæ sytuacjê faktyczn¹ i prawn¹ podmiotu poszukuj¹cego ochrony ubezpieczeniowej, nastêpnie wybraæ ofertê najkorzystniejsz¹ dla swojego klienta, m.in. dostosowuj¹c wysokoœæ sumy gwarancyjnej do zakresu i rodzaju OC ubezpieczaj¹cego. Jeœli tego nie uczyni, mo e ponosiæ odpowiedzialnoœæ wobec osoby poszukuj¹cej ochrony ubezpieczeniowej za wynik³¹ st¹d szkodê. Zazwyczaj bêdzie ona polegaæ na wyborze niew³aœciwego kwotowego zakresu ubezpieczenia, w konsekwencji na koniecznoœci samodzielnego naprawienia szkody przez ubezpieczonego. Naruszenie wobec kontrahenta obowi¹zków wynikaj¹cych z prowadzonej dzia³alnoœci brokerskiej mo e byæ wa ne dla tego podmiotu nie tylko ze wzglêdu na uzasadniony interes klienta czy te dobre imiê (renomê) konkretnego poœrednika. Decyduj¹ce mo e byæ równie to, czy nienale yte wykonanie czynnoœci brokerskich by³o wynikiem niedbalstwa zwyk³ego czy ra ¹cego. O ile bowiem trudno sobie wyobraziæ tak¹ sytuacjê, w której konkretny podmiot z winy umyœlnej doprowadza do powstania szkody, o tyle brak szczegó³owej analizy ryzyka mo e byæ w konkretnym stanie faktycznym zakwalifikowany jako ra ¹ce niedbalstwo.tymczasem,zgodniezart.11ust.3ub.obow.,zak³adowiubezpieczeñ przys³uguje prawo dochodzenia od ubezpieczonego lub osób, za które ponosi on odpowiedzialnoœæ zwrotu odszkodowania wyp³aconego osobie trzeciej, je eli szkoda powsta³a na skutek ra ¹cego niedbalstwa. 82 Zob. szczegó³owe rozwa ania na ten temat: M. Serwach, Tryb likwidacji szkody..., op.cit. Wówczas mo na zastosowaæ jedn¹ z dwóch zasad: prior tempore potior iure lub zasadê proporcjonalnego zaspokojenia wszystkich uprawnionych. Regu³a pierwszy w czasie lepszy w prawie, nazywana te zasad¹ pierwszeñstwa zaspokojenia, jest ³atwa w zastosowaniu, ale mo e prowadziæ do rezultatów sprzecznych z punktu widzenia zasad wspó³ ycia spo³ecznego. Zasada proporcjonalnego zaspokojenia jest bardziej sprawiedliwa, wymaga jednak precyzyjnego ustalenia proporcji i zasad zaspokojenia roszczeñ osób poszkodowanych. 83 Gdy zaproponowana metoda proporcjonalnego zaspokojenia zostanie zakwestionowana przed s¹dem. Dlatego wydaje siê ona zasadna w przypadku wielu szkód o podobnym charakterze (np. wszyscy poszkodowani doznali szkody na osobie), nie jest zaœ wystarczaj¹ca w sytuacji, gdy mamy do czynienia z ró nego rodzaju uszczerbkiem (szkoda na osobie, szkoda na mieniu). 32 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)

18 Problematyka sumy gwarancyjnej oraz praktycznych konsekwencji IX. Mo liwoœæ podwy szenia lub zmiany wysokoœci sumy gwarancyjnej 1. W celu kompleksowego przedstawienia problematyki sumy gwarancyjnej nale y zastanowiæ siê nad tym, czy w przypadku wyczerpania sumy gwarancyjnej mo liwe jest jej podwy szenie w oparciu o waloryzacjê s¹dow¹ czy klauzulê rebus sic stantibus. Je eli bowiem w czasie trwania stosunku umownego strony dojd¹ do wniosku, e konieczne jest zwiêkszenie kwotowych granic odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela, mog¹ to uczyniæ w zasadzie w ka dym czasie. Problem powstaje wtedy, gdy po kilku latach wyp³aty œwiadczeñ, najczêœciej okresowych (np. renty alimentacyjnej) dojdzie do wyczerpania sumy gwarancyjnej, a poszkodowani bêd¹ poszukiwaæ sposobów, aby przed³u yæ odpowiedzialnoœæ zak³adu ubezpieczeñ. W przypadku oceny dopuszczalnoœci zastosowania waloryzacji s¹dowej zagadnienie przedstawia siê znacznie proœciej. Z góry nale y bowiem zauwa yæ, e w ubezpieczeniach OC w przeciwieñstwie do ubezpieczeñ osobowych nie wydaje siê mo liwe podwy szenie sumy gwarancyjnej na podstawie przepisów o waloryzacji s¹dowej. Warunkiem koniecznym zastosowania art k.c. jest bowiem istnienie zobowi¹zania pieniê nego sensu stricto, którego przedmiotem od chwili jego powstania jest okreœlona suma pieniê na. W ubezpieczeniach OC œwiadczenie zak³adu ubezpieczeñ polega na zwolnieniu ubezpieczonego od obowi¹zku wyp³aty poszkodowanemu odszkodowania 84. Œwiadczenie tego podmiotu jako œwiadczenie in natura nale y do zobowi¹zañ pieniê nych sensu largo, nazywanych te zobowi¹zaniami niepieniê nymi ze œwiadczeniem pieniê nym Niedopuszczalnoœæ zmiany wysokoœci sumy gwarancyjnej wed³ug zasad waloryzacji s¹dowej prowadzi do wyraÿnego zainteresowania klauzul¹ rebus sic stantibus. W orzecznictwie s¹dów polskich omawiana kwestia pojawi³a siê dwukrotnie: w uchwale SN z 31 maja 1994 r. 86 oraz w uchwale (7) SN z 29 grudnia 1994 r. 87 W obu orzeczeniach S¹d Najwy szy dopuœci³ mo liwoœæ podwy szenia wysokoœci sumy gwarancyjnej w ubezpieczeniach OC na podstawie art k.c., chocia czyni to w sposób niezmiernie ostro ny, podkreœlaj¹c, i klauzula rebus sic stantibus stanowi wyj¹tek od zasady pacta sunt servanda; wyj¹tek,który nabiera szczególnej ostroœci w obrêbie stosunków ubezpieczeniowych. Skoro jednak ustawodawca nie wprowadzi³ adnych ograniczeñ w odniesieniu do umowy ubezpieczenia, w tym umowy ubezpieczenia OC, to brak takiego ograniczenia nale y interpretowaæ jako wyraz jego woli, aby problematykê omawianej klauzuli 84 Zob. wyrok S¹du Apelacyjnego w Bia³ymstoku z 9 paÿdziernika 2003 r., OSAB 2004, z. 1, s. 3. Por wyrok S¹du Najwy szego z 15 wrzeœnia 2004 r., LEX, nr W literaturze szczególnie niemieckiej pojawi³a siê koncepcja, e œwiadczenie ubezpieczyciela z tytu³u umowy ubezpieczenia OC polega na zwolnieniu ubezpieczaj¹cego z d³ugu odszkodowawczego wobec poszkodowanej osoby trzeciej. Zatem z punktu widzenia korzystaj¹cego z ochrony, czyli ubezpieczaj¹cego, trudno jest w ogóle mówiæ o œwiadczeniu pieniê nym, gdy ubezpieczyciel mo e go zwolniæ z d³ugu przy u yciu ró nych œrodków prawnych. 86 OSN 1994, nr 12, poz OSN 1995, nr 4, poz. 55. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 33

19 pozostawiæ ocenie s¹dów 88. Ocena ta winna byæ dokonywana in casu,cojednak przyznaje SN stwarza niebezpieczeñstwo braku jednolitoœci rozstrzygniêæ. Powo³ane orzeczenia spotka³y siê ze zdecydowan¹ krytyk¹ ze strony przedstawicieli doktryny 89. Ramy niniejszego artyku³u nie pozwalaj¹ na przytoczenie wszystkich argumentów. Odsy³aj¹c do odrêbnego opracowania 90 mo na jedynie zacytowaæ jednoznaczn¹ wypowiedÿ A. Szpunara, wed³ug którego niepodobna wrêcz uznaæ, aby dopuszczalne by³o stosowanie art k.c. w celu podwy szenia górnej granicy odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela 91. Wkonkluzjinale ystwierdziæ, eodpowiedzialnoœæ cywilna przechodzi obecnie swoisty renesans, a iloœæ i wysokoœæ zg³aszanych roszczeñ odszkodowawczych cechuje wyraÿna tendencja wzrostowa. Elementy te, podobnie jak coraz szerszy zakres odpowiedzialnoœci osoby poszukuj¹cej ochrony ubezpieczeniowej, prawid³owa ocena ryzyka i szkodowoœci tego podmiotu bêd¹ wywieraæ istotny wp³yw na kszta³towanie siê sumy gwarancyjnej w ubezpieczeniach OC zarówno obowi¹zkowych, jak i dobrowolnych. Od decyzji poszczególnych uczestników rynku ubezpieczeniowego bêdzie uzale nione, czy zastrze ona suma wystarczy na zaspokojenie roszczeñ potencjalnych poszkodowanych, czy te przewidziana w umowie ubezpieczenia OC ochrona z góry bêdzie mia³a iluzoryczny charakter. The Guarantee Sum and Practical Consequences of Its Incorrect Estimation The establishment of a guarantee sum as the upper limit of the insurer s liability is essentialia negotii of every contract of liability insurance. The construction of liability insurance as well as the accessory character of insurer s responsibility make it necessary to clearly determine the amount of the guaranteed protection for the proper operation of this insurance. The guarantee sum not only provides such a limit but also exerts an indirect influence upon the parties of the liability insurance contract, the injured, and sometimes even the broker, while shaping the range of insurance. Whereas in the case of obligatory insurance the burden of proper estimation of the guarantee sum rests on the legislator, in voluntary insurances the parties of a particular insurance contract themselves determine the amount of the insurer s liability. Thepresentarticleaimsatpresentingallthefactorsthatarelikelytoinfluencethevolumeof theguaranteesumaswellasthelegalresultsofits incorrect establishment for the insurer, the insured, the broker and the injured. What is more, in order to present a complete picture of the guarantee sum, it is essential to answer the question whether it is possible to raise the guarantee sum on the basis of court indexation or rebus sic stantibus clause in case it is used up. 88 Podkreœlenia wymaga, e SN dopuœci³ mo liwoœæ zastosowania art k.c. do wszystkich ubezpieczeñ OC zarówno obowi¹zkowych, jak i dobrowolnych, chocia w tym ostatnim przypadku idea ochrony osób poszkodowanych jest znacznie s³absza. 89 Trzy glosy do uchwa³y z 26 listopada 1991 r.: A. Szpunar, PiP 1992, z. 12, s. 113; A. Brzozowski, PiP 1992, z. 12, s. 117, a tak e M. Nesterowicz, PS 1993, nr 7 8, s. 81. Zob. te glosy A. Szpunara do uchwa³y z 31 maja 1994 r., Prawo Asekuracyjne 1995, nr 3, s. 73 i do uchwa³y z 29 grudnia 1994 r., PiP 1995, z. 7, s. 95 i n. 90 Zob. szeroko na ten temat: M. Serwach, E. Kowalewski, Klauzula rebus sic stantibus a podwy szenie sumy gwarancyjnej w ubezpieczeniach odpowiedzialnoœci cywilnej, Rozprawy Ubezpieczeniowe 2006, nr 1, s. 7 i n. 91 A. Szpunar, Glosa do uchwa³y SN z 31 maja 1994 r., op. cit., s PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)