Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2013;10(4): artykuł oryginalny original article Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu Health behaviors in the group of people in late adulthood period the role of optimism Magdalena Zadworna-Cieślak 1, Nina Ogińska-Bulik 2 1 InstytutPsychologii Stosowanej, Społeczna Akademia Nauk w Łodzi 2 Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki Słowa kluczowe: zachowania zdrowotne, optymizm, późna dorosłość Key words: health behavior, optimism, late adulthood Strszczenie Wstęp. Badania dotyczące znaczenia optymizmu dla stylu życia nie należą do rzadkości, stosunkowo niewiele jest jednak analiz na temat roli optymistycznego nastawienia w podejmowaniu zachowań zdrowotnych przez seniorów. Przeprowadzone badania miały na celu ustalenie roli optymizmu życiowego w podejmowaniu zachowań związanych ze zdrowiem w grupie osób w okresie późnej dorosłości. Materiał i metody. Badaniami objęto 130 osób, wśród których było 70 osób ogólnie zdrowych (uczestnicy Uniwersytetu Trzeciego Wieku) oraz 60 osób chorych kardiologicznie, hospitalizowanych po udarze lub zawale serca. Wśród badanych było 60 mężczyzn (46,2%) i 70 (53,8%) kobiet. Wiek badanych mieścił się w zakresie lat (M=71,32 SD=5,81). W badaniach wykorzystano Test Orientacji Życiowej, służący do pomiaru optymizmu oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych. Wyniki. Badane osoby przejawiały przeciętne nasilenie optymizmu i nieco ponadprzeciętny poziom zachowań zdrowotnych. Z podejmowanymi zachowaniami zdrowotnymi wiązała się płeć oraz stan zdrowia. Kobiety oraz osoby chore kardiologicznie, w porównaniu z mężczyznami i ze zdrowymi, ujawniały bardziej prozdrowotne zachowania. Wiek nie różnicował nasilenia zmiennej objaśnianej. Przeprowadzone analizy korelacyjne oraz analizy regresji potwierdziły rolę płci, stanu zdrowia oraz optymizmu w zakresie podejmowania zachowań zdrowotnych przez seniorów. Znaczenie optymizmu w predykcji zachowań zdrowotnych było różne w zależności od kategorii zachowań związanych ze zdrowiem. Wnioski. Optymizm można uznać za cechę sprzyjającą zdrowemu/pozytywnemu starzeniu się, co stwarza wyzwanie dla profilaktyki i promocji zdrowia, szczególnie w grupie mężczyzn. PGP 180 Magdalena Zadworna-Cieślak Instutu Psychologii Stosowanej Społeczna Akademia Nauk ul. M. Tokarzewskiego Łódź Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 146 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu Summary Introduction. Research concerning the importance of optimism in the aspect of life style are not uncommon, however, relatively few studies explore the role of optimism for health behaviors of seniors. The purpose of the study was to establish the role of optimism for making health-related behaviors of people in late adulthood. Material and methods. The research was conducted on the group of 130 people. 70 of them were generally healthy (participants of the Third Age University), and 60 people were cardiologic patients hospitalized after a hemorrhage or heart attack. Among the respondents, 60 were men (46.2 %) and 70 (53.8 %) women. The age of the surveyed ranged years (M = 71.32, SD = 5.81). The research tools were Life Orientation Test to measure dispositional optimism and Health Behaviors Inventory to measure health behaviors. Results. The responded seniors exhibited an average level of optimism and above-average level of health behaviors. Gender and health status were associated with health behaviors. Women and the hospitalized patients, compared with men and healthy respondents revealed more health-promoting behaviors. Age did not differentiated the level of health behaviors. The correlation and regression analysis confirmed the role of gender, health status and optimism in manifesting health behaviors by seniors. The importance of optimism in predicting health behaviors was different depending on the category of health-related behaviors. Conclusions. Optimism may be considered as a trait conducive to healthy/positive aging, which create a challenge for prevention and health promotion programs, particularly among the group of males. WSTĘP Problematyka jakości i stylu życia seniorów staje się w ostatnich latach przedmiotem coraz większego zainteresowania społecznego, a funkcjonowanie osób po 60 roku życia jest przedmiotem wielu analiz badawczych. Wynika to przede wszystkim z procesów demograficznych. Wydłuża się średnia długość życia, a w ogólnej populacji wielu społeczeństw rośnie ilość osób starszych. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2012 roku w Polsce mężczyźni żyli przeciętnie 72,7 lat, natomiast kobiety 81,0. W stosunku do 1990 roku mężczyźni żyją dłużej o 6,5 lat, natomiast kobiety o 5,8. Prognozy statystyczne zapowiadają, iż do 2035 r. przeciętne trwanie życia wzrośnie odpowiednio o około 8 lat dla mężczyzn oraz o około 3 lata dla kobiet [1]. Jednym z najnowszych, szeroko zakrojonych badań było przeprowadzone przez ONZ badanie sytuacji seniorów z 91 państw. Z opracowanego w 2013 roku raportu Global Age Watch Index [2] wynika, że Polska zajęła odległe 62. miejsce (z krajów należących do Unii Europejskiej było to miejsce ostatnie). Autorzy raportu porównali siłę nabywczą dochodów seniorów, ich sytuację zdrowotną, wykształcenie oraz możliwość zatrudnienia. Największym problemem dla starszych osób w Polsce nie jest bezpieczeństwo dochodów (pod tym względem Polska zajęła 20. miejsce w rankingu) lecz ich sytuacja zdrowotna. Autorzy raportu zwracają uwagę, iż w Polsce szybki rozwój gospodarczy nie idzie w parze z poprawą sytuacji ludzi starszych, daje jednak potencjał do poprawy warunków ich życia, szczególnie w dziedzinie edukacji i zatrudnienia oraz w sferze dostępu do opieki zdrowotnej. Wydaje się to konieczne, gdyż według szacunków w 2050 roku seniorzy będą stanowili 35 proc. polskiego społeczeństwa. Szczegółowej oceny funkcjonowania osób starszych w Polsce w kontekście stanu zdrowia, kondycji finansowej czy poziomu społecznego wykluczenia dokonano w ramach badań w programie PolSenior, które objęły 5695 seniorów [3]. Z badań tych wynika, iż zachowania zdrowotne osób starszych pozostawiają wiele do życzenia. Połowa seniorów deklaruje, iż jest bierna ruchowo, a skłonność do podejmowania aktywności fizycznej maleje wraz z wiekiem [4]. Badani spożywali posiłki nieregularnie, a większość z nich nie spożywała zalecanych 4-5 posiłków dziennie [5]. W grupie tej powszechne jest nadciśnienie tętnicze, jednak wielu seniorów nie podejmowało żadnych kroków, aby z nim walczyć [6].

3 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu 147 Tymczasem różnorodne zachowania ludzkie w znaczącym stopniu odpowiadają za stan zdrowia. Zgodnie z koncepcją tzw. pól zdrowia są za nie odpowiedzialne kolejno: opieka medyczna (10%), dziedziczenie (16%), środowisko fizyczne (21%), największy zaś udział ma styl życia (53%) [7]. Szczególnym wyzwaniem dla osób w wieku senioralnym jest ryzyko zaburzeń sercowo-naczyniowych, które są istotnie powiązane ze stylem życia. Układ krążenia i stan całego organizmu można wspomóc w każdym wieku, także dojrzałym, poprzez odpowiednie działania zdrowotne [8]. Na styl życia wpływa wiele czynników, w tym wiek, płeć, status materialny, a także stan zdrowia [9, 10, 11,12]. Szczególnie istotne dla podejmowania zachowań zdrowotnych są uwarunkowania psychologiczne [13]. Wśród nich wymienia się optymizm życiowy. Zdaje się on pełnić istotne funkcje autoregulacyjne, ponieważ wpływa na wybór celów oraz determinuje wysiłek jednostki włożony w ich realizację. Zdaniem Carvera i Scheiera [14], dyspozycyjny optymizm traktowany jako względnie trwała cecha jednostki, wyraża się w uogólnionych oczekiwaniach człowieka dotyczących wyników jego własnych działań. Z kolei w koncepcji Czapińskiego [15] optymizm jest efektem inklinacji pozytywnej, czyli tendencji do przypisywania pozytywnych znaczeń wartościujących różnym aspektom rzeczywistości. Seligman [16] zaś postuluje istnienie optymizmu atrybucyjnego, który związany jest ze sposobem wyjaśniania zaistniałych wydarzeń. Prowadzone dotąd na gruncie polskim badania, dotyczące związków optymizmu ze stylem życia nie należą do licznych i raczej koncentrują się na grupach o specyficznej sytuacji zawodowej czy zdrowotnej. W badaniach przyszłych nauczycieli Kowalski [17] wykazał, że osoby o stylu optymistycznym częściej podejmują zachowania sprzyjające zdrowiu niż osoby charakteryzujące się stylem pesymistycznym. Z kolei w grupie osób chorujących na nadciśnienie tętnicze ustalono istotne statystycznie zależności między wyższym poziomem dyspozycyjnego optymizmu a pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak podejmowanie aktywności fizycznej, spożywanie owoców i warzyw oraz ryb. Istotnie niższy poziom dyspozycyjnego optymizmu cechował osoby nadużywające soli w diecie, spożywające alkohol lub palące papierosy [18]. Nieco więcej danych o relacji optymizmu i zachowań zdrowotnych u seniorów dostarczają badania zagraniczne. Jak ustalił Steptoe i in. [19] wśród mieszkańców domów pomocy społecznej dyspozycyjny optymizm wiązał się ze sprzyjającym zdrowiu stylem życia. Zachowaniami zdrowotnymi występującymi częściej u starszych optymistów było niepalenie, umiarkowane spożycie alkoholu i podejmowanie ćwiczeń. Autorzy postulują, iż optymizm sprzyja pozytywnemu starzeniu się. Podobne wnioski płyną z badań Giltay i wsp. [20], które przeprowadzono w społeczności mieszkających wspólnie mężczyzn w wieku senioralnym. Osoby o wyższym poziomie optymizmu w porównaniu z pesymistami podejmowali więcej aktywności fizycznej, spożywali mniej alkoholu i rzadziej palili tytoń, za to spożywali więcej owoców, warzyw, pełnoziarnistego chleba, a wyniki te były niezależne od zmiennych socjodemograficznych i stanu zdrowia. Badacze wskazują, iż niski poziom optymizmu może pośrednio sprzyjać chorobom sercowo-naczyniowym i zwiększać ryzyko zgonu, poprzez podejmowanie niekorzystnych dla zdrowia zachowań. W Polsce brakuje danych na temat roli optymizmu w podejmowaniu zachowań zdrowotnych osób w okresie później dorosłości, dlatego też zagadnienie to uczyniono przedmiotem podjętych badań. Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania badawcze: Jakie zachowania zdrowotne przejawiają badani seniorzy i jaki prezentują poziom optymizmu? Czy płeć, wiek oraz stan zdrowia wiążą się z poziomem optymizmu i preferowanymi zachowaniami zdrowotnymi? W jakim stopniu poziom optymizmu jest powiązany z podejmowanymi zachowaniami zdrowotnymi? Które z analizowanych zmiennych: płeć, wiek, stan zdrowia czy optymizm są predyktorami zachowań zdrowotnych seniorów

4 148 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu Materiał i metody Badaniami objęto 150 osób w wieku senioralnym. Do analizy włączono wyniki 70 osób ogólnie zdrowych (uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku) 1 oraz 60 osób chorych kardiologicznie, po udarze lub zawale serca (pacjentów hospitalizowanych na oddziale kardiologicznym). Wśród badanych było 60 mężczyzn (46,2%) i 70 (53,8%) kobiet. Wiek badanych mieścił się w zakresie lat (M=71,32 SD=5,81). Badania miały charakter dobrowolny i anonimowy. Na przeprowadzenie badań w grupie chorych uzyskano zgodę odpowiedniej Komisji Bioetyki. W badaniach wykorzystano dwa narzędzia badawcze: Test Orientacji Życiowej służący do pomiaru optymizmu życiowego oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych. Test Orientacji Życiowej jest polską adaptacją Life Orientation Test -LOT-R, którego autorami są Scheier, Carver i Bridges, przygotowaną przez Poprawę i Juczyńskiego [21]. Narzędzie służy do pomiaru dyspozycyjnego optymizmu, który wyraża zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych zdarzeń. Zawiera 10 stwierdzeń, spośród których 6 ma wartość diagnostyczną, pozostałe 4 służą jako pozycje buforowe. Trzy stwierdzenia są sformułowane pozytywnie (1, 4, 10), trzy negatywnie (3, 7, 9). Każda z pozycji podlega ocenie w pięciostopniowej skali, od 0 (zdecydowanie nie odnosi się do mnie) do 4 (zdecydowanie odnosi się do mnie). Ogólny wynik testu jest sumą ocen 6 stwierdzeń (w przypadku stwierdzeń negatywnych przed zsumowaniem wyniki należy odwrócić). Ogólny wynik mieści się w zakresie od 0 do 24 punktów. Im wyższy wynik, tym wyższy poziom optymizmu. Wynik surowy można przekształcić na jednostki standaryzowane w skali stenowej. Wyniki w zakresie 1-4 stena traktuje się jako niskie (wskazujące na skłonności do pesymizmu), 7-10 to wyniki wysokie, oznaczające nastawienie optymistyczne. Wyniki w zakresie 5-6 stena oznaczają przeciętne nasilenie optymizmu/pesymizmu życiowego. Narzędzie posiada satysfakcjonujące właściwości psychometryczne. Jego rzetelność wyrażana wskaźnikiem alfa Cronbacha jest wystarczająca i wynosi 0,76. Inwentarz Zachowań Zdrowotnych IZZ, którego autorem jest Z. Juczyński [21], zawiera 24 stwierdzenia opisujące różnego typu zachowania związane ze zdrowiem (po 6 w każdej kategorii). Badany ocenia nasilenie danych zachowań, posługując się skalą ocen od 1 ( prawie nigdy ) do 5 ( prawie zawsze ). Po zsumowaniu częstotliwości poszczególnych zachowań ustala się ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań, tj. prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych, praktyk zdrowotnych oraz pozytywnych nastawień psychicznych. Prawidłowe nawyki żywieniowe uwzględniają głównie rodzaj spożywanej żywności (np. pieczywo pełnoziarniste, warzywa i owoce). Zachowania profilaktyczne dotyczą przede wszystkim przestrzegania zaleceń zdrowotnych i uzyskiwania informacji o zdrowiu i chorobie. Praktyki zdrowotne obejmują nawyki związane ze snem, rekreacją czy aktywnością fizyczną, zaś pozytywne nastawienia psychiczne dotyczą unikania zbyt silnych emocji, napięć i stresów. Wartość ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych mieści się w granicach od 24 do 120 punktów. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie określonych zachowań zdrowotnych. Wyniki ogólnego wskaźnika można przeliczyć na steny. Narzędzie uzyskało zadowalające parametry psychometryczne. Zgodność wewnętrzna ustalona na podstawie alfa Cronbacha wynosi 0,85 dla całego Inwentarza, zaś dla jego podskal mieści się w granicach od 0,60 do 0,65. Wskaźnik stabilności, mierzony w odstępie 6 tygodni, za pomocą testu-retestu wynosi 0,88. Wyniki Po sprawdzeniu normalności rozkładów analizowanych zmiennych, ustalono ich średnie wartości wraz z odchyleniami standardowymi. W analizach uwzględniono, oprócz optymizmu i zachowań zdrowotnych, również płeć, wiek badanych oraz ich stan zdrowia. Do oceny różnic między średnimi wykorzystano test t-studenta. W kolejnym kroku ustalono zależności między zmiennymi, wykorzystując w tym celu współczynniki korelacji Pearsona. Do ustalenia predyktorów zachowań zdrowotnych zastosowano hierarchiczną analizę regresji. Taki model regresji wykorzystywany jest gdy można sądzić, iż możliwe jest wykazanie jakiejś struktury powiązań między predyktorami a zmienną zależną oraz pozwala na stwierdzenie, czy dodanie określonych zmiennych poprawia jakość przewidywania. Uzyskane średnie analizowanych zmiennych zamieszczono w tabeli 1. 1 Wyniki 20 osób odrzucono ze względu na występowanie różnego rodzaju schorzeń o charakterze przewlekłym

5 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu 149 Tab. 1. Średnie wartości analizowanych zmiennych w całej grupie badanej Tab. 1. Average values of the analyzed variables in the main group Badane zmienne M SD Optymizm życiowy 14,52 4,06 Zachowania zdrowotne ogółem 89,85 13,69 - prawidłowe nawyki żywieniowe 22,00 4,89 - zachowania profilaktyczne 22,54 4,33 - pozytywne nastawienia psychiczne 22,80 3,86 - praktyki zdrowotne 22,53 4,03 Oznaczenia: M średnia; SD odchylenie standardowe Badane osoby przejawiają przeciętny poziom optymizmu. Uzyskana średnia w Teście Orientacji Życiowej odpowiada wartości 5 stena i nie różni się w sposób znaczący od wyników uzyskanych w badaniach normalizacyjnych, obejmujących zarówno osoby zdrowe, jak i chore [21]. Ogólny wynik zachowań zdrowotnych odpowiada wartości 7 stena, jest więc zaliczany do wyników ponadprzeciętnych [21]. Sprawdzono również czy badane osoby różnią się w preferencjach poszczególnych zachowań. W tym celu uzyskane wartości poszczególnych czynników wchodzących w skład Inwentarza Zachowań Zdrowotnych podzielono przez ilość przypadających na nie stwierdzeń, tj. przez 6. Uzyskane średnie (odpowiednio: 3,66; 3,76; 3,80; 3,75) nie różnią się między sobą w sposób istotny statystycznie. Nie odbiegają też w sposób znaczący od średnich uzyskanych w badaniach normalizacyjnych. Tab. 2. Płeć a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych Tab. 2. Gender and the level of optimism and health behaviors Badane zmienne Mężczyźni (n=60) Kobiety (n=70) M SD M SD t p< Optymizm życiowy 15,11 3,83 14,01 4,22 1,54 ni Zachowania zdrowotne ogółem 85,76 14,31 93,35 12,18-3,26 0,01 - prawidłowe nawyki żywieniowe 20,11 5,09 23,61 4,10-4,33 0,001 - zachowania profilaktyczne 21,41 4,31 23,51 4,13-2,86 0,01 - pozytywne nastawienia psychiczne 22,45 3,76 23,04 3,95-0,87 ni - praktyki zdrowotne 21,78 4,21 23,17 3,77-1,98 0,05 Oznaczenia: M średnia, SD odchylenie standardowe, t test t-studenta, p poziom istotności różnic, ni różnice nieistotne statystycznie

6 150 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu Płeć jest powiązana z nasileniem zachowań zdrowotnych. Kobiety uzyskały wyższy wynik w Inwentarzu Zachowań Zdrowotnych w porównaniu z mężczyznami. Oznacza to, że prezentują bardziej prawidłowe zachowania. Dotyczy to szczególnie nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych oraz w nieco mniejszym stopniu praktyk zdrowotnych. Płeć nie różnicuje poziomu optymizmu. Tab. 3. Wiek a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych Tab. 3. Age and the level of optimism and health behaviors Badane zmienne Młodsi (n=79) Starsi (n=51) M SD M SD t p< Optymizm życiowy 14,56 3,45 14,45 4,90 0,16 ni Zachowania zdrowotne ogółem 89,06 14,06 91,05 13,13-0,81 ni - prawidłowe nawyki żywieniowe 21,70 5,10 22,45 4,56-0,84 ni - zachowania profilaktyczne 22,43 4,46 22,72 4,15-0,38 ni - pozytywne nastawienia psychiczne 22,87 3,76 22,61 4,07 0,38 ni - praktyki zdrowotne 22,05 4,08 23,27 3,86-1,70 ni Oznaczenia: M średnia, SD odchylenie standardowe, t test t-studenta, p poziom istotności różnic, ni różnice nieistotne statystycznie Wiek nie wpływa w sposób istotny statystycznie na poziom optymizmu ani na stopień podejmowanych zachowań zdrowotnych. Oznacza to, że zarówno młodsi (<71 lat), jak i starsi ( 71 lat) seniorzy prezentują podobny poziom analizowanych zachowań, mierzonych za pomocą Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (kryterium podziału na młodszych i starszych w badanej grupie seniorów stanowiła średnia arytmetyczna wieku). Tab. 4. Stan zdrowia a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych Tab. 4. Health status and the level of optimism and health behaviors Badane zmienne Zdrowi (n=70) Chorzy (n=60) M SD M SD t p< Optymizm życiowy 13,94 3,89 15,20 4,18-1,77 ni Zachowania zdrowotne ogółem 87,17 13,39 92,97 13,48-2,45 0,05 - prawidłowe nawyki żywieniowe 21,50 4,77 22,58 5,00-1,26 ni - zachowania profilaktyczne 21,91 4,71 23,28 3,74-1,81 ni - pozytywne nastawienia psychiczne 21,95 3,75 23,72 3,80-2,65 0,01 - praktyki zdrowotne 21,80 4,07 23,28 3,82-2,27 0,05 Oznaczenia: M średnia, SD odchylenie standardowe, t test t-studenta, p poziom istotności różnic, ni różnice nieistotne statystycznie

7 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu 151 Stan zdrowia wiąże się w sposób istotny statystycznie z zachowaniami zdrowotnymi badanych osób w wieku senioralnym. Osoby chore kardiologicznie, w porównaniu ze zdrowymi ujawniają bardziej prozdrowotne zachowania. Przejawiają się one przede wszystkim w postaci pozytywnych nastawień psychicznych oraz stosowanych praktyk zdrowotnych. Stan zdrowia nie różnicuje natomiast nawyków żywieniowych oraz zachowań profilaktycznych. Nie jest też powiązany z poziomem optymizmu badanych seniorów. Kolejnym krokiem analizy wyników badań było ustalenie, czy istnieje związek między poziomem optymizmu a podejmowanymi przez seniorów zachowaniami zdrowotnymi, z uwzględnieniem płci i stanu zdrowia. Ze względu na brak różnic w nasileniu zachowań zdrowotnych ze względu na wiek, zmiennej tej nie uwzględniono w dalszych analizach. Tab. 5. Korelacje optymizmu z zachowaniami zdrowotnymi z uwzględnieniem płci i stanu zdrowia Tab. 5. Correlations of optimism with health behaviors disaggregated by gender and health status Badane zmienne Cała grupa (n=130) Kobiety (n=70) Mężczyźni (n=60) Zdrowi (n=70) Chorzy (n=60) Zachowania zdrowotne ogółem 0,15 0,28** 0,12-0,14 0,41*** - prawidłowe nawyki żywieniowe 0,01 0,06 0,08-0,21 0,21 - zachowania profilaktyczne 0,04 0,19-0,06-0,23 0,35** - pozytywne nastawienia psychiczne 0,37*** 0,50*** 0,23 0,20 0,50*** - praktyki zdrowotne 0,11 0,12 0,16-0,12 0,32** *** p<0,001, ** p<0,01 Uzyskane wyniki badań wykazały, że w całej grupie badanych seniorów optymizm wiąże się tylko z jednym rodzajem zachowań zdrowotnych, tj. pozytywnymi nastawieniami psychicznymi. Jest to korelacja dodatnia, co oznacza, że im wyższy poziom optymizmu tym częściej badani przejawiają pozytywne nastawienia psychiczne. Optymizm nie wiąże się z wynikiem ogólnym ani z pozostałymi zachowaniami wchodzącymi w skład Inwentarza Zachowań Zdrowotnych. Uwzględniając płeć badanych, daje się zauważyć, że optymizm koreluje z zachowaniami zdrowotnymi w grupie kobiet najsilniej z pozytywnymi nastawieniami psychicznymi. Nie koreluje natomiast w grupie mężczyzn. Ponadto optymizm koreluje dodatnio z zachowaniami zdrowotnymi jedynie w grupie chorych. Uzyskane współczynniki korelacji o charakterze dodatnim wskazują, że im wyższy poziom optymizmu, tym częściej seniorzy podejmują prawidłowe zachowania zdrowotne, a dotyczy to przede wszystkim pozytywnych nastawień psychicznych, zachowań profilaktycznych orz stosowanych praktyk zdrowotnych. W toku dalszych obliczeń przeprowadzono analizę regresji hierarchicznej. Do równania regresji włączano kolejno zmienne, które okazały się powiązane z zachowaniami zdrowotnymi w świetle wcześniejszych analiz. Obserwowano zmianę współczynnika R 2 po wprowadzaniu poszczególnych zmiennych objaśniających płci, stanu zdrowia, a następnie optymizmu.

8 152 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu Tab. 6. Predyktory ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych Tab. 6. Predictors of general level of health behaviors Beta B Błąd B t p Płeć 0,308 8,439 2,282 3,698 0,000 Stan zdrowia 0,164 2,962 1,499 1,976 0,050 Optymizm 0,179 0,604 0,282 2,140 0,034 Wartość stała 63,26 6,221 10,169 0,000 R=0,37; R 2 = 0,14; skoryg. R 2 =0,12 Oznaczenia: R współczynnik korelacji, R2 współczynnik determinacji, Beta standaryzowany współczynnik regresji B niestandaryzowany współczynnik regresji, Błąd B błąd niestandaryzowanego współczynnika regresji t wartość testu t, p poziom istotności Zmiennymi pozwalającymi na przewidywanie ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych okazały się wszystkie wprowadzone zmienne, wyjaśniając łącznie 14% wariancji zmiennej zależnej. Największy udział w predykcji ma płeć (7%). Kobiety, osoby chore kardiologicznie i optymiści podejmują więcej zachowań korzystnych dla zdrowia. Poszukując wyznaczników poszczególnych rodzajów zachowań zdrowotnych ustalono, iż w przypadku prawidłowych nawyków żywieniowych struktura zmiennych wyjaśniających jest podobna, jak w przypadku ogólnych zachowań zdrowotnych płeć (Beta = 0,37; R 2 = 0,13), stan zdrowia (Beta = 0,09, R 2 = 0,01) i optymizm (Beta = 0,05, R 2 = 0,003) wyjaśniają łącznie 14% wariancji zmiennej zależnej. Najbardziej znaczący w predykcji jest udział płci, pozostałe zmienne mają niewielkie znaczenie. W przypadku zachowań profilaktycznych także uzyskano podobną do powyższej strukturę zmiennych wyjaśniających, jednak ich moc predykcyjna jest nieznaczna (łączny R 2 wynosi 0,09). Podobne zmienne wyjaśniające (płeć, stan zdrowia, optymizm) o słabej mocy predykcyjnej uzyskano w przypadku praktyk zdrowotnych (łączny R 2 wynosi zaledwie 0,07). Pozytywne nastawienia psychiczne, jako jeden ze wskaźników zachowań zdrowotnych, wyznaczane są także przez płeć (Beta = 0,13; R 2 = 0,01), stan zdrowia (Beta = 0,16; R 2 = 0,04) i optymizm (Beta = 0,37; R 2 = 0,13), a łączna moc predykcyjna tych zmiennych wynosi 18%. W przypadku tych zachowań największy udział wnosi optymizm, który wyjaśnia 13% wariancji zmiennej zależnej. Dyskusja i wnioski Badani seniorzy prezentują przeciętny poziom optymizmu oraz wyższy niż przeciętny poziom podejmowanych zachowań zdrowotnych. Porównując aktywność zdrowotną osób starszych z innymi grupami badanymi Inwentarzem Zachowań zdrowotnych można wskazać, iż seniorzy podejmują więcej zachowań sprzyjających zdrowiu w porównaniu z grupą młodszych badanych w okresie średniej dorosłości oraz z grupami specyficznymi, np. studentek, nauczycielek, kobiet w okresie menopauzy, a ich poziom aktywności zdrowotnej zbliżony jest najbardziej do zachowań zdrowotnych badanych przez Juczyńskiego diabetyków [21]. Z tendencją do podejmowania zachowań zdrowotnych przez badanych seniorów powiązana jest płeć i stan zdrowia, natomiast nie stwierdzono takiej zależności w przypadku wieku. Kobiety oraz osoby chorujące kardiologicznie przejawiały wyższy poziom aktywności zdrowotnej w porównaniu do mężczyzn i osób zdrowych. Z podejmowaną aktywnością zdrowotną wiąże się także optymizm, przede wszystkim u kobiet i osób chorujących.

9 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu 153 Czynnikami prognostycznymi dla zachowań zdrowotnych seniorów okazała się płeć i stan zdrowia oraz optymizm, przy czym moc predykcyjna uzyskanych wyznaczników jest różna w przypadku różnych kategorii zachowań. Rola samego optymizmu najistotniejsza jest w przypadku zachowań zdrowotnych w wymiarze psychicznym. Uzyskane dane podkreślają różnice związane z płcią w podejmowaniu aktywności zdrowotnej. Są to wnioski spójne z większością badań w tym zakresie kobiety w różnych grupach wiekowych bardziej dbają o zdrowie niż mężczyźni [9,13]. Funkcjonujące społecznie stereotypy związane z płcią zdają się nakazywać kobietom większą dbałość o zdrowie, zwalniając z tych działań mężczyzn, a nawet promując w ich grupie zachowania dla zdrowia ryzykowne [22]. W kontekście niższej średniej życia w grupie mężczyzn dane te mogą niepokoić i wskazują na konieczność objęcia szczególną uwagą profilaktyczną mężczyzn. Ponadto stan zdrowia okazał się czynnikiem istotnym dla aktywności zdrowotnej. Osoby hospitalizowane, chore kardiologiczne, wykazywały więcej działań prozdrowotnych, a z uzyskanych analiz wynika, iż skłonność do takich zachowań wzrasta właśnie w sytuacji choroby. Pogorszenie stanu zdrowia skłania do podejmowania zachowań zdrowotnych o charakterze celowym, intencjonalnym, będących wynikiem świadomej decyzji podmiotu. W ich kształtowaniu ważną rolę odgrywa podmiotowe podejście i indywidualna świadomość. Nagłe pogorszenie stanu zdrowia stwarza warunki sprzyjające podjęciu decyzji o zmianie zachowań niekorzystnych dla zdrowia na prozdrowotne [23]. W klasyfikacjach zachowań zdrowotnych bierze się pod uwagę poziom zdrowia lub nasilenie choroby, wyodrębniając dwie grupy zachowań zdrowotnych: zachowania w sytuacji zdrowia oraz w sytuacji choroby. Zachowania pierwszego rodzaju to głównie czynności promocyjne i profilaktyczne. Zachowania drugiego rodzaju to działania w sytuacji zagrożenia zdrowia, ukierunkowane na jego przywrócenie. Można podzielić je na zachowania związane z przyjmowaniem roli chorego (np. poszukiwanie pomocy i diagnozy), z pełnieniem roli chorego (np. spełnianie zaleceń lekarskich) oraz zachowania związane z samoleczeniem (np. stosowanie własnych sposobów leczenia) [24]. Optymizm zdaje się pełnić niejednoznaczną rolę w podejmowaniu aktywności zdrowotnej. Przede wszystkim różna jest jego rola w zakresie wspierania różnych form zachowań zdrowotnych. Nie dziwi jego największy udział w predykcji zachowań zdrowotnych w sferze psychicznej. W innych zaś sferach prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych i praktyk zdrowotnych rola optymizmu jest zdecydowanie mniejsza. Jak podaje Seligman [16] optymiści chętniej stosują metody profilaktyczne oraz częściej niż pesymiści, przestrzegają zaleceń lekarskich w przypadku choroby. To zjawisko można wyjaśnić, odwołując się do istoty stylów wyjaśniania. Optymista wierzy, że ma wpływ na pojawiające się wydarzenia, a więc jest przekonany, że jego zachowanie determinuje sytuacje, które nastąpią w przyszłości. Przegląd badań uprawnia do stwierdzenia, że optymizm korzystnie wpływa na zdrowie [25]. W świetle badań własnych optymizm zdaje się mieć znaczenie wspierające dla aktywności zdrowotnej, przede wszystkim w sytuacji choroby. Kluczowa dla tego efektu może być świadomość zdrowotna. Tę z kolei wyzwala lub pogłębia znacząco sytuacja choroby. Mają ją także w większym stopniu kobiety niż mężczyźni. Optymizm ułatwia radzenie sobie z chorobą, jak również odgrywa znaczącą rolę w zmianie zachowań zdrowotnych. Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem optymistycznego nastawienia do życia szybciej zdrowieją, np. po operacji by-passów, w przeciwieństwie do operowanych pesymistów [26]. Można więc uznać optymizm za cechę sprzyjającą zdrowemu/pozytywnemu starzeniu się. Szczególnym wyzwaniem profilaktyki i promocji zdrowia staje się wzmacnianie tej i innych właściwości wspierających aktywność zdrowotną. W świetle badań własnych ważna jest tu szczególnie grupa mężczyzn. To do nich w szczególności należy kierować społeczne akcje i programy promocyjne pogłębiające świadomość zdrowotną skłaniające do dbania o własne zdrowie, zanim pojawią się symptomy choroby.

10 154 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu W programach tych warto bazować także na wzmacnianiu świadomości zdrowotnej i budowaniu zasobów psychologicznych, takich jak optymistyczne nastawienie do życia, które przekładać się może na wzmocnienie wiary w sens aktywności prozdrowotnej. Przeprowadzone badania wiążą się z pewnymi ograniczeniami. Dobór osób badanych miał charakter celowy. Być może nieco inne wyniki uzyskano by w badaniach, w których dobierano by osoby do badań w sposób losowy. Nie sprawdzano czy uczestniczący w badaniach seniorzy, zwłaszcza uczestnicy Uniwersytetu Trzeciego Wieku, podejmują inne aktywności, np. pracę zawodową, a mogło mieć to znaczenie dla preferowanej aktywności zdrowotnej. Do oceny analizowanych zmiennych wykorzystano techniki samoopisu. Badani oceniali więc swoje zachowania w sposób subiektywny, a w ocenie niektórych zachowań zdrowotnych znaczenie może mieć tendencja do pokazania się w lepszym świetle. Badania miały charakter przekrojowy, co nie pozwala w sposób jednoznaczny na wnioskowanie o istnieniu zależności przyczynowo-skutkowych, zwłaszcza w odniesieniu do optymizmu. Pomimo przedstawionych ograniczeń, uzyskane wyniki wnoszą nowe treści w obszar zagadnień, związanych ze zdrowiem osób w wieku podeszłym. Piśmiennictwo [1] Trwanie życia w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013 Dane pobrane w dniu ze strony [2] Global AgeWatch Index 2013: Insight report, HelpAge International, Dane pobrane w dniu ze strony [3] Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012 [4] Rowiński R, Dąbrowski A. Aktywność fizyczna Polaków w wieku podeszłym. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; s [5] Kołłajtis-Dołowy A, Pietruszka B, Olszanecka-Glinianowicz M, Mossakowska M. Zwyczaje żywieniowe osób w wieku podeszłym. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; s [6] Zdrojewski T., Więcek A., Grodzicki T., Broda G., Bandosz P. Mossakowska M., Ślusarczyk P, Chudek J., Wizner B, Wyrzykowski B. Rozpowszechnienie świadomości i skuteczności leczenia tętniczego u osób powyżej 65 roku życia w Polsce. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; s [7] Lalonde M. A New perspectives on the health of Canadians. A Work Document Information. Ottawa: Government of Canada; 1974 [8] Stanner S. Diet and lifestyle measures to protect the ageing heart. Br J Community 2009; 14(5): [9] Ziarko M. Zachowania zdrowotne młodych dorosłych uwarunkowania psychologiczne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Bogucki ; 2006 [10] Dolińska-Zygmunt G. Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN; 2000 [11] Peltzer K. Health behavior in Black South African university students. S Afr J Psych 2000; 30 (4): [12] Piwowarska-Pościk L. Liderzy oraz outsiderzy na tle próby reprezentacyjnej. W: Puchalski K, Korzeniowska E, Piwowarska-Pościk L. (red.) Aktywność zdrowotna a świadomość potoczna. Łódź: Wydawnictwo Instytutu Medycyny Pracy; s [13] Zadworna-Cieślak M, Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne młodzieży uwarunkowania podmiotowe i rodzinne. Warszawa: Difin; 2011 [14] Carver CS, Scheier MF, Segerstrom SC. Optimism. Clin Psychol Rev. 2010; 30(7): [15] Czapiński J. Wartościowanie zjawisko inklinacji pozytywnej (o naturze optymizmu): Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; 1985

11 Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym rola optymizmu 155 [16] Seligman MEP. Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie. Poznań: Wydawnictwo ME, Poznań; 1993 [17] Kowalski M. Optymizm-pesymizm oraz styl życia u przyszłych nauczycieli. W: Andrzejak Z, Kacprzak L, Pająk K. (red.). Polski system edukacji po reformie 1999 roku: stan, perspektywy, zagrożenia. Tom 2. Poznań Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa; s [18] Łatka J, Majda A, Pyrz B. Dyspozycyjny optymizm a zachowania zdrowotne pacjentów z chorobą nadciśnieniową. Probl Pielęg 2013; 21 (1): [19] Steptoe A, Wright C, Kunz-Ebrecht S, Iliffe S. Dispositional optimism and health behaviour in community-dwelling older people: Associations with healthy ageing. Br J Health Psychol 2006; 11(1): [20] Giltay EJ, Geleijnse JM, Zitman FG, Buijsse B, Kromhout D., Lifestyle and dietary correlates of dispositional optimism in men: The Zutphen Elderly Study. J Psychosom Res. 2007; 63(5): [21] Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 2001 [22] Mandal E. Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego; 2000 [23] Heszen I, Sęk H. Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007 [24] Sęk H. Zdrowie behawioralne. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; s [25] Potempa K. Optymizm a zdrowie. MONZ 2013; 19(2): [26] Scheier MF, Matthews KA, Owens JF, Magovern GJ Sr, Lefebvre RC, Abbott RA, Carver CS, Dispositional optimism and recovery from coronary artery bypass surgery: the beneficial effects on physical and psychological well-being. J Pers Soc Psychol 1989; 57(6): Revieved/Zrecenzowano Accepted/Zatwierdzono do druku

12 KOMUNIKAT REDAKCJI Zaproszenie do publikacji Redakcja uprzejmie zaprasza do nadsyłania pełnotekstowych artykułów oryginalnych i krótkich doniesień badawczych mieszczących się w tematyce czasopisma, wcześniej niepublikowanych oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw, celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej Wszystkie przedłożone artykuły zostaną niezależnie zrecenzowane. Wydawca Psychogeriatrii Polskiej Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 fozp@fozp.org.pl