Transkrypt

1 POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO TOM NR 1 ( ) IDENTYFIKACJA I MOLEKULARNE CECHY KOMÓREK MACIERZYSTYCH GRUCZO U SUTKOWEGO* IDENTIFICATION AND CHARACTERIZATION OF MAMMARY GLAND STEM CELLS Marcin KOZ OWSKI, Ma³gorzata GAJEWSKA, Tomasz MOTYL Katedra Nauk Fizjologicznych, Wydzia³ Medycyny Weterynaryjnej, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Streszczenie: Komórki macierzyste to komórki maj¹ce mo liwoœæ samoodnowy i ró nicowania we wszystkie typy komórek buduj¹cych w pe³ni funkcjonalny narz¹d. Prawid³owe funkcjonowanie komórek macierzystych i progenitorowych jest podstaw¹ wzrostu, ró nicowania i regeneracji nab³onka wydzielniczego podczas powtarzaj¹cych sie cykli ci¹ y, laktacji i inwolucji. Izolacja i charakterystyka komórek macierzystych gruczo³u sutkowego jest kluczowym elementem zrozumienia procesów rozwoju, prawid³owego funkcjonowania, jak równie powstawania nowotworów sutka. Opracowano kilka metod identyfikacji i charakterystyki komórek macierzystych i progenitorowych. Wystêpowanie komórek macierzystych w gruczole sutkowym potwierdzono wykorzystuj¹c zarówno metody analizy ultrastrukturalnej in situ, jak i powszechnie stosowane systemy funkcjonalnej charakterystyki in vitro i in vivo. Najczêœciej wykorzystywanymi wskaÿnikami komórek macierzystych gruczo³u sutkowego s¹ bia³ka powierzchniowe, takie jak: receptory integrynowe, Sca-1, CD24 i brak receptorów hormonów steroidowych. Niestety dotychczas nie uda³o sie zidentyfikowaæ markera charakterystycznego tylko i wy³¹cznie dla komórek macierzystych. Identyfikacja specyficznych bia³ek wskaÿnikowych pozwoli na sporz¹dzenie molekularnego portretu transkryptomicznego komórek macierzystych gruczo³u sutkowego i ustalenie kluczowych genów zaanga owanych w proces jego prawid³owego rozwoju. S³owa kluczowe: gruczo³ sutkowy, komórki macierzyste, rozwój, ró nicowanie. Summary: Stem cells are cells with a capacity to self-renew and to generate daughter cells that can differentiate into different cell lineages to form all the cell types that are found in the mature tissue. The activity of mammary stem cells and their mitotic progeny is fundamental to normal mammary growth, differentiation and regeneration in successive cycles of pregnancy, lactation and involution. The isolation and characterization of mammary stem cells is fundamental to understanding mammary gland development and tissue homeostasis as well as breast oncogenesis. Several complementary approaches have been employed to isolate, identify and enrich mammary epithelial cells that maintain stem/progenitor cell characteristics. In situ studies of mammary tissue identified potential mammary stem and progenitor cells at the ultrastructural and light microscopy levels at all stages of mammary development. Evidence for the *Badania finansowane by³y ze œrodków projektu badawczego MNiSW nr: N

2 108 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL existence of mammary stem and progenitor cells has also been provided by in vitro and in vivo studies. The most useful markers for isolating stem/progenitor cells are the combination of integrin receptors, stem cell antigen-1 (Sca-1), CD24 and lack of steroid hormone receptors, but neither of them are exclusive markers of mammary gland stem cells. The challenge now is to identify new markers, so that these cells can be purified in such a way that meaningful gene expression profiles can be obtained. Key words: mammary gland, stem cells, development, differentiation. WPROWADZENIE Obecnoœæ somatycznych komórek macierzystych, charakteryzuj¹cych siê mo liwoœci¹ samoodnowy, jak równie ró nicowania w inne typy komórek buduj¹cych dany narz¹d zosta³a potwierdzona w wielu tkankach m.in. miêœniach szkieletowych [36], tkance nerwowej [2] i gruczole sutkowym [48]. Gruczo³ sutkowy zaczyna siê ró nicowaæ z ektodermy ju we wczesnych stadiach ycia embrionalnego, przy czym dalszy proces jego rozwoju wykazuje pewne ró nice gatunkowe [8]. Pe³nemu rozwojowi ulega dopiero pod wp³ywem dzia³ania hormonów steroidowych w okresie ci¹ y, po której nastaje okres laktacji. Nastêpuj¹ce po sobie wielokrotnie podczas ycia cykle ci¹ y, laktacji i inwolucji sugeruj¹, i w gruczole sutkowym istnieje populacja niezró nicowanych komórek macierzystych. Pozwalaj¹ one na wzrost gruczo³u w czasie dorastania, silny rozwój i przebudowê w okresie ci¹ y, laktacji i regeneracyjnej inwolucji, a tak e bior¹ udzia³ w procesie odnowy uszkodzonych tkanek [27]. Pierwsze dowody na istnienie komórek macierzystych w gruczole sutkowym dostarczy³y badania z lat 50. ub. wieku, kiedy to DeOme i wspó³pracownicy [19] zaobserwowali, i fragmenty tkanki nab³onkowej pobrane z dowolnego regionu gruczo³u sutkowego myszy dawcy, przeszczepione do poduszeczek t³uszczowych myszy biorcy, pozbawionej jej w³asnej tkanki nab³onkowej, rozwijaj¹ siê w normalny, zawieraj¹cy przewody, pêcherzyki i komórki miêœniowo-nab³onkowe gruczo³ sutkowy. Kolejne doœwiadczenia z u yciem techniki przeszczepienia wykaza³y, i komórki macierzyste s¹ obecne w gruczole sutkowym na ka dym etapie jego rozwoju i przez ca³¹ d³ugoœæ ycia myszy [41]. Kordon i Smith [28] przy u yciu komórek nab³onka gruczo³u sutkowego znakowanych wirusem MMTV (Mouse Mammary Tumor Virus) potwierdzili, i pojedyncza komórka macierzysta przeszczepiona do beznab³onkowych poduszeczek t³uszczowych myszy biorcy jest zdolna do wytworzenia kompletnego, funkcjonalnego gruczo³u sutkowego. D³ugi okres ycia, a tym samym zwiêkszona ekspozycja na czynniki kancerogenne, po³¹czone z ogromnym potencja³em proliferacyjnym zdecydowa³y, i komórki macierzyste postrzegane s¹ jako potencjalne miejsce pocz¹tku transformacji nowotworowej [1, 22, 49]. Ogromna wartoœæ poznawcza dla biologii rozwoju i patologii gruczo³u sutkowego kobiet spowodowa³y, e izolacja i charakterystyka komórek macierzystych sta³y siê g³ównym celem prac wielu badaczy. Ponadto identyfikacja komórek macierzystych w gruczole sutkowym zwierz¹t gospodarskich, takich jak byd³o mleczne, uczyni³y z nich potencjalne narzêdzie do sterowania rozwojem tego narz¹du w kierunku zwiêkszenia wydajnoœci produkcji, a tym samym rozwoju przemys³u zwi¹zanego z przetwórstwem mleka.

3 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 109 WSKA NIKI ZRÓ NICOWANIA KOMÓREK NAB ONKA GRUCZO U SUTKOWEGO Gruczo³ sutkowy u doros³ych osobników ma budowê zrazikowo-pêcherzykow¹, na któr¹ sk³ada siê silnie rozga³êziona sieæ przewodów mlekonoœnych zakoñczonych pêcherzykami wydzielniczymi. Œwiat³o przewodów i pêcherzyków wys³ane jest warstw¹ komórek nab³onkowych, te z kolei otoczone s¹ komórkami miêœniowonab³onkowymi, maj¹cymi kontakt z b³on¹ podstawn¹ [51]. Nab³onek gruczo³u sutkowego cz³owieka zosta³ zbadany pod k¹tem ekspresji wielu bia³ek. Wykazano, i SMA (ang. smooth muscle actin), keratyna 14 (K14), CD10 (CALLA), CD49f (integryna-a6), CD44v6 i wimentyna s¹ zlokalizowane g³ównie w komórkach miêœniowo-nab³onkowych [45]. Wyj¹tkiem jest K14, której niski poziom ekspresji mog¹ wykazywaæ równie komórki wyœcie³aj¹ce œwiat³o du ych przewodów mlekonoœnych i wimentyna, zlokalizowana w fibroblastach tkanki zrêbowej. Markerami s³u ¹cymi do wykrycia komórek nab³onkowych wyœcie³aj¹cych œwiat³o przewodów mlekonoœnych s¹ keratyny: K18 i K19, CD24 [25], CD133 [18, 39] i MUC1 [47]. Ponadto stwierdzono wystêpowanie bia³ka EpCAM (ang. epithelial cell adhesion molecule) znanego równie jako ESA (ang. Epithelial Specific Antigen) jako charakterystyczne dla komórek nab³onkowych œwiat³a przewodów, podczas gdy brak jego ekspresji w komórkach mioepitelialnych. U myszy identyfikacja komórek mioepitelialnych i nab³onkowych œwiat³a przewodów odbywa siê g³ównie za pomoc¹ charakterystyki ekspresji odpowiednio K14 i K18. Zespó³ Sleemana [38] opracowa³ bardzo prost¹ metodê separacji komórek nab³onkowych œwiat³a kanalików, komórek mioepithelialnych i komórek niemaj¹cych pochodzenia nab³onkowego na podstawie ekspresji CD24. W gruczole sutkowym myszy zidentyfikowano 3 populacje komórek ró ni¹cych siê poziomem CD24. Dalsza analiza z wykorzystaniem przeciwcia³ specyficznych dla K8/18 i K14 wykaza³a, i : komórki o wysokim poziomie ekspresji CD24 (CD24 high ) maj¹ charakter nab³onka wyœcie³aj¹cego œwiat³o kanalików, komórki z niskim poziomem CD24 (CD24 low ) to komórki mioepitelialne, natomiast brak ekspresji CD24 jest typowy dla komórek niemaj¹cych charakteru nab³onkowego. IDENTYFIKACJA KOMÓREK MACIERZYSTYCH W GRUCZOLE SUTKOWYM Morfologiczne cechy komórek macierzystych Poszukiwanie komórek macierzystych w gruczole sutkowym rozpoczêto od analizy morfologicznej tkanki nab³onkowej na ró nych etapach rozwoju [12, 13]. Na podstawie analizy ultrastrukturalnej gruczo³u sutkowego myszy i szczurów zaproponowano, i komórki ma³e, o jasno wybarwionej cytoplazmie SLC (small light cell) niewykazuj¹ce cech specjalizacji, maj¹ce du y stosunek wielkoœci j¹dra komórko-

4 110 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL wego do cytoplazmy, mog¹ byæ multipotencjalnymi komórkami macierzystymi. Teza ta postawiona zosta³a na podstawie ich budowy cytologicznej (brak ziarnistoœci na terenie cytoplazmy), rozmieszczenia przestrzennego (brak kontaktu ze œwiat³em przewodów) i czêstoœci wystêpowania wzglêdem zlokalizowanych w tkance mi¹ - szowej: a) niezró nicowanych, du ych, jasnych komórek LLC (large light cell) uwa anych za komórki progenitorowe; b) du ych, ciemnych komórek LDC (large dark cell) odpowiadaj¹cych morfologicznie w pe³ni funkcjonalnym komórkom nab³onkowym œwiat³a przewodów; c) komórek miêœniowo-nab³onkowych [42]. Zaproponowano, i SLC, jako najbardziej pierwotne daj¹ pocz¹tek komórkom progenitorowym LLC, te z kolei w wyniku wielokrotnych podzia³ów i ró nicowania przekszta³caj¹ siê w LDC lub komórki miêœniowo-nab³onkowe. Komórki SLC tworz¹ najmniejsz¹ populacjê, stanowi¹c¹ ok. 3% wszystkich komórek nab³onkowych gruczo³u sutkowego, podczas gdy liczba LLC i LDC jest wiêksza i wynosi odpowiednio 5 i 70 75%. Ponadto SLC wystêpuj¹ pojedynczo lub tworz¹ pary homogenne lub heterogenne z LLC. Wystêpowanie zró nicowanych par sugeruje, i SLC mog¹ ulegaæ charakterystycznym dla komórek macierzystych dwóm typom podzia³ów. Symetrycznemu, podczas którego dochodzi do wytworzenia dwóch identycznych komórek macierzystych, oraz asymetrycznemu, w wyniku którego powstaje komórka macierzysta (SLC) i ulegaj¹ca dalszemu ró nicowaniu komórka progenitorowa (LLC) [28]. Podobny wzór rozwoju ultrastruktury komórek nab³onkowych stwierdzono w gruczole sutkowym byd³a mlecznego (ryc. 1). Analiza histologiczna nab³onka gruczo³u sutkowego byd³a wykaza³a, e podczas rozwoju dochodzi do spadku liczebnoœci komórek jasnych i wzrostu liczebnoœci zró nicowanych komórek ciemnych. Podobny efekt wywo³uje obecnoœæ hormonów laktogennych, co dodatkowo potwierdza pierwotny charakter SLC [14, 24]. LRC komórki zachowuj¹ce znacznik W celu identyfikacji komórek macierzystych gruczo³u sutkowego, podjêto próby adaptacji metody opisanej w badaniach komórek macierzystych naskórka, jelita i komórek satelitowych miêœni [31, 32]. Opiera siê ona na inkorporacji znakowej H3-tymidyny b¹dÿ jej analogu BrdU do nowosyntetyzowanego DNA, a nastêpnie badaniu czasu utrzymywania wyznakowanej matrycy w komórce. W zwi¹zku z tym, i komórki macierzyste postrzegano jako wyciszone, znajduj¹ce siê poza cyklem komórkowym, wykazuj¹ce nisk¹ aktywnoœæ proliferacyjn¹ w porównaniu z reszt¹ komórek, wyznakowanie na wczesnych etapach rozwoju DNA powinno byæ w nich utrzymywane przez d³ugi czas. Komórki wykazuj¹ce tak¹ w³aœciwoœæ okreœlono mianem LRC (ang. label retaining cell). W gruczole sutkowym myszy w wieku 3 8 tygodni dochodzi do silnej proliferacji komórek, bêd¹cej podstaw¹ procesu morfogenezy przewodów mlekonoœnych. Strefy silnego wzrostu zlokalizowane s¹ na zakoñczeniach powstaj¹cych przewodów TEB (terminal end buds), a komórki je buduj¹ce daj¹ pocz¹tek komórkom nab³onkowym, jak i miêœniowo-nab³onkowym. Welm i wspó³pracownicy [50] przeprowadzili eksperyment, w którym myszom w wieku 3 tygodni podawano przez okres 14 dni

5 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 111 RYCINA 1. Zdjêcie z mikroskopu elektronowego przedstawiaj¹ce fragment tkanki gruczo³u sutkowego dwuletniej ja³ówki. Wœród du ych, jasnych (LLC), du ych, ciemnych komórek (LDC) i komórek miêœniowo-nab³onkowych (MYO), wykazuj¹cych oznaki specjalizacji pojawiaj¹ siê ma³e, jasne komórki (SLC). Ze wzglêdu na du e j¹dro komórkowe, s³abo wykszta³cony aparat cytoplazmatyczny, nieliczne po³¹czenia punktowe (strza³ki pe³ne) i odcinkowe (strza³ki puste) typu gap junction oraz wystêpowanie w czêœci przypodstawnej przewodów mlekonoœnych, komórki te uwa ane s¹ za niezró nicowane komórki macierzyste/progenitorowe; BM wskazuje na lokalizacjê b³ony podstawnej FIGURE 1. Electron microscopy image of 2 years old heifer's mammary tissue. Image represents: LLC large light cell, LDC large dark cell, MYO myoepithelial cells, SLC small light cell. Large nucleus, cytoplasm with no structural evidence of specialized functions, basal localization, occasional tight junctions (black arrows), and gap junctions (open arrows) suggest that SLC may represent undifferentiated population of stem/progenitor cells; BM indicates the localization of basement membrane

6 112 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL BrdU, a skutecznoœæ inkorporacji monitorowana by³a przez kolejne 9 tygodni. W momencie zakoñczenia podawania znacznika ok. 70% komórek nab³onkowych wykazywa³o jego obecnoœæ, niemniej jednak na skutek dalszych podzia³ów wyznakowany materia³ genetyczny ulega³ rozcieñczeniu. 9 tygodni póÿniej, kiedy to proces morfogenezy by³ zakoñczony, tylko ok. 5% komórek utrzymy-wa³o wyznakowane DNA. Ze wzglêdu na nisk¹ aktywnoœæ proliferacyjn¹, wyciszony charakter i obecnoœæ na wszystkich etapach rozwoju gruczo³u sutkowego uznano, i populacja ta mo e zawieraæ niezró nicowane komórki macierzyste. Smith [43] stosuj¹c metodê podwójnego znakowania komórek gruczo³u sutkowego przy wykorzystaniu BrdU i H3T wykaza³, i wœród LRC s¹ komórki proliferuj¹ce, a utrzymywanie znakowanej matrycy odbywa siê nie tylko drog¹ wyjœcia z cyklu komórkowego, ale równie przez podzia³ asymetryczny. Podczas tego procesu wyznakowane BrdU-DNA matrycowe utrzymywane jest w komórce, a nowo powsta³e, znakowane H3T-DNA, przekazywane jest komórkom potomnym. Przyjmuje siê, i proces selektywnej segregacji materia³u genetycznego ma chroniæ komórki macierzyste wystêpuj¹ce w tkance od mutacji, zmniejszaj¹c w ten sposób ryzyko transformacji nowotworowej. Próby przeszczepienia komórek nab³onka gruczo³u sutkowego wykazuj¹cych sta³¹ ekspresjê lacz udowodni³y, i LRC zlokalizowane w odrastaj¹cej tkance ulegaj¹ zarówno asymetrycznym podzia³om, jak i samoodnowie, co jest cech¹ przypisywan¹ komórkom macierzystym. Ostatnie badania wykaza³y, e komórki te s¹ równie obecne w gruczole sutkowym w okresie ci¹ y, kiedy to dochodzi do silnego rozwoju pêcherzyków wydzielniczych [5]. Czêœæ komórek LRC wystêpuj¹cych w przestrzeni oko³oprzewodowej i oko³opêcherzykowej, nie ma bia³ek charakterystycznych dla komórek endotelialnych (CD31), mezenchymalnych (SMA, desmina), jak równie nab³onkowych (cytokeratyny, receptorów estrogenowych ER lub progesteronowych PR). Postuluje siê, i w miejscach wystêpowania LRC, w okresie ci¹ y mo e dochodziæ do rozga³êziania przewodów lub tworzenia nowych pêcherzyków wydzielniczych. Pierwotny charakter LRC zidentyfikowanych w gruczole sutkowym cz³owieka potwierdza równie zwiêkszona w porównaniu z reszt¹ komórek nab³onkowych ekspresja domniemanych markerów komórek macierzystych CDKI p21 WAF1/CIP1 i Msi 1 [14, 15, 16]. Przedstawione dane potwierdzaj¹, i w obrêbie populacji LRC mog¹ znajdowaæ siê komórki wykazuj¹ce cechy komórek macierzystych/progenitorowych, niemniej jednak analiza wzoru ekspresji receptorów steroidowych [9, 17] i bia³ek charakterystycznych dla komórek zró nicowanych [50] wskazuje na jej niejednorodnoœæ. FUNKCJONALNA CHARAKTERYSTYKA KOMÓREK MACIERZYSTYCH Ultrastrukturalna analiza budowy gruczo³u sutkowego wykaza³a obecnoœæ komórek morfologicznie niezró nicowanych, natomiast wystêpowanie LRC dowiod³o istnienia populacji o niskiej aktywnoœci podzia³owej lub dziel¹cej siê asymetrycznie.

7 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 113 Wykorzystanie opisanych metod nie pozwala jednak na przeprowadzenie funkcjonalnej charakterystyki wytypowanych populacji. Konieczne sta³o siê opracowanie technik badawczych umo liwiaj¹cych potwierdzenie, czy wskazane komórki maj¹ podstawowe w³aœciwoœci charakterystyczne dla komórek macierzystych, takie jak mo liwoœæ samoodnowy i przekszta³cania w ró ne typy komórek buduj¹cych gruczo³ sutkowy. Rozwój technik cytometrycznych, po³¹czonych z mo liwoœci¹ wysokorozdzielczej separacji poszczególnych populacji komórek na podstawie ekspresji wybranych markerów, znacznie usprawni³ charakterystykê komórek macierzystych gruczo³u sutkowego. Pierwotny charakter wyizolowanych grup komórek mo e zostaæ zweryfikowany przy wykorzystaniu metod hodowli in vitro, jak i systemów in vivo. Metody identyfikacji komórek macierzystych in vitro Jednym ze sposobów identyfikacji komórek macierzystych w gruczole sutkowym jest zbadanie zdolnoœci pojedynczej komórki do tworzenia zró nicowanych kolonii CFC (colony forming cell). Zawiesina pojedynczych komórek, uzyskana za pomoc¹ mechanicznej i enzymatycznej dysocjacji pobranej tkanki, wysiewana jest w ma³ym zagêszczeniu umo liwiaj¹cym ich klonalny wzrost. Hodowle maj¹ charakter adherentny, a naczynia hodowlane pokryte mog¹ byæ od ywcz¹ warstw¹ fibroblastów poddanych dzia³aniu promieniowania [17, 37], pokryte elem kolagenowym [21] lub wyci¹giem bia³ek macierzy zewn¹trzkomórkowej Matrigel [37]. Uzyskane kolonie analizuje siê metod¹ immunohistochemiczn¹ wykorzystuj¹c ekspresjê opisanych powy ej bia³ek, co pozwala odró niæ poszczególne typy komórek buduj¹cych gruczo³. Powstawanie kolonii sk³adaj¹cych siê z komórek o profilu nab³onkowym i miêœniowo-nab³onkowym potwierdza multipotencjalny charakter wyjœciowej komórki. Opieraj¹c siê na badaniach komórek macierzystych uk³adu nerwowego [7] Dontu i wsp. [21] opracowali inn¹ metodê hodowli pozwalaj¹c¹ na funkcjonaln¹ charakterystykê komórek nab³onka gruczo³u sutkowego w warunkach laboratoryjnych. Wiêkszoœæ komórek nab³onkowych utrzymywanych w hodowli uniemo liwiaj¹cej adherencjê ulega wywo³anej brakiem kontaktu z macierz¹ zewn¹trzkomórkow¹ apoptozie, okreœlanej mianem anoikis. Wœród komórek wyizolowanych z gruczo³u sutkowego cz³owieka wykazano obecnoœæ ma³ej populacji komórek prze ywaj¹cych, tworz¹cych kuliste struktury zwane mammosferami. Enzymatyczna dysocjacja mammosfer i ponowna hodowla uzyskanych komórek w warunkach nieadherentnych wykaza³y utrzymywanie siê potencja³u do tworzenia mammosfer ze sta³¹ wydajnoœci¹ przez kolejne 5 powtórzeñ eksperymentu. Ponadto czêœæ wytworzonych struktur zbudowana by³a z komórek nab³onkowych i miêœniowo-nab³onkowych. Obserwacje te potwierdzaj¹ zdolnoœæ komórek tworz¹cych mammosfery do samoodnowy i ró nicowania. Hodowla nieadherentna w warunkach umo liwiaj¹cych wzrost klonalny potwierdzi³a istnienie pojedynczych komórek zdolnych do tworzenia mammosfer i wykluczy³a udzia³ reagregacji w procesie ich powstawania. O ile model ten z powodzeniem wykorzystywany mo e byæ do izolacji komórek macierzystych nab³onka gruczo³u sutkowego cz³owieka, ostatnie prace potwierdzaj¹, e u myszy wiêkszoœæ mammosfer powstaje na skutek ³¹czenia siê pojedynczych komórek [29].

8 114 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL Metody identyfikacji komórek macierzystych in vivo U 3-tygodniowych myszy nab³onek gruczo³owy skupiony jest w okolicy brodawki sutka, nie wykraczaj¹c swoim zasiêgiem poza wêze³ ch³onny [34]. Traktuj¹c wêze³ ch³onny jako sta³y anatomiczny punkt odniesienia tkanka znajduj¹ca siê w obszarze miêdzy brodawk¹ sutkow¹ a wêz³em ch³onnym mo e zostaæ oczyszczona z komórek nab³onkowych. Tak przygotowane poduszeczki t³uszczowe s¹ doskona³ym modelem do przeprowadzania eksperymentów przeszczepieniowych. Wszczepienie œwie o wyizolowanych komórek nab³onkowych powoduje odbudowê sieci przewodów, budowanych zarówno przez komórki nab³onkowe wyœcie³aj¹ce œwiat³o przewodu, jak i otaczaj¹c¹ je warstwê komórek mieœniowo-nab³onkowych. Podczas ci¹ y przeszczepione komórki tworz¹ struktury pêcherzykowate podobne do tych w warunkach naturalnych, a jedyn¹ ró nic¹ jest brak po³¹czenia powstaj¹cych struktur z brodawk¹ sutkow¹. Zak³ada siê, i wyselekcjonowana za pomoc¹ ró nych markerów populacja komórek, zawieraj¹ca potencjalne komórki macierzyste powinna regenerowaæ tkankê ze znacznie wiêksz¹ wydajnoœci¹ ni mieszanina niesegregowana. Ponadto powstawanie odrostów powinno zachodziæ przy przeszczepieniu mniejszej liczby komórek. Najnowsze prace wykorzystuj¹ce metodê przeszczepiania udowadniaj¹, e pojedyncza komórka wyselekcjonowana przy wykorzystaniu odpowiednich markerów jest zdolna do wytworzenia w pe³ni funkcjonalnego nab³onka wydzielniczego [37, 46]. MOLEKULARNE CECHY KOMÓREK MACIERZYSTYCH GRUCZO U SUTKOWEGO Populacja boczna Cech¹ charakterystyczn¹ krwiotwórczych komórek macierzystych jest ich opornoœæ na barwienie przy wykorzystaniu barwników fluorescencyjnych, takich jak Hoechst [10]. Hoechst jest barwnikiem wi¹ ¹cym rejony DNA bogate w pary nukleotydów AT, maj¹cym dwa szczyty emisji w zakresie œwiat³a czerwonego i niebieskiego. Cecha ta pozwala na identyfikacjê przy wykorzystaniu cytometrii przep³ywowej populacji komórek, których poziom fluorescencji po barwieniu Hoechstem jest bardzo niski. Populacja ta w literaturze okreœlania jest mianem populacji bocznej SP (Side Population). Fenotyp SP komórki zawdziêczaj¹ obecnoœci pomp transb³onowych, nale ¹cych do rodziny bia³ek wi¹ ¹cych ATP, takich jak MDR1 i BCRP1. Aktywnoœæ tych bia³ek mo e byæ zablokowana przez specyficzne inhibitory, takie jak varapamil czy cyklosporyna A [20], których zastosowanie powoduje utratê fenotypu SP. Populacja komórek SP nie jest charakterystyczna wy³¹cznie dla macierzystych komórek krwiotwórczych, a jej obecnoœæ opisano w miêœniach szkieletowych, p³ucach, w¹trobie, sercu, j¹drach, nerkach, skórze, mózgu i gruczole sutkowym. Komórki maj¹ce fenotyp SP stanowi¹ od 0,5 do 2 3% wszystkich komórek buduj¹cych gruczo³ sutkowy myszy [3, 16, 40, 50], podczas gdy u cz³owieka liczba

9 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 115 ta szacowana jest na 0,2 5% [3, 14, 16, 17, 21]. Badania naszego zespo³u wykaza³y równie obecnoœæ komórek SP w gruczole sutkowym byd³a mlecznego na poziomie 0,48% (dane niepublikowane). Ró nice w wielkoœci populacji wynikaj¹ m.in. z tego, i znakowanie komórek Hoechstem jest procesem dynamicznym, a warunki inkubacji mog¹ znacz¹co wp³ywaæ na uzyskany wynik. Równie metodyka stosowana przez badaczy nie jest jednolita. Badania, w których odnotowano najwiêkszy procent komórek SP (5%), prowadzone by³y na populacji komórek wyselekcjonowanej na podstawie ekspresji specyficznego dla komórek nab³onkowych markera BER-EP4. Sugeruje to, i komórki wykazuj¹ce niski poziom ekspresji tego markera mog³y zostaæ pominiête w przeprowadzonej analizie, co zawy y³o uzyskany wynik. Z kolei wynik przedstawiony przez Alvi i wsp. [3] zosta³ zani ony ze wzglêdu na obecnoœæ komórek krwiotwórczych, wykazuj¹cych ekspresjê markera CD45. Stanowi³y one odpowiednio 5% populacji SP i a 40% populacji komórek niewykazuj¹cych fenotypu SP. Populacja komórek SP zosta³a zbadana pod k¹tem obecnoœci markerów charakterystycznych dla zró nicowanych komórek przez dwie grupy badaczy [14, 17]. Ekspresje wybranych genów okreœlono przy wykorzystaniu QRT-PCR, natomiast syntezê bia³ek potwierdzono wykorzystuj¹c specyficzne przeciwcia³a. Prawie 70% komórek SP pochodz¹cych z gruczo³u sutkowego cz³owieka nie wykazuje ekspresji markerów zró nicowania charakterystycznych dla nab³onkowych komórek wydzielniczych (EMA) i komórek miêœniowo-nab³onkowych (CALLA), podczas gdy reszta komórek wykazywa³a obecnoœæ jednego b¹dÿ drugiego bia³ka. Hodowla SP in vitro wykaza³a, i maj¹ one znacznie wiêkszy potencja³ proliferacyjny ni reszta komórek. Ponadto pojedyncza komórka SP jest w stanie tworzyæ kolonie, w sk³ad których wchodz¹ komórki wykazuj¹ce ekspresjê keratyn K14, K18 lub obu tych bia³ek jednoczeœnie, podczas gdy komórki niewykazuj¹ce fenotypu SP daj¹ pocz¹tek g³ównie koloniom K14. Wyniki te potwierdzaj¹ wystêpowanie w obrêbie populacji SP komórek niezró nicowanych, daj¹cych w hodowli pocz¹tek innym typom komórek buduj¹cych gruczo³ sutkowy. Potwierdzono równie wystêpowanie SP wœród komórek buduj¹cych mammosfery, niemniej jednak istniej¹ rozbie noœci dotycz¹ce liczebnoœci tej populacji [20, 21]. Receptory integrynowe WskaŸnikami najczêœciej wykorzystywanymi w celu identyfikacji komórek macierzystych i progenitorowych gruczo³u sutkowego myszy s¹: CD24, CD29 (integryna b1), CD49f (integryna a6), CD61 (integryna b3). Niestety adne z tych bia³ek nie jest charakterystyczne wy³¹cznie dla populacji komórek pierwotnych, niemniej jednak zastosowanie wymienionych znaczników w ró nych kombinacjach okaza³o siê bardzo efektywne. Ostatnie doniesienia Shackletona i wsp. [37] i Stingla i wsp. [46] udowadniaj¹, e najwiêkszy potencja³ regeneracji tkanki w czasie transplantacji wykazuj¹ komórki maj¹ce wysoki poziom receptora integrynowego CD29, jak równie obecnoœæ CD24 (CD24 low CD29 high ). CD29 opisywany jest równie jako wskaÿnik komórek

10 116M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL macierzystych skóry [26], podczas gdy CD24 wykorzystywano do izolacji tych komórek z tkanki nerwowej [35]. Du a populacja opisanych komórek wykazywa³a równie wysoki poziom ekspresji CD49f, a obecnoœæ tego bia³ka stwierdzono równie na powierzchni komórek tworz¹cych mammosfery [29]. Wysoki poziom ekspresji receptorów integrynowych, jak równie niski poziom CD24 wskazuj¹ na przypodstawn¹ lokalizacjê komórek w tkance, a wiêc miejsce wystêpowania niezró nicowanych morfologicznie komórek SLC. Hodowle in vitro potwierdzi³y pierwotny charakter komórek CD24 low CD29 high. Mia³y one najwiêkszy potencja³ do tworzenia kolonii, a na Matrigelu dawa³y pocz¹tek zarówno komórkom wykazuj¹cym nab³onkowy, jak i mioepitelialny charakter, podczas gdy komórki CD24 low CD29 low dawa³y pocz¹tek tylko koloniom o profilu nab³onkowym. Dalsze badania potwierdzi³y wystêpowanie w gruczole sutkowym co najmniej dwóch populacji komórek progenitorowych [4, 37, 39, 47]: CD24 high CD29 low CD49f + CD14 + CD61 + daj¹cych pocz¹tek koloniom zbudowanym z luminalnych komórek nab³onkowych i CD24 low CD29 high CD49f high tworz¹cych kolonie komórek mioepitelialnych. Komórki CD24 high CD29 low CD49f + CD14 CD61 nie maj¹ zdolnoœci tworzenia kolonii in vitro [39, 46]. W gruczole sutkowym cz³owieka komórki macierzyste/progenitorowe identyfikuje siê przy wykorzystaniu markerów EpCAM, MUC1 i CD49f. Najwiêksz¹ efektywnoœæ transplantacji zaobserwowano podczas przeszczepienia komórek o fenotypie EpCAM low CD49 high MUC1. W trakcie analizy wzrostu klonalnego grupa ta wykazuje bipotencjalny charakter, podczas gdy komórki EpCAM high CD49 + MUC1 + daj¹ pocz¹tek wy³¹cznie komórkom nab³onkowym [23, 33, 45]. Sca-1 W gruczole sutkowym myszy zidentyfikowano populacje komórek maj¹cych na swojej powierzchni bia³ko charakterystyczne dla macierzystych komórek krwiotwórczych Sca-1 (ang. Stem cell atigen-1) [3, 11]. Analiza immunohistochemiczna nab³onka gruczo³u sutkowego wykaza³a, e najwiêkszy poziom tego bia³ka obserwuje siê w zakoñczeniach rozwijaj¹cych siê przewodów mlekonoœnych. Jest to strefa silnego wzrostu, w której niezró nicowane komórki przekszta³caj¹ sie zarówno w RYCINA 2. Identyfikacja komórek wykazuj¹cych ekspresjê Sca-1 + w gruczole sutkowym byd³a. Obraz z mikroskopu konfokalnego przedstawiaj¹cy komórki Sca-1 + (kolor zielony) zlokalizowane w czêœci przypodstawnej gruczo³u, niemaj¹ce kontaktu ze œwiat³em przewodów mlekonoœnych; j¹dra wybarwiono 7-AAD (kolor czerwony) FIGURE 2. Identification of Sca-1 + cells in bovine mammary gland. Confocal image of Sca-1 + cells (green fluorescence) localized in basal part of mammary tissue, without contact with ductal lumen; nuclei were stained with 7-AAD (red fluorescence)

11 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 117 komórki nab³onkowe, jak i mioepitelialne. W populacji komórek wykazuj¹cych ekspresjê tego markera stwierdzono tak e wystêpowanie komórek LRC, czêœæ z nich wykazuje fenotyp SP. Ponadto odseparowane przy wykorzystaniu cytometrii przep³ywowej komórki Sca-1 +, dawa³y pozytywny wynik w eksperymentach przeszczepieniowych, czego nie zaobserwowano w przypadku populacji Sca-1 [3, 50]. Obserwacji tych nie potwierdzaj¹ badania Shackletona [37], w których to komórki wykazuj¹ce ekspresjê Sca-1, nie mia³y zdolnoœci regeneracji tkanki nab³onkowej. Ponadto inna grupa badaczy wykaza³a obecnoœæ tego bia³ka zarówno w czêœci zró nicowanych komórek nab³onkowych, jak i w populacji niewykazuj¹cej pochodzenia nab³onkowego [39]. Wzór ekspresji Sca-1 w gruczole sutkowym mo e wykazywaæ pewne ró nice gatunkowe. U myszy ok. 20% komórek gruczo³u sutkowego wykazuje ekspresjê Sca-1 [50]. Zlokalizowane s¹ one g³ównie w czêœci komórek maj¹cych kontakt ze œwiat³em przewodów [39]. Nasz zespó³ wykaza³, i w gruczole sutkowym byd³a mlecznego tylko 0,5 3% komórek wykazuje ekspresjê Sca-1. Ponadto zlokalizowane s¹ one w okolicy b³ony podstawnej, nie maj¹c kontaktu z œwiat³em przewodów mlekonoœnych (ryc. 2), a pierwsze wyniki analizy transkryptomicznej wskazuj¹ na to, i wœród komórek Sca-1 + mog¹ znajdowaæ sie komórki macierzyste/progenitorowe. Receptory hormonów steroidowych Dzia³anie hormonów steroidowych jest kluczowe dla prawid³owego rozwoju gruczo³u sutkowego w okresie dojrzewania, jak równie odgrywaj¹ one istotn¹ rolê w procesie nowotworzenia [44, 52]. Tylko niewielka czêœæ komórek macierzystych/ progenitorowych w rozwijaj¹cej siê i doros³ej tkance mi¹ szowej gruczo³u sutkowego wykazuje ekspresjê receptorów, a ich rola jest dyskusyjna. Niektórzy badacze twierdz¹, i czêœæ komórek macierzystych wykazuje ekspresjê receptora estrogenowego i mo e byæ bezpoœrednio stymulowana hormonalnie [6, 14]. Pojawiaj¹ sie równie prace sugeruj¹ce, i komórki ER + s¹ zró nicowane i maj¹ mo liwoœæ regulacji potencja³u proliferacyjnego komórek macierzystych w drodze parakrynnej [30]. Wykorzystuj¹c metody analizy funkcjonalnej stwierdzono, i komórki wykazuj¹ce ekspresjê receptora (ER + ) maj¹ obni on¹ zdolnoœci tworzenia kolonii in vitro w porównaniu z komórkami ER [39]. Ponadto obecnoœæ tego bia³ka wykazuj¹ komórki wyœcie³aj¹ce œwiat³o przewodów, natomiast w zlokalizowanych w czêœci przypodstawnej komórkach macierzystych gruczo³u sutkowego myszy nie stwierdzono jego wystêpowania [4]. Niemiej jednak czêœæ komórek LRC w gruczole sutkowym myszy, cz³owieka i byd³a mlecznego [9] ma charakter ER +, co sugeruje, i mog¹ to byæ komórki progenitorowe znajduj¹ce siê na póÿniejszych etapach rozwoju. PODSUMOWANIE Identyfikacja i charakterystyka komórek macierzystych gruczo³u sutkowego jest istotnym elementem pe³nego zrozumienia procesu rozwoju i prawid³owego funkcjonowania tego

12 118 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL narz¹du. Du y postêp w metodyce badañ, pozwoli³ na wyselekcjonowanie zestawu potencjalnych markerów typowych dla komórek macierzystych i progenitorowych, niemniej jednak dotychczas nie uda³o siê zidentyfikowaæ jednego wskaÿnika umo liwiaj¹cego selektywn¹ izolacjê komórek najbardziej pierwotnych. W przysz³oœci opracowanie metody wybiórczej separacji komórek macierzystych/progenitorowych pozwoli na sporz¹dzenie profilu transkryptomicznego tych populacji. Opracowanie molekularnego portretu komórek na ró nym etapie ró nicowania u³atwi identyfikacjê kluczowych w rozwoju genów. W zwi¹zku z tym, i komórki macierzyste s¹ potencjalnym miejscem transformacji nowotworowej, poznanie mechanizmów reguluj¹cych ich rozwój pozwoli na opracowanie nowych, skuteczniejszych strategii zapobiegania i leczenia tej choroby. Ponadto charakterystyka komórek macierzystych gruczo³u sutkowego zwierz¹t u ytkowych, takich jak byd³o mleczne, u³atwi stworzenie narzêdzi sterowania rozwojem i przebudow¹ tkanki w kierunku zwiêkszenia wydajnoœci produkcji. PODZIÊKOWANIA Autorzy pracy pragn¹ serdecznie podziêkowaæ prof. dr hab. Barbarze Gajkowskiej z Zak³adu Ultrastruktury Komórki, Instytutu Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN i dr Joannie Bierle z Katedry Nauk Fizjologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW za wykonanie i udostêpnienie zdjêæ z mikroskopu elektronowego i konfokalnego. Badania finansowane by³y ze œrodków projektu badawczego MNiSW nr: N LITERATURA [1] AL-HAJJ M, WICHA MS, BENITO-HERNANDEZ A, MORRISON SJ, CLARKE MF. Prospective identification of tumorigenic breast cancer cells. Proc Natl Acad Sci USA 2003; 100: [2] ALVAREZ-BUYLLA A, SERI B, DOETSCH F. Identification of neural stem cells in the adult vertebrate brain. Brain Res Bull 2002; 57(6): [3] ALVI AJ, CLAYTON H, JOSHI C, ENVER T, ASHWORTH A, VIVANCO MM, DALE TC, SMALLEY MJ. Functional and molecular characterisation of mammary side population cells. Breast Cancer Res 2003; 5(1): R1 8. [4] ASSELIN-LABAT ML, SHACKLETON M, STINGL J, VAILLANT F, FORREST NC, EAVES CJ, VISVADER JE, LINDEMAN GJ. Steroid hormone receptor status of mouse mammary stem cells. J Natl Cancer Inst 2006; 98(14): [5] BOOTH BW, BOULANGER CA, SMITH GH. Selective segregation of DNA strands persists in long-labelretaining mammary cells during pregnancy. Breast Cancer Res 2008; 10(5): R90. [6] BOOTH BW, SMITH GH. Estrogen receptor-alpha and progesterone receptor are expressed in labelretaining mammary epithelial cells that divide asymmetrically and retain their template DNA strands. Breast Cancer Res 2006; 8(4): R49. [7] CALDWELL MA, HE X, WILKIE N, POLLACK S, MARSHALL G, WAFFORD KA, SVENDSEN CN. Growth factors regulate the survival and fate of cells derived from human neurospheres. Nat Biotechnol 2001; 19(5): [8] CAPUCO AV, ELLIS S. Bovine mammary progenitor cells: current concepts and future directions. J Mammary Gland Biol Neoplasia 2005; 10(1): [9] CAPUCO AV. Identification of putative bovine mammary epithelial stem cells by their retention of labeled DNA strands. Exp Biol Med (Maywood) 2007; 232 (10): [10] CHALLEN GA, LITTLE MH. A side order of stem cells: the SP phenotype. Stem Cells 2006; 24(1): 3 12.

13 KOMÓRKI MACIERZYSTE GRUCZO U SUTKOWEGO 119 [11] CHEN CZ, LI L, LI M, LODISH HF. The endoglin(positive) sca-1(positive) rhodamine(low) phenotype defines a nearhomogeneous population of long-term repopulating hematopoietic stem cells. Immunity 2003; 19: [12] CHEPKO G, DICKSON RB. Ultrastructure of the putative stem cell niche in rat mammary epithelium. Tissue Cell 2003; 35: [13] CHEPKO G, SMITH GH. Three division-competent, structurally-distinct cell populations contribute to murine mammary epithelial renewal. Tissue Cell 1997; 29: [14] CLARKE RB, SPENCE K, ANDERSON E, HOWELL A, OKANO H, POTTEN CS. A putative human breast stem cell population is enriched for steroid receptor-positive cells. Dev Biol 2005; 277(2): [15] CLARKE RB, ANDERSON E, HOWELL A, POTTEN CS. Regulation of human breast epithelial stem cells. Cell Prolif 2003; 36 Suppl 1: [16] CLARKE RB. Isolation and characterization of human mammary stem cells. Cell Prolif (6): [17] CLAYTON H, TITLEY I, VIVANCO M. Growth and differentiation of progenitor/stem cells derived from the human mammary gland. Exp Cell Res 2004; 297(2): [18] CORBEIL D, RÖPER K, HELLWIG A, TAVIAN M, MIRAGLIA S, WATT SM, SIMMONS PJ, PEAULT B, BUCK DW, HUTTNER WB. The human AC133 hematopoietic stem cell antigen is also expressed in epithelial cells and targeted to plasma membrane protrusions. J Biol Chem 2000; 275(8): [19] DeOME KB, FAULKIN LJ JR, BERN HA, BLAIR PB. Development of mammary tumors from hyperplastic alveolar nodules transplanted into gland-free mammary fat pads of female C3H mice. Cancer Res 1959; 19: [20] DEY D, SAXENA M, PARANJAPE AN, KRISHNAN V, GIRADDI R, KUMAR MV, MUKHERJEE G, RANGARAJAN A. Phenotypic and functional characterization of human mammary stem/progenitor cells in long term culture. PLoS One 2009; 4(4): e5329. [21] DONTU G, ABDALLAH WM, FOLEY JM, JACKSON KW, CLARKE MF, KAWAMURA MJ, WICHA MS. In vitro propagation and transcriptional profiling of human mammary stem/progenitor cells. Genes Dev 2003; 17(10): [22] DONTU G, EL-ASHRY D, WICHA MS. Breast cancer, stem/progenitor cells and the estrogen receptor. Trends Endocrinol Metab 2004; 15(5): [23] EIREW P, STINGL J, RAOUF A, TURASHVILI G, APARICIO S, EMERMAN JT, EAVES CJ. A method for quantifying normal human mammary epithelial stem cells with in vivo regenerative ability. Nat Med 2008; 14(12): [24] ELLIS S, CAPUCO AV. Cell proliferation in bovine mammary epithelium: identification of the primary proliferative cell population. Tissue Cell 2002; 34 (3): [25] JONES C, MACKAY A, GRIGORIADIS A, COSSU A, REIS-FILHO JS, FULFORD L, DEXTER T, DAVIES S, BULMER K, FORD E, PARRY S, BUDRONI M, PALMIERI G, NEVILLE AM, O'HARE MJ, LAKHANI SR. Expression profiling of purified normal human luminal and myoepithelial breast cells: identification of novel prognostic markers for breast cancer. Cancer Res 2004; 64(9): [26] JONES PH, HARPER S, WATT FM. Stem cell patterning and fate in human epidermis. Cell 1995; 80(1): [27] KOLEK O, GAJKOWSKA B, MOTYL T. Morphological and molecular markers of stem and progenitor cells in the mammary gland. Med Wet 2008; 64(2): [28] KORDON EC, SMITH GH. An entire functional mammary gland may comprise the progeny from a single cell. Development 1998; 125: [29] LIAO MJ, ZHANG CC, ZHOU B, ZIMONJIC DB, MANI SA, KABA M, GIFFORD A, REINHARDT F, POPESCU NC, GUO W, EATON EN, LODISH HF, WEINBERG RA. Enrichment of a population of mammary gland cells that form mammospheres and have in vivo repopulating activity. Cancer Res 2007; 67(17): [30] MALLEPELL S, KRUST A, CHAMBON P, BRISKEN C. Paracrine signaling through the epithelial estrogen receptor alpha is required for proliferation and morphogenesis in the mammary gland. Proc Natl Acad Sci USA 2006; 103(7): [31] POTTEN CS, LOEFFLER M. Stem cells: attributes, cycles, spirals, pitfalls and uncertainties. Lessons for and from the krypt. Development 1990; 110(4): [32] POTTEN CS, MORRIS RJ. Epithelial stem cells in vivo. J Cell Sci Suppl 1988; 10:

14 120 M. KOZ OWSKI, M. GAJEWSKA, T. MOTYL [33] RAOUF A, ZHAO Y, TO K, STINGL J, DELANEY A, BARBARA M, ISCOVE N, JONES S, MCKINNEY S, EMERMAN J, APARICIO S, MARRA M, EAVES C. Transcriptome analysis of the normal human mammary cell commitment and differentiation process. Cell Stem Cell 2008; 3(1): [34] REGAN J, SMALLEY M. Prospective isolation and functional analysis of stem and differentiated cells from the mouse mammary gland. Stem Cell Rev 2007; 3(2): [35] RIETZE RL, VALCANIS H, BROOKER GF, THOMAS T, VOSS AK, BARTLETT PF. Purification of a pluripotent neural stem cell from the adult mouse brain. Nature 2001; 412(6848): [36] SCHABORT EJ, MYBURGH KH, WIEHE JM, TORZEWSKI J, NIESLER CU. Potential myogenic stem cell populations: sources, plasticity, and application for cardiac repair. Stem Cells Dev 2009; 18(6): [37] SHACKLETON M, VAILLANT F, SIMPSON KJ, STINGL J, SMYTH GK, ASSELIN-LABAT ML, WU L, LINDEMAN GJ, VISVADER JE. Generation of a functional mammary gland from a single stem cell. Nature 2006; 439(7072): [38] SLEEMAN KE, KENDRICK H, ASHWORTH A, ISACKE CM, SMALLEY MJ. CD24 staining of mouse mammary gland cells defines luminal epithelial, myoepithelial/basal and non-epithelial cells. Breast Cancer Res 2006; 8(1): R7. [39] SLEEMAN KE, KENDRICK H, ROBERTSON D, ISACKE CM, ASHWORTH A, SMALLEY MJ. Dissociation of estrogen receptor expression and in vivo stem cell activity in the mammary gland. J Cell Biol 2007; 176(1): [40] SMALLEY MJ, CLARKE RB. The mammary gland side population : a putative stem/progenitor cell marker? J Mammary Gland Biol Neoplasia 2005; 10(1): [41] SMITH GH, MEDINA D. A morphologically distinct candidate for an epithelial stem cell in mouse mammary gland. J Cell Sci 1988; 90 ( Pt 1): [42] SMITH GH, CHEPKO G. Mammary epithelial stem cells. Microsc Res Tech 2001; 52(2): [43] SMITH GH. Label-retaining epithelial cells in mouse mammary gland divide asymmetrically and retain their template DNA strands. Development 2005; 132(4): [44] STERNLICHT MD. Key stages in mammary gland development: the cues that regulate ductal branching morphogenesis. Breast Cancer Res 2006; 8(1): 201. [45] STINGL J, EAVES CJ, ZANDIEH I, EMERMAN JT. Characterization of bipotent mammary epithelial progenitor cells in normal adult human breast tissue. Breast Cancer Res Treat 2001; 67(2): [46] STINGL J, EIREW P, RICKETSON I, SHACKLETON M, VAILLANT F, CHOI D, LI HI, EAVES CJ. Purification and unique properties of mammary epithelial stem cells. Nature 2006; 439(7079): [47] STINGL J, RAOUF A, EMERMAN JT, EAVES CJ. Epithelial progenitors in the normal human mammary gland. J Mammary Gland Biol Neoplasia 2005; 10(1): [48] STINGL J. Detection and analysis of mammary gland stem cells. J Pathol 2009; 217(2): [49] VILLADSEN R. In search of a stem cell hierarchy in the human breast and its relevance to breast cancer evolution. APMIS 2005; 113(11 12): [50] WELM BE, TEPERA SB, VENEZIA T, GRAUBERT TA, ROSEN JM, GOODELL MA. Sca-1(pos) cells in the mouse mammary gland represent an enriched progenitor cell population. Dev Biol 2002; 245(1): [51] WOODWARD WA, CHEN MS, BEHBOD F, ROSEN JM. On mammary stem cells. J Cell Sci 2005; 118(Pt 16): [52] YAGER JD, DAVIDSON NE. Estrogen carcinogenesis in breast cancer. N Engl J Med 2006; 354(3): Prof. dr hab. Tomasz Motyl Katedra Nauk Fizjologicznych, Wydzia³ Medycyny Weterynaryjnej, SGGW ul. Nowoursynowska 159, Warszawa tomasz_motyl@sggw.pl