Teatr szkolny. Część druga. Akcent, intonacja, intencja

Transkrypt

1

2 Teatr szkolny Część druga Akcent, intonacja, intencja

3 Barbara Broszkiewicz, Jerzy Jarek Teatr szkolny Część druga Akcent, intonacja, intencja

4 Dyrektor, redaktor naczelny Wojciech Głuch Redakcja Małgorzata Grochocka Korekta Stanisława Trela Projekt okładki Michał Świerzawski Opracowanie typograficzne Leonard Szłapka Skład i łamanie Pracownia Składu Komputerowego TYPO GRAF Wydanie pierwsze 2004 by Wydawnictwo EUROPA Wszystkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na inne języki. Żadna z części tej książki nie może być publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikro filmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych. ISBN Wydawnictwo EUROPA Wrocław, ul. Kościuszki 35 tel. (071) , faks (071) e mail: europa@wydawnictwo europa.pl europa.pl Druk i oprawa MZGraf. s.c., e mail: drukarnia@mzgraf.pl

5 Spis treści Wstęp Akcent wyrazowy Akcentowanie przedostatniej sylaby Wyrazy kilkusylabowe Wyrazy jednosylabowe w połączeniach Skrótowce Ćwiczenia w akcentowaniu paroksytonicznym Akcentowanie innych sylab Akcentowanie trzeciej sylaby od końca Formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej czasu przeszłego czasowników Ćwiczenia Czasowniki z końcówkami bym, byś, by Ćwiczenia Liczebniki zakończone na set, sta, kroć Ćwiczenia Rzeczowniki obcego pochodzenia akcentowane zależnie od przypadków gramatycznych Pojęcia Osoby Nazwy Wyjątki Ćwiczenia Akcentowanie czwartej sylaby od końca Ćwiczenia Akcentowanie ostatniej sylaby Zapożyczenia z języka francuskiego Ćwiczenie Skrótowce nieodmienne Ćwiczenie Akcentowanie różnych sylab skrótowców w różnych przypadkach gramatycznych Ćwiczenie Wyjątki Ćwiczenia Zestroje akcentowe Przyimki akcentowane Połączenia przyimków jednosylabowych z wyrazami jednosylabowymi 67 Ćwiczenia

6 6 Spis treści Połączenia przyimków dwusylabowych z wyrazami jednosylabowymi.. 69 Ćwiczenia Jednosylabowe zaimki, rzeczowniki i czasowniki Ćwiczenie Nieakcentowane przyimki i spójniki Ćwiczenia Partykuła przecząca nie Ćwiczenie Zabawy z tekstami zrytmizowanymi Czołg Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Ma rok Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Mrówka Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Mysz pisarka Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Nietoperz i wrona Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Pan Jarek Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Pożar w zoo Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Rozmowa raka z burakiem Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Sucharek Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Telewizor Zapis ortograficzny Plan rytmiczny Tir i żwir Zapis ortograficzny Plan rytmiczny

7 Spis treści 7 Akcent logiczny Zabawy ze zmianą szyku wyrazów Zabawy ze zmianą siły głosu Frazowanie i pauzowanie Melodia zdania i ton wypowiedzi Ćwiczenia wstępne Pytania o akcent logiczny Pytania o melodię zdania Przykłady interpretacji Zasady zapisu interpretacji Interpretacje Inscenizacje Niemrawy czołg, czyli o tym, że każdy chciałby sobie pofruwać (Teatrzyk ruchu) Dziatwa bardzo niesforna, czyli co rok, to kłopoty (Improwizacja teatralna) Mrówka z trąbą, czyli jak wykorzystać większego od siebie (Teatrzyk gestu) Mysia gafa, czyli o tym, jak mysz (komputerowa) wpadła za szafę (Teatrzyk absurdu) Chcę się żenić, czyli o tym, że kiedy jedno chce, to nie chce drugie (Teatrzyk eksponujący funkcję przedmiotu) Kto mi buchnął zegarek, czyli o złym panu Jarku (Prowokacja teatralna) Kłopoty z wodą, czyli o tym, jak wąż oblewał siebie dla ochłody (Kabarecik) Co jest białe, a co czerwone, czyli też mi sztuka kulinarna (Teatrzyk eksponujący funkcję kostiumu) Mokra śmierć, czyli o braku zaufania do służby zdrowia (Teatrzyk groteski) Kłopoty z wizją, czyli po co komu telewizor (Aluzyjny teatrzyk postaci charakterystycznej) Kto pojedzie? Czyli prosta scenka z życia leniwych pojazdów (Zabawa surrealistyczna) Bibliografia Alfabetyczny spis zabaw i ćwiczeń Alfabetyczny spis utworów literackich Alfabetyczny spis inscenizacji

8

9 Wstęp Warsztaty edukacji teatralnej 1 spotkały się z tak żywym odzewem Czy telników, że postanowiliśmy dostarczyć pełniejszej wiedzy w zakresie eduka cji przez teatr, tym bardziej że na polskim rynku wydawniczym nie tylko nie ma publikacji o teatrze szkolnym, lecz także podręcznika wymowy dla dzie ci, a sprawy zasad akcentowania zajmują w podręcznikach języka polskiego czy w słownikach statystycznie jedną stronę tekstu (!). Nie chcielibyśmy nikomu narzucać naszej metody edukacji teatralnej ja ko jedynie słusznej jest ich bowiem tyle, ilu instruktorów. Ale to, co wy pracowane zostało w sposób przedstawiony w tej publikacji, nie tylko zyska ło uznanie dzieci, rodziców, widzów i dyrektorów w radiu i telewizji, lecz przede wszystkim wiemy to w stu procentach pomogło pełniej doświad czać radości bycia dzieckiem. Banalne stwierdzenie, że nie sposób osiągnąć sukcesu bez wytężonej pracy i talentu, wśród instruktorów teatru szkolnego, o dziwo, nie zawsze jest uzna wane za słuszne. Potraktowanie teatru szkolnego jako metody w edukacji wy maga znajomości psychiki dziecka i doświadczenia nauczycielskiego, ale też przede wszystkim zaangażowania daleko wykraczającego poza rutynę szkolną. Praca z uczniem wie to każdy nauczyciel nie rozpoczyna się po dzwonku na lekcje i nie kończy w piątek po południu. Teatr szkolny wyma ga jeszcze intensywniejszych działań i stałej obecności instruktora. Nasza metoda, nad którą działając razem i osobno pracowaliśmy prawie dwa dzieścia lat, podzielona jest na następujące etapy: 1. Uświadomienie dzieciom budowy, zasad funkcjonowania i roli po szczególnych narządów mowy; 2. Prowadzenie ćwiczeń: oddechu, warg, szczęki, podniebienia mięk kiego, języka; 3. Poznanie i stosowanie zasad higieny głosu; 4. Poznanie zasad artykulacji poszczególnych głosek; 5. Ćwiczenia w wymowie głosek, zbitek spółgłoskowych, uproszczeń, upodobnień, trudnych połączeń międzywyrazowych itd.; 6. Wprowadzenie zasad poprawnego akcentowania wyrazów; 7. Prowadzenie ćwiczeń zarówno w zakresie akcentowania paroksyto nicznego, jak i akcentowania nietypowego; 8. Wprowadzenie pojęcia i zasad akcentu logicznego i intencjonalnego; 9. Ćwiczenia w zakresie akcentowania wyrazów; 10. Ćwiczenia uświadamiające możliwości poszerzania zakresu interpre tacji za pomocą akcentu intencjonalnego; 1 B. Broszkiewicz, J. Jarek, Warsztaty edukacji teatralnej teatr dziecięcy, Wy dawnictwo Europa, Wrocław 2001.

10 10 Wstęp 11. Ćwiczenie we frazowaniu i pauzowaniu; 12. Ćwiczenia z tonem wypowiedzi i melodią zdania; 13. Zabawy fabularne 2 ; 14. Zabawy służące budowaniu zespołu, eliminujące niewłaściwe zacho wania i tworzące empatię; 15. Zabawy z animowaniem przedmiotów i z rzeczami w funkcji lalki; 16. Zabawy służące tworzeniu scenografii i kostiumu; 17. Zabawy w emocje, nastroje, uczucia; 18. Zabawy pobudzające inwencję sceniczną: opowiadanie ciałem, gło sem, oswajanie przestrzeni; 19. Ćwiczenia z tekstami do połamania języka ; 20. Próby interpretacji tekstów rytmizowanych; 21. Zasady przydzielania ról i określania konwencji scenicznych; 22. Inscenizowanie wiersza; 23. Budowanie montaży poetyckich z elementów poezji i prozy; 24. Budowanie scenariusza na uroczystości szkolne; 25. Inscenizowanie uroczystości szkolnych; 26. Improwizacje służące budowaniu scenariusza autorskiego; 27. Praca ze scenariuszem autorskim; 28. Budowanie scenopisu; 29. Praca ze scenopisem. Etapy pracy nie powinny być prowadzone odrębnie. Ćwiczenia mięśni na rządów mowy trzeba przeplatać zabawami, krótkimi scenkami oraz przerwami na poważne rozmowy i na wykrzyczenie się. Najtrudniej jest przejść przez etap zupełnie podstawowy. Omijanie go mści się okrutnie. Żaden nauczyciel, który nie zacznie od początku, nie będzie miał satysfakcji ze swojego teatru, a żaden uczeń już nigdy nie potrafi tego pominiętego etapu nadrobić. Pierwszy tom Teatru szkolnego 3 zawiera właśnie te podstawowe ćwicze nia i zabawy, zrytmizowane i zrymowane po to, żeby mogły służyć nie tylko ich właściwemu celowi, lecz aby mogły być także zwykłą wyliczanką czy wier szykiem przepowiadanym w chwilach relaksu. W ten sposób to, co dla do rosłych jest ciężką i żmudną pracą (zwłaszcza ćwiczenia poprawnej artykula cji głosek), dla dzieci może stać się przyjemnością, przerwą i wytchnieniem po ciężkiej pracy w zabawę w teatr, a wierszyk do połamania języka, za mieszczony po każdej omówionej głosce, jest prezentem dla wytrwałych. W tomie, który Czytelnik trzyma w ręku, zajmujemy się zagadnieniami frazowania, właściwego stawiania akcentów wyrazowych i logicznych oraz problemami intonacyjnymi. 2 Propozycje zabaw z punktów znajdzie Czytelnik w Warsztatach edukacji teatralnej. 3 B. Broszkiewicz, J. Jarek, Teatr szkolny. Głoski, sylaby, wyrazy. Wydawnictwo Europa, Wrocław 2003.

11 Wstęp 11 Akcent w teatrze wymaga specjalnego potraktowania. Zasad poprawne go akcentowania z pewnością nie można nauczyć dzieci w ciągu kilku lek cji języka polskiego. Zmiana złych nawyków językowych uczniów wymaga częstych ćwiczeń i wielokrotnego powracania do omawianego problemu. Zamieszczone tu ćwiczenia przydadzą się więc nie tylko w pracy z teatrem szkolnym, ale, mamy nadzieję, staną się niezbędnym zestawem na każdej lekcji języka polskiego. Zasady frazowania omawiane są na parafrazach klasycznych wierszy dla dzieci, które mogą być następnie wykorzystane jako samodzielna propozy cja repertuarowa. Każde z ćwiczeń stanowi również autonomiczną propo zycję zabawy. Podane jest z respektem dla dziecięcej mentalności i dziecię cego poczucia humoru. W tomie trzecim omawiamy pracę nad interpretacją i inscenizacją wiersza. Na przykładzie wierszy z przesadnym nagromadzenie trudnych do wymówie nia połączeń spółgłoskowych prześledzimy metodę, która pozwoli poprowa dzić ucznia przez manowce obcowania z tekstem poetyckim. Utwory opisują ce rzeczywistość otaczającą młodego człowieka powodują, że uczeń dobrze się czuje w świecie przedstawionym w wierszach i na równych prawach z nauczy cielem przystępuje do wspólnej zabawy. Każdy wiersz jest tu poddany dogłęb nej analizie dotyczącej stopnia trudności jego wymawiania, poprawności fra zowania, melodii zdania, ilości dykcyjnych pułapek oraz odautorskiej przykła dowej interpretacji, ze szczególnym zwróceniem uwagi na logikę artystycznej wypowiedzi (akcenty wyrazowe, zdaniowe i logiczne). Wiersze te są również gotową propozycją dla każdego nauczyciela. Ze staw zamieszczony w tomie trzecim to kilkanaście gotowych inscenizacji. Następne scenariusze znajdzie Czytelnik w tomie czwartym, zawierają cym opis metody pracy nad stworzeniem widowiska opartego na elemen tach poezji i prozy, w którym zarówno aktor, jak i widz nic nie tracąc z waż ności tematu, zyskują doskonałą okazję do zabawy słowem: klasycznym teks tem literatury polskiej. Tom piąty to kwintesencja pracy nad tworzeniem dziecięcego teatru. Tu zawiera się próba zapisania tego, czego, wydawałoby się, zapisać się nie da: emocji, które stanowią istotną część scenariusza nowego teatru szkolne go. Zaproponowane tu scenopisy są tylko jedną z wielu możliwych interpre tacji. Oddają stan ducha w chwili tworzenia ale nie tylko: pokazują linki, które należy uruchomić, aby taki efekt wywołać. Wszystkie zawarte w Teatrze szkolnym ćwiczenia i zabawy zostały zwe ryfikowane przez uczestniczące w nich dzieci, a teksty literackie poddane najbardziej bezlitosnej w świecie krytyce opinii dzieci. Wszystkie montaże poetyckie musiały wytrzymać rozgardiasz apeli szkol nych, a przedstawienia złe spojrzenia pań sprzątaczek. Te, które to przetrwały, zamieszczamy w tej książce. Barbara Broszkiewicz i Jerzy Jarek

12

13 Akcent wyrazowy Akcent to sposób wymawiania wyrazów. W języku polskim każdy od dzielnie wymawiany wyraz ma jedną sylabę wymawianą głośniej, mocniej, wyżej i energiczniej od pozostałych. W ciągu wypowiedzi akcentowanie wy razów obok pauz powoduje tworzenie rytmu, który ułatwia mówienie i rozpoznawanie znaczeń. W starej dziecięcej wyliczance mówiło się po łacinie : Kra kremija dom mujmija. Tu(li)smanore. (I)denostre 1. Poprawne akcentowanie i pauzowanie tłumaczy dziecięcą łacinę na polski: Kra krę mija, dom mój mija. Tu lis ma norę. Idę, nos trę. Kiedy zaś chodziliśmy do szkoły, pewnego razu Pani kazała nam prze czytać lekturę o generale Świerczewskim pod tytułem: O człowieku, który się kulomnie kłaniał. Długi czas nie mogliśmy zrozumieć, jak to można kłaniać się kulomnie... W wyrazach wielosylabowych oprócz akcentu zasadniczego (głównego) stosuje się akcent pomocniczy, ułatwiający dodatkowo poprawne zrytmizo wanie wypowiedzi. Akcent pomocniczy stawiany jest co drugą sylabę, licząc od końca wyrazu. Córka mieszkańca Konstantynopola to: Konstantynopolitańczykiewiczówna. Bez podziału na sylaby (bez sylabizowania) rzadko kto jest w stanie wy mówić ten poprawnie zbudowany polski wyraz: Kon stan ty no po li tań czy kie wi czó wna. Aby uniknąć sylabizowania, wyraz ten należy zaopatrzyć w akcenty: (Kon) stan (ty) no (po) li (tań) czy (kie) wi czó wna 1 Sylabę akcentowaną zaznaczamy pogrubioną czcionką. W wyrazach wielosylabo wych, w których stosuje się dodatkowy akcent pomocniczy, sylabę akcentowaną po mocniczo ujmujemy w nawiasy. Tam, gdzie sposób wymawiania wyrazów nasuwałby wątpliwości, stosujemy uproszczony zapis fonetyczny.

14 14 Akcent wyrazowy i w pauzy: Konstan tyno poli tańczy kiewi czówna. Podobnie należy wymawiać wyrażenia takie, jak: Stół z powyłamywanymi nogami. Stół spo (wy) ła (my) wa ny mi no ga mi. Stół spowyła mywa nymi nogami. Wyindywidualizować się z rozentuzjazmowanego tłumu. Wy (in) dy (wi) du (a) li zo wać się (zroz) en (tu) zja (zmo) wa ne go tłu mu. Wyindy widu ali zować się zrozen tuzja zmowa nego tłumu. Akcent wyrazowy jest cechą charakterystyczną danego języka lub jego odmiany (gwary). Większość polskich wyrazów ma stały akcent na drugiej sy labie od końca. Kłopot jest z akcentowaniem wyrazów gwarowych oraz zapo życzonych z języków obcych, gdzie albo nie ma stałego akcentu (jak w języku rosyjskim), albo pada on na pierwszą sylabę (gwara podhalańska, języki: ka szubski, czeski czy niemiecki), albo na przykład na ostatnią (język francuski). Naturalną tendencją języka polskiego jest nadawanie polskiego akcentu tym wyrazom obcym, które albo są bardzo często używane, albo od dawna w polszczyźnie zadomowione. Od tej zasady są jednak liczne i kłopotliwe wyjątki. Sposób akcentowania wyrazów określa pochodzenie mówiącego (akcen towanie gwarowe, długoletni wpływ języka obcego) oraz często środowisko, z którego on pochodzi.