Logistyka nauka. Logistyka 4/2015. Karol Dąbrowski 1, Uniwersytet Zielonogórski

Transkrypt

1 Karol Dąbrowski 1, Uniwersytet Zielonogórski Koncepcja badań nad procesem zarządzania innowacjami, w mikro, małych i średnich przedsiębiorstwach branży metalowej w polsce, w oparciu o determinanty technologiczne analiza badań pilotażowych Wprowadzenie W literaturze przedmiotu można odnaleźć różne próby odpowiedzi na pytania dotyczące właściwej ścieżki zarzadzania innowacjami, tak aby były one z korzyścią dla przedsiębiorstw. Dynamika zmian jaka zachodzi na rynku globalnym, bo przez taki pryzmat należy postrzegać organizację, wymusza stworzenie strategii rozwoju przedsiębiorstwa, w której znaczące miejsce zajmuje zarządzanie innowacjami [10]. Niemożliwe jest przy obecnym ekspansyjnym rozwoju technologii trwanie w miejscu i nie zwracaniu się ku innowacją. Nie jest konieczne by z dnia na dzień stać się motorem innowacji. Strategia zarządzania innowacjami to również umiejętne korzystanie z innowacji wprowadzonej przez innych na zasadzie transferu technologii czy wiedzy. Tematyka innowacyjności zajmuje obszerne miejsce w nauce, a samo definiowanie jej nie jest sprawą jednoznaczną. Wynika to z faktu, że tematem innowacyjności zajmują się specjaliści z różnych dziedzin nauki, takich jak ekonomika przedsiębiorstw i zarządzania, makroekonomia, marketing. W Polsce co raz częściej realizowana jest koncepcja oparcia gospodarki na wiedzy, innowacjach oraz kreatywności. Proces ten stał szczególnie się popularny dzięki stworzeniu sprzyjających warunków pozyskiwania środków z Unii Europejskiej. W gospodarce opartej na wiedzy menadżerowie i pracownicy przedsiębiorstw, chcący utrzymać swoją pozycję na rynku lub zaistnieć na nowych rynkach, muszą doskonalić swoje umiejętności umożliwiające im pełne wykorzystanie dostępnych nowatorskich rozwiązań technologicznych. W dzisiejszym świecie postęp technologiczny determinuje rozwój każdej firmy i zmusza do szybkiego reagowania na zmienne warunki rynkowe, bez względu na profil jej działalności. Firma musi być przynajmniej tak dobra jak konkurencja, aby utrzymać się na rynku i o wiele od niej lepsza, aby osiągnąć pozycję lidera ( ) [24]. Kluczowym zadaniem z punktu widzenia analizowania procesu zarządzania innowacjami w przedsiębiorstwie jest decyzja o gotowości przedsiębiorstwa do inwestowania w innowacje. Decyzja ta opiera się o różne determinanty, które muszą być spełnione. W artykule poruszany jest temat gotowości inwestycyjnej przedsiębiorstw decydujących się na kreowanie innowacji technologicznych i produktowych opierających się głównie na zasobach własnych. W pracy podjęto próbę opracowania koncepcji badań nad określeniem czynników wpływających na rozwój innowacji w branży metalowej w Polsce oraz przeanalizowano wybrane zagadnienia z badania pilotażowego przeprowadzonego na potrzeby pracy badawczej. Niniejsza publikacja składa się z trzech części: teoretycznej badania literaturowe, koncepcyjnej plan i kierunek badań oraz analitycznej omówienie wyników badania pilotażowego (ankiety). Badania literaturowe nad zagadnieniem innowacyjności W literaturze innowacje definiowane są w różny sposób. P. Drucker wskazuje np., że innowacja to idea, postępowanie lub rzecz, która jest nowa pod względem jakościowym, odmienna od dotychczasowych [5]. Autor podaje również trzy warunki powodzenia innowacji: Innowacja jest pracą, która wymaga wiedzy, a często również ogromnej pomysłowości. 1 Karol Dąbrowski, Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Mechaniczny, Zielona Góra, Polska, k.dabrowski@iizp.uz.zgora.pl 8791

2 Aby osiągnąć powodzenie, nowatorzy muszą wykorzystywać swoje silne strony oraz być emocjonalnie dostrojeni do okazji do innowacji. Innowacja musi być zawsze blisko rynku, orientować się na rynek, a w istocie być przez niego inspirowana [6]. W klasyfikacji innowacji ze względu na ich obszar (przedmiot), spotyka się podział na innowacje produktowe, procesowe / technologiczne, organizacyjne i marketingowe [13]. Tabela 1. Definicje i podział innowacyjności Typ innowacyjności Autor Definicja innowacyjności Innowacja produktowa Rockwell J., Particelli M. [21] Innowacja produktowa jest to każda nowa postać produktu, stanowiąca ofertę rynkową przedsiębiorstwa. Innowacja procesowa / technologiczna Pomykalski A. [19] Pojęcie innowacji technologicznej obejmuje nowe produkty i procesy oraz znaczące zmiany technologiczne w produktach i procesach. Innowacja organizacyjna Mierzejewska B. [12] Innowacja organizacyjna jest to wprowadzenie nowych metod organizacji, w tym organizacji miejsc pracy lub relacji z dostawcami i dystrybutorami. Innowacja marketingowa Pilarczyk B. [18] Innowacja marketingowa jest wprowadzeniem nowej metody marketingu, włączając w to znaczące zmiany w projektowaniu produktu i opakowania, strategii cenowej, dystrybucyjnej czy promocyjnej, dopóki jest to pierwsze zastosowanie dla przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne Schemat przedstawiony na rysunku 1 zawęża powyżej zaproponowany podział definicji innowacji na technologiczne i nie technologiczne oraz przedstawia przebieg zależności pomiędzy nimi. Rys. 1. Obszary innowacji w przedsiębiorstwie. Źródło: opracowanie własne na podstawie:[2]. Częstym problemem jest prawidłowe ustalenie etapu rozwoju na jakim znajduje się przedsiębiorstwo. Nie inaczej jest w przypadku określenia, czy dane przedsiębiorstwo jest innowacyjne. W celu ustalenia poziomu innowacyjności przedsiębiorstw produkcyjnych, warto oprzeć się o indykatory innowacyjności opisane przez Komisję Europejską i opublikowane w dokumencie Innovation Union Scoreboard 2014 [7]. 8792

3 Z całej gamy indykatorów możliwych do wybrania przy badaniu poziomu innowacyjności, na potrzeby pracy wybrano pięć następujących wskaźników: Wydatki na R&D w przedsiębiorstwie jako procentowy udział tego działania w dochodach firmy, Inwestycja w innowacje z wyłączeniem R&D (procentowy udział wydatków w obrotach firmy) wskaźnik ten jest sumą wydatków związanych z zakupem nowych maszyn, licencji, patentów oraz transferu wiedzy. Liczba złożonych przez firmę zgłoszeń patentowych w przeliczeniu na dochody firmy. Wskaźnik ten umożliwia określenie zdolności przedsiębiorstwa do rozwoju nowych produktów, a co za tym idzie określenie ich przewagi konkurencyjnej. Jednym ze znaczących wskaźników tempa innowacyjności nowych produktów jest liczba patentów. Liczba wprowadzonych przez firmę nowych produktów lub procesów w danym okresie czasu. Innowacyjne firmy są zdefiniowane jako przedsiębiorstwa które wprowadziły nowe produkty lub procesy. Udział zysków ze sprzedaży produktów średnio i wysoko zaawansowanych do ogólnych dochodów firmy lub produktów (nawet nie zaawansowanych technologicznie) wytworzonych z zastosowaniem wysoko zaawansowanego procesu technologicznego. Saldo ze sprzedaży produktów zaawansowanych technologicznie lub zaawansowanych procesowo wskazuje na mocne i rozwijające się przedsiębiorstwa oraz uwydatnia ewentualne niedociągnięcia w zakresie zaawansowania technologicznego. To wskazuje, czy przedsiębiorstwo opiera swoje istnienie na produkcji niezaawansowanych technologicznie produktów wykonując je stosunkowo lepiej (lub gorzej) od całkowitej konkurencji. Badania literaturowe z zakresu zarządzania innowacjami w przedsiębiorstwach branży metalowej Okres transformacji ustrojowej jaki miał miejsce w Polsce w latach 90, doprowadził do znaczących zmian w krajowej gospodarce. Wielkie państwowe konglomeraty przemysłowe upadły lub poddały się procesowi prywatyzacji i zostały przejęte przez prywatnych inwestorów. Często na bazie tych ogromnych zakładów zaczęły funkcjonować mniejsze przedsiębiorstwa, zakładane przez byłych pracowników państwowych firm. Dynamiczny rozwój małych i średnich przedsiębiorstw doprowadził do sytuacji, że obecnie sektor ten stanowi 99,8% ogółu przedsiębiorstw i generuje 47,3% PKB oraz zatrudnia 6,3 mln. osób, co stanowi 70,2% miejsc pracy w polskich przedsiębiorstwach [20]. Ponad 20% ogółu przedsiębiorstw z sektora przetwórstwa przemysłowego stanowi branża metalowa [20]. W ostatnich latach przemysł metalowy cechuje wzrost produkcji sprzedanej oraz duża dynamika nakładów inwestycyjnych, jednocześnie deklarowany jest wysoki poziom nakładów na działalność innowacyjną. Przedsiębiorstwa te odgrywają coraz bardziej znaczącą rolę w gospodarce i charakteryzują się pewną unikalnością, wynikającą przykładowo z: małych możliwości zasobowych, ograniczonych środków finansowych, braku odpowiedniego kapitału relacyjnego, utrudnionego dostępu do specjalistów [9]. Dlatego też ważnym wydaje się określenie determinantów, które mogą wpłynąć na rozwój innowacji w tej branży [27] [22] [25]. Przez branże metalową autor rozumie działalność gospodarczą w Polskiej Klasyfikacji Działalności w Sekcji C Przetwórstwo Przemysłowe, szczególnie z działu 25 oraz niektóre z przedsiębiorstw działających w ramach działów 28, 29, 30 oraz 33. Opublikowane przez GUS dane wskazują, że wśród dużych przedsiębiorstw jest więcej przedsiębiorstw wdrażających innowacje niż w gronie MSP [28]. Oprócz niewystarczających zasobów finansowych i ludzkich, innowacyjność (wprowadzanie nowego procesu, produktu lub pomysłu w organizacji) MSP ograniczają: brak kultury innowacyjnej, niedostateczne umiejętności kierownictwa w zarządzaniu innowacjami, niechęć do ryzyka, brak rozpoznania przez kierownictwo możliwości twórczych pracowników, niewystarczająca wiedza o technologii, rynku i nowoczesnych metodach zarządzania. Z drugiej strony wskazuje się, że mniejsze przedsiębiorstwa, w porównaniu z dużymi, charakteryzują się: większą elastycznością w dostosowywaniu się do zmieniających się warunków rynkowych, mniejszą biurokracją i brakiem konfliktu celów na płaszczyźnie właściciel zarządzający [9]. Dla zaistnienia w strukturach MSP trwałego dążenia do podnoszenia innowacyjności oprócz zasobów technologicznych, maszynowych oraz finansowych istotnym czynnikiem są: postawa kierownictwa, zaangażowanie pracowników i współpraca z innymi organizacjami [23] [14] [16]. Czynniki związane z kapita- 8793

4 łem ludzkim odgrywają istotną rolę w kreowaniu innowacji Trudno jest mówić o jednoznacznej metodzie oceny wartości wiedzy w przedsiębiorstwie. W literaturze przedmiotu podaje się, że nie jest możliwe przypisanie poszczególnym pracownikom strumieni przyszłych wpływów organizacji, ponieważ powstają one w rezultacie współdziałania ludzkiej pracy z aktywami rzeczowymi i nierzeczowymi (organizacja i zarządzanie) [15]. Badania literaturowe opierają się w głównej mierze na wynikach i analizach innowacyjności w dużych przedsiębiorstwach i jest to zgodne z wynikami wcześniejszych badań opublikowanych przez GUS w zakresie wdrażania innowacji. Autorzy A. Karbownik, A. Michna, A. Męczyńska, R. Kmieciak sugerują, że ze względu na specyfikę MSP, nie jest uprawnione przenoszenie wprost wyników badań dużych organizacji, dlatego też podobne badania należy prowadzić dla MSP. Ponadto, dotychczasowe badania nie uwzględniały jednocześnie szczególnych cech konkretnej branży, w szczególności branży metalowej, i poszczególnych rodzajów innowacji: produktowych, technologicznych ( ) [9]. Analiza pilotażowych badań ankietowych We wstępnym badaniu ankietowym przeprowadzonym w dniach udział wzięły 22 MŚP branży metalowej(8 średnich, 7 małych i 7 mikroprzedsiębiorstw). 10 z pośród nich określiło siebie jako przedsiębiorstwa średnio innowacyjne, 7 jako innowacyjne, 2 jako mało innowacyjne, 2 jako wysoko innowacyjne i 1 jako nieinnowacyjne. Co ciekawe jedynie 2 z pośród ankietowanych firm opatentowało swoje produkty. Lepiej jest w przypadku sprzedaży licencji. Tę odpowiedź wskazało 6 przedsiębiorstw. Kolejne pytanie dotyczyło określenia wpływu podanego czynnika na rozwój innowacji w badanym przedsiębiorstwie. 50% respondentów uznała kompetencje w zakresie konstruowania wyrobów za czynnik mający znaczący wpływ na rozwój innowacji. Za wysoki wpływ na kreowanie innowacji ankietowani podali kompetencje w zakresie inżynierii produkcji (12 odpowiedzi). Najwięcej odpowiedzi (8) dotyczących średniego wpływu czynnika mają kompetencje w zakresie wytwarzania i kontroli. Niskim wpływem określono dostęp do baz i patentów (8 odpowiedzi). Za zupełny brak wpływu na kreowanie innowacji ankietowani uznali kompetencje w zakresie gospodarki narzędziowej (7 odpowiedzi). Najważniejszą konkluzją z tych badań jest fakt otrzymania wstępnych informacji nt. kluczowych dla rozwoju innowacji kompetencji, które są poszukiwanymi przez autora determinantami technologicznymi rozwoju innowacji procesowych i produktowych w MŚP branży metalowej w Polsce. Uzyskane wyniki wskazują miejsca inicjowania innowacji, na których należy prowadzić pogłębione badania oraz miejsca które należy uznać za nie mające większego wpływu na kreowanie innowacji. Ciekawy jest fakt, że jedynie 8 przedsiębiorców wskazało za znaczące, dla rozwoju innowacji, kompetencje w zakresie prowadzenia prac B+R. Skala tych odpowiedzi może wynikać z faktu, że niewiele polskich przedsiębiorstw posiada działy badawczo-rozwojowe. Rys. 2. Determinanty mające znaczący wpływ na rozwój innowacji w badanych przedsiębiorstwach. Źródło: opracowanie własne. 8794

5 Metodyka pracy badawczej Zaprezentowana analiza literaturowa będzie kontynuowana. Prowadzone i analizowane będą badania ankietowe. Na podstawie posiadanych wyników analizy literaturowej i pilotażu ankiety, autor opracował nadrzędny cel, który w raz z celami podrzędnymi będą realizowane w ramach tego badania. Zaproponowany przez autora cel nadrzędny dotyczy opracowania procesu efektywnego zarządzania innowacjami w małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych branży metalowej w oparciu o identyfikacje determinantów technologicznych i zbadanie ich wpływu na gotowość inwestowania w innowacje. Cele szczegółowe to: Identyfikacja determinantów rozwoju innowacji produktowych i technologicznych. Badanie poziomu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych z branży metalowej. Identyfikacja potrzeb badanych przedsiębiorstw w zakresie rozwoju produktów innowacyjnych lub zaawansowanych technologii. Opracowanie algorytmów wspomagających zarządzanie innowacjami technologicznymi i produktowymi. Opracowanie modelu zarządzania innowacjami produktowymi i technologicznymi w przedsiębiorstwie. Zaprojektowanie systemu informatycznego przeznaczonego do efektywnego zarządzania innowacjami technologicznymi i produktowymi. Identyfikacja sytuacji ekonomicznej badanych przedsiębiorstw przed jak i po zastosowaniu modelu. Weryfikacja otrzymanych danych poprzez przeniesienie wyników do modelu opartego o metodę hierarchicznej analizy decyzyjnej. Na podstawie głównego celu badawczego oraz celów szczegółowych autor sformułował następującą tezę i hipotezę: Teza: Istnieje skończony zbiór determinantów technologicznych, które mają istotny wpływ na rozwój innowacji produktowych i technologicznych w małych i średnich przedsiębiorstwach produkcyjnych branży metalowej. Hipoteza: Właściwa ocena i wybór determinantów technologicznych umożliwia budowę systemu efektywnego zarządzania innowacjami, który prowadzi do poprawy poziomu innowacyjności produktowych i technologicznych małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych branży metalowej. Tak sformułowane cele doprowadzią do opracowania modelu, którego zadaniem będzie zweryfikowanie postawionych tezy i hipotezy. Rys. 3. Proces zarządzania innowacjami z zastosowaniem determinantów technologicznych Źródło: opracowanie własne. 8795

6 Podsumowanie Istotne dla współczesnego przedsiębiorstwa jest stworzenie skutecznej procedury, która będzie sprzyjała rozwijaniu innowacji. Innowacyjność jest postrzegana jako źródło do zyskania przewagi konkurencyjnej na rynku [17] [26], dlatego też naturalną konieczność jest zbadanie poziomu wykorzystania tego źródła, określenie wagi determinantów oraz wskazanie rezerw w tym obszarze [3] [4[11] [1] [8]. Zakłada się, że otrzymane rezultaty badania znajdą praktyczne zastosowanie wśród osób decyzyjnych w przedsiębiorstwach MSP branży metalowej, gdyż: Wyniki pracy badawczej posłużą jako opracowania, które posłużą za wskazówki i mają szanse stać się narzędziami pomocnymi w ocenie poziomu innowacyjności produktowej i technologicznej danego MSP branży metalowej. Opracowane w wyniku badań narzędzie może być również wykorzystane przez osoby decyzyjne w firmie do określenia działań, które zwiększą innowacyjność przedsiębiorstwa. Stworzone rekomendacje w formie praktycznych wskazówek dla zarządzających MSP przemysłu metalowego, umożliwią poprawę efektywności funkcjonowania kierowanych przez nich organizacji. Opracowana, na podstawie wniosków z badań, efektywna procedura wdrażania innowacji wpłynie na wzrost innowacyjności MSP branży metalowej, a w konsekwencji do zwiększenia ich konkurencyjności. Streszczenie Realizacja koncepcji gospodarki opartej na wiedzy zakłada efektywne wykorzystanie potencjału w postaci zasobów wewnętrznych i właściwym doborze brakujących zasobów z zewnątrz. W wyniku tak prowadzonej procedury przedsiębiorstwa budują swój potencjał innowacyjny. Duże organizacje mają większe szanse na utrzymanie się na rynku gdyż posiadają kapitał materialny i niematerialny niezbędny do wprowadzania nowych usług oraz produktów. MŚP nie mają tak dobrych warunków do rozwijania potencjału innowacyjnego. Jednak firmy takie dostrzegają coraz częściej potrzebę inwestowania w innowacje. Dlatego też, konieczne wydaje się wskazanie odpowiedniej ścieżki zarządzania innowacjami. Zaproponowana przez autora metoda może korzystnie wpłynąć na rozwój postaw innowacyjnych wśród MŚP branży metalowej. W artykule zaprezentowana została analiza literaturowa z zakresu innowacyjności oraz branży metalowej i metodologia prowadzonych badań poparta wynikami badań pilotażowych. Słowa kluczowe: transfer wiedzy, transfer technologii, zarządzanie innowacjami, analiza decyzyjna branża metalowa THE CONCEPT OF RESEARCH ON INNOVATION MANAGEMENT PROCESS IN MICRO, SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES IN THE METAL INDUSTRY IN POLAND, BASED ON TECHNOLOGICAL DETERMINANTS. AN ANALYSIS OF PILOT STUDIES Abstract Delivering the knowledge-based economy implies the effective use of the potential in the form of internal resources and the proper selection of scarce resources from outside. As a result of such a task carried out companies build their innovation potential. Large organizations are more likely to stay in business because they have tangible and intangible capital necessary to introduce new services and products. SMEs do not have such good conditions to develop the innovation potential. However, such companies increasingly recognize the need to invest in innovation. Therefore, it seems necessary to identify the appropriate path of innovation management. Proposed by the author method can have a positive impact on the development of innovative attitudes among SMEs in the metal industry. The article presented an analysis see reference in the field of innovation and the metal industry and methodology of the research supported by the results of pilot studies. 8796

7 Keywords: knowledge transfer, technology transfer, innovation management, decision analysis, metal industry Literatura [1] Bartoloni E.: Capital structure and innovation: causality and determinants, Springer Science+Business Media, LLC, [2] Bigliardi B., Dormino A.I.: Innovative Characteristics of Small and Medium Enterprises, Journal of Technology Management & Innovation 6(2)/2011. [3] Canibano L., Garcia-Ayuso M., Sanchez M.P.: Shortcomings in the Measurement of Innovation: Implications for Accounting Standard Setting, Journal of Management and Governance, Kluwer Academic Publishers, [4] Castano-Martines M-S.: Product innovation and R&D policy: the case of the transformation industries in developed and developing, Springer Science+Business Media, [5] Drucker P.F.: Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa [6] Drucker P.F.: Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa [7] Hollanders H., Es-Sadki N.: Innovation Union Scoreboard 2014, European Commision, Brussels [8] Horbach J.: Do eco-innovations need specific regional characteristics? An econometric analysis for Germany, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, [9] Karbownik A., Michna A., Męczyńska A., Kmieciak R.: Innowacyjność produktowa i technologiczna w małych i średnich przedsiębiorstwach przemysłu metalowego koncepcja badań, Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej, Seria: Organizacja i Zarządzanie z. 56, Katowice [10] Madrak-Grochowska M.: Spółki typu spin off i spin out jako platforma integracji nauki i biznesu, Ekonomia i Prawo, Tom VII, Toruń [11] Martinez-Roman J. A., Romero I.: About the determinants of the degree of novelty in small businesses product innovations, Springer Science+Business Media New York, [12] Mierzejewska B.: Innowacje trendy, wyzwania strategie, [w:] Aluchna M. (red.): Współczesne wyzwania dla przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa [13] Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd OECD and Eurostat [14] Patalas-Maliszewska J., Krebs I.: Model of innovation transfer is small and medium enterprises (SME), In: Advances in Production Engineering APE 2010: proceedings of the 5th international conference, Warsaw University of Technology, Faculty of Production Engineering, Warsaw [15] Patalas-Maliszewska J.: Nowe spojrzenie na strategiczne zarządzanie zasobami ludzkimi, E-mentor nr 4(36)/2010. [16] Patalas-Maliszewska J.: Zdolność innowacyjna polskich małych i średnich przedsiębiorstw, E-mentor, 3(50)/2013. [17] Pérez-Luño A., Valle Cabrera R., Wiklund J.: Innovation and Imitation as Sources of Sustainable Competitive Advantage, Management Research, 5(2)/2007. [18] Pilarczyk B.: Innowacje w komunikacji marketingowej, Zeszyty Naukowe, PTE, Kraków

8 [19] Pomykalski A.: Innowacje, Politechnika Łódzka, Łódź, [20] Raport o stanie sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Polsce. W latach , PARP, Warszawa [21] Rockwell J. R., Particelli M. C.: New Product Management for the 1980 s; Booz Allen & Hamilton, New York, 1982 [22] Romijn H., Albaladejo M.: Determinants of Innovation Capability in Small UK Firms: An Empirical Analysis, QEH Working Paper Series, Working Paper Number 40, [23] Rubio A., Aragón A.: SMEs Competitive Behavior: Strategic Resources and Strategies, Management Research, vol. 7(3), [24] Ruszlewicz M., Kłos S.: Modele inżynierii teleinformatyki. 5 : wybrane zastosowania : [VII Krajowa Konferencja Studentów i Młodych Pracowników Nauki]. Koszalin 2011, Wydaw. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin [25] Smolny W.: Endogenous innovations in a model of the firm: Theory and empirical application for West German manufacturing firms, Leibniz Information Centre for Economics, Leibniz [26] Tidd J., Bessant J.: Zarządzanie innowacjami. Integracja zmian technologicznych, rynkowych i organizacyjnych, Warszawa [27] Vaona A., Pianta M.: Firm Size and Innovation in European Manufacturing, Small Business Economics, Springer [28] Wojnicka W., Klimczok P.: Procesy innowacyjne w sektorze MSP w Polsce i regionach. Innowacyjność w 2008, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa