WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ

Transkrypt

1 Grzegorz Łeszczyński OKRĘG WARSZAWSKI ZRZESZENIA WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ NA TLE STRUKTUR CENTRALNYCH Zarys problematyki

2 Okręg Warszawski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość na tle struktur centralnych. Zarys problematyki

3 GRZEGORZ ŁESZCZYŃSKI Okręg Warszawski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość na tle struktur centralnych. Zarys problematyki Warszawa 2019

4 Redakcja, korekta i indeks Jolanta Rudzińska Opracowanie graficzne i projekt okładki Dariusz Górski Copyright by Fundacja im. Jadwigi Chylińskiej 2019 ISBN Wydanie I, Warszawa 2019

5 SPIS TREŚCI WSTĘP GENEZA I STRUKTURY ZRZESZENIA WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ Armia Krajowa Nie Delegatura Sił Zbrojnych WiN i jego struktury ogólnopolskie Cztery Zarządy Główne Formacja polityczna Stosunek WiN do powojennej odbudowy kraju Wywiad i propaganda Stosunek do Żydów Dział Opieki Społecznej OBSZAR CENTRALNY WIN: STRUKTURA, HISTORIA, ROLA Wywiad Działalność zbrojna Prasa OKRĘG WARSZAWSKI WiN Władze i struktury organizacji Wywiad Likwidacja organizacji Rozpracowanie byłych środowisk Okręgu Warszawskiego WiN. 119 ZAKOŃCZENIE. 121 WYKAZ SKRÓTÓW. 123 BIBLIOGRAFIA ANEKSY. 130 INDEKS OSOBOWY. 152

6 WSTĘP Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość właściwie nie doczekało się jeszcze osobnej, rzetelnej monografii przedstawiającej jego historię, strukturę i rozpracowanie przez organa bezpieczeństwa Polski Ludowej, opartej na aktualnym stanie wiedzy i dostępnych źródłach 1. Dotyczy to również znacznej części obszarów Polski, które organizacja obejmowała swym zasięgiem 2. Wyjątek stanowi tu Obszar Południowy, któremu poświęcono dwie obszerne monografie, obejmujące Okręgi Krakowski i Rzeszowski 3. Podobnie wyglądała dotychczas sytuacja 1 Zrzeszeniu poświęcone są m.in. publikacje, które ukazały się jeszcze w czasach odzyskiwania suwerenności przez Polskę, mające charakter syntetycznych broszur bądź opracowań popularnonaukowych; zob.: A. Lenkiewicz, Wolność i Niezawisłość, Wrocław 1989 (II obieg); Z. Lazarowicz, WiN: O Polskę wolną i niezawisłą, Wrocław 1991; Z. Woźniczka, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość , Warszawa W ostatnich latach WiN poświęcony był w całości jeden z numerów Biuletynu Instytutu Pamięci Narodowej (2008, nr 1 2); obszerną syntezę stanowi też praca G. Wąsowski, L. Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa Pojęcie Żołnierze Wyklęci utrwaliło się zresztą w powszechnej świadomości w latach dziewięćdziesiątych m.in. za sprawą działaczy Ligi Republikańskiej, którzy przygotowali wystawę poświęconą żołnierzom podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej walczącym z sowieckim okupantem; zob. G. Wąsowski, Żołnierze wyklęci Ale przez kogo? Refleksje w przeddzień święta. Jakościowa zmiana nastąpiła dopiero po powstaniu IPN, (6 X 2015). 2 Na temat Obszaru Zachodniego WiN zob.: T. Balbus, Konspiracja dolnośląska: AK-WiN ( ). Leksykon, Wrocław 2000; idem, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej ( ), t. 1: Okręg Wrocław Wschód, odtworzony Okręg Wrocław, wrocławska komórka Ż, drugi Zarząd Obszaru Zachodniego, Wrocław Z. Zblewski, Okręg Krakowski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Geneza, struktury, działalność, Kraków 2005; G. Ostasz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość : model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów O Obszarze Południowym WiN zob.: Rozpracowanie i likwidacja Rzeszowskiego Wydziału WiN w dokumentach UB ( ), wybór, wstęp i oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki,

7 8 Wstęp w zakresie Obszaru Centralnego, z wchodzącymi doń poszczególnymi okręgami 4. Zmieniło się to jednak na kilka miesięcy przed opublikowaniem niniejszej pracy. Tego zagadnienia dotyczyła bowiem konferencja naukowa zorganizowana 5 grudnia 2013 r. przez warszawski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej pt. Obszar Centralny Zrzeszenia»Wolność i Niezawisłość«. Jej plonem jest wydany pod koniec 2018 r. pokonferencyjny, rozbudowany zbiór referatów pt. Obszar Centralny Zrzeszenia WiN pod red. Tomasza Łabuszewskiego. Dzięki temu wydawnictwu miałem możliwość skorygowania i uzupełnienia pewnych informacji. Wpływ na niewielkie dotychczas zainteresowanie samym Okręgiem Warszawskim miał fakt, że II konspiracja rozwijała się przede wszystkim na terytorium Polski wschodniej, szczególnie na obszarze Białostocczyzny, Lubelszczyzny, Podkarpacia oraz wschodniego i północnego Mazowsza, a także południowej: Kielecczyzny, Małopolski, Żywiecczyzny i Śląska 5. Warszawa odgrywała przede wszystkim rolę ośrodka wywiadowczego, a tuż po wojnie stanowiła centralną siedzibę WiN, przeniesioną następnie wraz z II Zarządem do Krakowa. Niestety Okręg Warszawski Zrzeszenia WiN należał do jednego z najsłabszych i najkrócej działających. Twórcy Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego słusznie zauważają, że Okręg Warszawa WiN krypt.»ł-1«był organizacyjnie słaby, jego liczebność można oceniać na zaledwie kilkaset osób 6. O roli, jaką zajmował w strukturach całego Obszaru najlepiej świadczą chyba słowa zastępcy Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946: Orzeł Biały pismo Obszaru Południowego WiN, Więź 2001, nr 1. 4 Temu zagadnieniu w ujęciu lokalnym ostatnio poświęcono pracę: K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komunistycznym , Warszawa T. Wolsza, Żołnierze wyklęci. Druga konspiracja w badaniach regionalnych i ogólnopolskich historyków IPN w latach [w:] Bez taryfy ulgowej. Dorobek naukowy i edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej , red. A. Czyżewski, S.M. Nowinowski, R. Stobiecki, J. Żelazko, Łódź 2012, s. 94. Jak zauważa autor, referujący stan badań historyków IPN nad tym zagadnieniem, słabo opracowane tereny Polski centralnej, a szczególnie jej zachodniej części, z zakresu II konspiracji wynikają z faktu, że konspiracja ta była silne umocowana i rozwijała się przede wszystkim na dawnych Kresach RP. Na to zaś wpływ miały represje Sowietów wobec Polaków oraz usuwanie ich z obszaru małej ojczyzny i faworyzowanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów; ibidem, s Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 228.

8 Wstęp 9 prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN Stanisława Sędziaka: Jak się zorientowałem, obszar centralny składał się zasadniczo z dwóch okręgów: białostockiego i lubelskiego. Reszta była fikcją 7. Istniał zaledwie niecałe pół roku od września 1945 do stycznia 1946 r. Próbę jego reaktywacji bez większych sukcesów podjęto jeszcze wiosną 1946 r. Na jego słabość składało się kilka przyczyn, które podał Kazimierz Krajewski w swym wystąpieniu podczas wzmiankowanej konferencji. Wymienił on m.in. ogromne straty wojskowe na terenie stolicy po Powstaniu Warszawskim, ujawnienie się, a następnie rozbrojenie i bardzo często wymordowanie w niewyjaśnionych okolicznościach przez Armię Czerwoną i NKWD wielu żołnierzy AK w ramach akcji Burza czy też rozwiązanie oddziałów leśnych w związku z amnestią ogłoszoną przez komunistów 2 sierpnia 1945 r. 8 Mimo tych słabości Okręg odegrał pewną rolę w funkcjonowaniu całej organizacji, przede wszystkim na polu wywiadowczym, dowodzonym przez por. Tadeusza Jaegermanna 9, posiadając własną komórkę, niezależną od organizacji 7 Cyt. za: T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego Nie -DSZ-WiN, 31, Zatoka, Wisła [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s. 14, przyp K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] ibidem, s. 388 n.; por. T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, s. 14, 15 16, Tadeusz Jaegermann Michał, Ewa, Klimek ( ), pochodził z Tarnowa, w latach trzydziestych zamieszkał i uczył się w Warszawie. W czasie okupacji żołnierz ZWZ-AK, dowódca oddziału dywersyjnego AK, adiutant Józefa Rybickiego Macieja i dowódca oddziału Kedywu AK w Obwodzie Mokotów (krypt. ODB-19), potem szef II, czyli informacji na okręg warszawski AK, następnie WiN. W czerwcu 1945 r. mianowany przez Rybickiego szefem pionu informacyjnego Okręgu Warszawskiego DSZ. Jako jeden z nielicznych członków dowództwa warszawskiego Zrzeszenia WiN uniknął aresztowania zarówno w grudniu 1945, jak i w styczniu 1946 r., kiedy w ręce bezpieki wpadł prezes Okręgu Warszawskiego. Aresztowany w lipcu 1946 r., dla ratowania życia zdecydował się na podjęcie współpracy z UB na podstawie kompromitujących materiałów. Przyjął wówczas ps. Kim. Jego działalność znacznie przyczyniła się do rozpracowania struktur warszawskich organizacji. Członek ZBoWiD (od 31 XII 1976) odznaczony brązową (1978) i srebrną (1981) odznaką Zasłużonego Działacza Ligi Obrony Kraju; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN), 00168/47, t. 1, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. Kim, k. 1 2 (zob. Załączniki); AIPN, 1003/805, Akta paszportowe: Jaegermann Tadeusz Jan, ur. 10 VIII 1918 r., Wniosek do Biura Paszportów MSW, 28 II 1983, b.p.; zob. też K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 1945 w raportach siatki wywiadowczej Okręgu Warszawskiego WiN, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s. 130.

9 10 Wstęp terenowej, istniejącą jeszcze w czasach Delegatury Sił Zbrojnych, a więc przed formalnym powołaniem struktur WiN. Innym mocnym punktem Okręgu był kolportaż prasy winowskiej, tak centralnej, jak i z poszczególnych Okręgów ( Wolne Słowo, Nowy Zew ). Kazimierz Krajewski, znawca tematu podziemia niepodległościowego na terenie Polski centralnej, jako jeden z nielicznych podjął się opracowania zagadnienia Okręgu Warszawskiego WiN, poświęcając mu kilka artykułów (cytowanych i omówionych w dalszej części pracy), a także organizując wspomnianą konferencję dotyczącą działania całego Obszaru Centralnego. Podsumowuje ona dotychczasowy stan badań nad tym zagadnieniem, wykorzystując bogatą dokumentację źródłową dotyczącą Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Jednakże w aktach pozostawionych przez peerelowski aparat bezpieczeństwa Okręg Warszawski WiN często jest jedynie wzmiankowany jako współtworzący Obszar Centralny. Zasób archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej obejmuje kilkadziesiąt teczek poświęconych pośrednio lub bezpośrednio temuż Okręgowi, oprócz akt Urzędu Bezpieczeństwa i powstałej w jego miejsce Służby Bezpieczeństwa także prace dyplomowe funkcjonariuszy milicji z lat osiemdziesiątych, oparte w dużej mierze na materiale źródłowym, co mimo ich jednoznacznego nacechowania ideologicznego pozwala jednak na wykorzystanie pewnych, zawartych w nich informacji. Są to jednak często informacje szczątkowe, zebrane niejako zbiorczo przy omawianiu funkcjonowania całego Zrzeszenia. Wydaje się, że jest to materiał proporcjonalny do działalności tej organizacji. Nieco inny charakter mają dokumenty zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym obejmują przede wszystkim akta wytworzone przez organa centralne WiN o charakterze propagandowym. Skierowane są tak do cywilnej części społeczeństwa, jak i żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego czy organów Milicji Obywatelskiej i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej oraz UB. Ich zadaniem jest ukazanie prawdziwego oblicza władzy sowieckiej, a wstępującym w szeregi formacji zbrojnych ich zaborczego charakteru. Starając się unikać otwartej konfrontacji z przeciwnikiem, winowcy próbowali dotrzeć do funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa, odwołując się do uczuć patriotycznych, wskazując na bratobójczy charakter prowadzonej przez nich walki 10. Zachęcali 10 Zob. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Wojskowe Biuro Badań Historycznych (dalej: WBBH), IX.3.113/1, Ruch oporu , Wolność

10 Wstęp 11 jednocześnie w okresie przedwyborczym do popierania Polskiego Stronnictwa Ludowego kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka oraz współpracujących z nim Wici. Dokumenty te mają charakter uniwersalny, przeznaczone były do kolportażu na terenie całego kraju. Osobną kategorię akt stanowi dokumentacja Armii Krajowej, gdzie często pojawiają się nazwiska późniejszych działaczy WiN, jak też dwa tomy teczek dotyczące bezpośrednio raportów sieci wywiadowczej Stocznia. Brak jest niestety jakichkolwiek materiałów na temat omawianej organizacji w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy i jego oddziałach terenowych. Jak poinformowano mnie w czytelni, wszystkie akta, gdzie mogłyby znajdować się jakiekolwiek informacje na ten temat zostały przekazane do archiwum IPN (przede wszystkim akta wojskowych sądów rejonowych). Podobnie rzecz wygląda w przypadku Ośrodka KARTA, gdzie również poza pojedynczymi wzmiankami we wspomnieniach brak jest osobnego zespołu poświęconego organizacji winowskiej. Cennym uzupełnieniem w tej sytuacji okazała się relacja Jerzego Juszkiewicza 11, byłego żołnierza WiN w strukturze centralnej. Choć nie wniosła ona przełomowych informacji, to pozwoliła na uzupełnienie znanych już i zweryfikowanie niektórych faktów. Przede wszystkim jednak była to dla mnie możliwość spotkania z jednym z ostatnich świadków i uczestników tych wydarzeń, dla historyka i Niezawisłość. Dokumenty, Żołnierze armii Berlinga, k. 89; ibidem, Odezwa do Polskich Żołnierzy, funkcjonariuszy KBW, PUBP i MO, k Jerzy Aleksander Juszkiewicz Leliwa ( ), od lutego 1943 r. żołnierz grupy dywersyjno-sabotażowej na Placówce AK Pionki w Obwodzie Kozienice Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK. Od września 1945 r. zastępca kierownika komórki wywiadowczej Syrena-Wisła w strukturze ZG WiN. W lutym 1948 r. aresztowany przez UB, torturowany w więzieniu na ul. Rakowieckiej w Warszawie. Następnie skazany na 15 lat pozbawienia wolności. W listopadzie 1956 r. na mocy amnestii zwolniony z więzienia. Działał w organizacjach kombatanckich, m.in. jako kanclerz Kapituły Krzyża Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, prezes Rady Federacji Stowarzyszeń Weteranów i Sukcesorów Walk o Niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej oraz wiceprezes Zarządu Obwodu Warszawa Stowarzyszenia Społeczno-Kombatanckiego Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Uhonorowany m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, Medalem Pro Patria i Medalem Pro Memoria ; krewny Ryszarda Widelskiego; Relacja Jerzego Juszkiewicza, Warszawa, 22 IX 2014 r., nagranie w zbiorach autora; J.J. Kasprzyk, Nekrolog śp. Jerzego Juszkiewicza, (15 I 2018).

11 12 Wstęp Il. 1. Jerzy Juszkiewicz, warszawski żołnierz WiN, fot. z 2014 r.; zbiory własne autora będąca nad wyraz cennym doświadczeniem. Uzupełnieniem bazy archiwalnej i przywołanych już prac Kazimierza Krajewskiego są przede wszystkim artykuły zamieszczone w Zeszytach Historycznych WiN-u wydawnictwa o charakterze rocznikowym, którego rola w upowszechnianiu historii i działalności jego struktur jest nie do przecenienia. Ich pełny wykaz odnośnie do informacji na temat omawianego zagadnienia znajduje się w przypisach i bibliografii. Ważną część pracy stanowią również opracowania naukowe po święcone szeroko rozumianej II konspiracji, ujmujące temat sy n tetycznie i rzucające również światło na dotychczasowy stan ba dań nad omawianym poniżej zagadnieniem. W tym miejscu należy przedstawić strukturę książki, która składa się z trzech rozdziałów. Zacznijmy od wyjaśnienia tytułu, a jednocześnie celu pracy. Jak już zaznaczyłem, Okręg Warszawski nie należał do najintensywniej działających. Dla oddania jego dorobku postanowiłem zatem ukazać go na tle struktur ogólnopolskich całej organizacji, a jednocześnie Obszaru Centralnego, którego istotną część stanowił przynajmniej w założeniu organizacyjnym. Poprzez taką kompozycję pragnąłem ukazać znaczenie, ale też i swego rodzaju słabość organizacyjną, która przy porównaniu z siecią ogólnopolską czy nawet innymi okręgami Obszaru Centralnego nie wypada imponująco. Struktura ta ma jednak swój własny, oryginalny dorobek, szczególnie na polu wywiadowczym, który starałem się jak najszerzej przedstawić, korzystając z wszelkiej dostępnej bazy źródłowej i literatury. Rozdział pierwszy w całości poświęciłem zatem historii i strukturom ogólnopolskim WiN, z uwzględnieniem poszczególnych aspektów działalności organizacji, jak np. wywiadu, poglądów na sferę gospodarczą i polityczną czy nawet stosunku do Żydów, dość istotnego zagadnienia z racji zarzucanego niekiedy podziemiu niepodległościowemu antysemityzmu.

12 Wstęp 13 Rozdział drugi dotyczy już stricte Obszaru Centralnego, w którego skład wchodził bezpośrednio Okręg Warszawski. Co ważne, struktury te bardzo mocno się przenikały choćby z tego powodu, że Warszawa stanowiła siedzibę władz tak Okręgu, jak i Obszaru. Nie da się zatem zupełnie oddzielić od siebie tych dwóch różniących się zasięgiem jednostek terytorialnych organizacji. Rozdział trzeci poświęciłem wyłącznie funkcjonowaniu Okręgu Warszawskiego. Ukazałem w nim szczegółowo jego historię, struktury, obsadę personalną i najważniejsze cele. Ponieważ większość działań pozostała w sferze planowania, stąd też odnosić się można głównie do dokumentacji zawierającej rozkazy, plany i założenia ideowe organizacji na tym terenie. Tekst uzupełniają tabele ukazujące przekrój społeczny członków Okręgu Warszawskiego WiN. Pracę uzupełniają aneksy w postaci edycji dokumentów tak proweniencji winowskiej, jak i ubeckiej. Ponadto w tekście zamieszczono fotografie zarówno oryginalnych akt, jak też prezentujące prasę kolportowaną przez organizację oraz nieliczne zachowane zdjęcia żołnierzy należących do Zrzeszenia. W przypisach uwzględnione zostały biogramy wielu żołnierzy-członków WiN i innych organizacji niepodległościowych. Przedstawiono przede wszystkim życiorysy osób związanych z Obszarem Centralnym Zrzeszenia, w tym szczególnie postaci nieobecnych w powszechnej świadomości, ale także bohaterów dowódców poszczególnych oddziałów, którzy częstokroć ze względu na tematykę pracy zostali jedynie zasygnalizowani w tekście, ale ze wszech miar zasługują choćby na krótkie przedstawienie ich dokonań w przypisie rzeczowym. Krótkie biogramy szeregowych żołnierzy, jak i współpracowników organizacji sporządzone przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa rozpracowujących środowisko byłego WiN również znalazły się w aneksie. Siłą rzeczy uwzględniają one jedynie informacje biograficzne z okresu przed sporządzeniem owych akt, a więc na ogół do lat siedemdziesiątych osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Stanowią jednakże cenne i często jedyne źródło poznania działalności i dalszych losów bohaterów tworzących struktury warszawskie i rejonowe omawianej formacji. W kilku wypadkach gdzie możliwa była bliższa identyfikacja zaprezentowane zostały również biogramy funkcjonariuszy UB, którzy najczęściej w brutalny i wykraczający nawet poza ówczesne normy prawne sposób przesłuchiwali i znęcali się nad żołnierzami podziemia niepodległościowego. Pamiętać jednak należy, że to nie oni

13 14 Wstęp są bohaterami niniejszej rozprawy, a krótkie notki biograficzne mają jedynie na celu ukazanie ich drogi zawodowej. Nieocenioną pomoc w pisaniu tej pracy stanowiły dla mnie strony internetowe poświęcone Żołnierzom Wyklętym, zawierające obszerne biogramy. Bogaty materiał źródłowy o charakterze ikonograficznym (niestety nie w odniesieniu do samego Okręgu Warszawskiego) wypełnia lukę, jaka przez wiele lat istniała w polskiej historiografii i świadomości społecznej. Być może właśnie taki sposób przekazywania wiedzy o żołnierzach II konspiracji stanie się najlepszym sposobem dotarcia do szerokich kręgów społecznych. Pragnę w tym miejscu podziękować wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób pomogli mi w napisaniu tej pracy. W pierwszej kolejności słowa wdzięczności należą się śp. Panu Jerzemu Juszkiewiczowi (o którego śmierci dowiedziałem się już po ukończeniu pracy), który zechciał podzielić się ze mną swą wiedzą i wyjaśnić pewne szczegóły. Podziękowania kieruję także do recenzenta, prof. Tadeusza Wolszy, który na bieżąco oceniał postępy w pisaniu pracy, i recenzentów zewnętrznych z IPN, za cenne, często krytyczne uwagi. Za okazaną pomoc dziękuję również pracownikom archiwów, przygotowujących i udostępniających mi niezbędne materiały.

14 1. GENEZA I STRUKTURY ZRZESZENIA WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ Chcąc poznać historię największej powojennej organizacji niepodległościowej, musimy cofnąć się do lat okupacji i prześledzić losy struktur konspiracyjnych, na bazie których wyrósł WiN, poczynając od Armii Krajowej. To krótkie wprowadzenie, dobrze znane historykom i pasjonatom zagadnienia, pozostałym czytelnikom przybliży genezę, punkty wspólne, ale też różnice programowe i strukturalne I i II konspiracji Armia Krajowa Nie Delegatura Sił Zbrojnych Powołana formalnie rozkazem Naczelnego Wodza 14 lutego 1942 r. Armia Krajowa była największą organizacją militarną w okupowanej przez Niemców i Sowietów Polsce, a także w całej Europie. Wywodziła się ze struktur powstałej 27 września 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski, mającej charakter wojskowo-polityczny, której nazwę i charakter funkcjonowania Związek Walki Zbrojnej, o celach typowo wojskowych zmieniono rozkazem premiera RP 13 listopada 1939 r. Ponieważ ZWZ-AK była oficjalnym pionem wojskowym Polskiego Państwa Podziemnego, niemalże od początku jej celem stało się scalenie wszystkich walczących w kraju organizacji militarnych: Narodowej Organizacji Wojskowej (Stronnictwo Narodowe), Gwardii Ludowej Wolność-Równość-Niepodległość (Polska Partia Socjalistyczna-WRN), Straży Chłopskiej Chłosty, znanej szerzej od 1941 r. pod nazwą Batalionów Chłopskich (Stronnictwo Ludowe) i innych, mniejszych formacji, niezwiązanych z żadnymi stronnictwami 1 Podczas procesu I ZG WiN prezes Obszaru Południowego Antoni Sanojca wymienił różnice pomiędzy AK, DSZ a WiN: 1) inne cele i zadania, 2) różne ośrodki dyspozycji politycznej, 3) odmienna forma organizacyjna; cyt. za: A. Chmielarz, Powstanie i działalność I Zarządu Głównego Zrzeszenia WiN, Zeszyty Historyczne WiN-u 2006, nr 25, s. 15, przyp. 47.

15 16 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość politycznymi. Ponieważ wykluczając pepeerowską Gwardię Ludową (której w ogóle nie uwzględniano), proces podporządkowywania przez ZWZ poszczególnych formacji szedł dość opornie ze względu na różnice polityczne, powstała w 1942 r. AK miała zjednoczyć na płaszczyźnie ponadpartyjnej wszystkie grupy zbrojne w kraju 2. Struktura tej największej w kraju i Europie podziemnej organizacji wojskowej kształtowała się następująco. Organami dowodzenia były Komenda Główna AK oraz sztab. Podział terenowy oparty był na przedwojennym podziale administracyjnym Polski i składał się z: 1) placówek obejmowały obszar gminy (w ich skład wchodziły plutony), 2) obwodów odpowiadających powiatom, 3) inspektoratów obejmujących dwa lub trzy obwody, 4) okręgów o zasięgu województw, 5) obszarów składających się z dwóch lub trzech okręgów pod jednym dowództwem. W okupowanej Polsce funkcjonowały trzy Obszary (Południowo- -Wschodni, Warszawski i Zachodni), w skład których wchodziło łącznie dziewięć okręgów. Na czele każdej z tych jednostek stali komendanci, inspektoratem zaś kierował inspektor rejonowy. Kilka okręgów tworzyło samodzielne struktury, niewłączone w skład obszarów, podlegające bezpośrednio Komendzie Głównej (były to: Wilno, Nowogródek, Brześć, Wołyń, Białystok, Kraków, Śląsk, Łódź, Lublin i Okręg Radomsko-Kielecki) 3. Scalona z mniejszymi formacjami, podporządkowana Naczelnemu Wodzowi i kierowana przez komendanta głównego, AK w szczytowym okresie swego istnienia (1944 r.) liczyła ok. 380 tys. żołnierzy. Powstanie Warszawskie, a następnie akcja Burza w znacznej mierze zdziesiątkowały oddziały akowskie. Ponieważ AK zakładała przede wszystkim walkę z okupantem niemieckim na czas wojny, wobec nowego zagrożenia, jakim było wkroczenie w granice Polski Armii Czerwonej (u której boku oddziały AK walczyły przeciw hitlerowcom w ramach akcji Burza ) i braku jasnego określenia stanowiska wobec zaistniałej sytuacji, 19 stycznia 1945 r. ówczesny dowódca gen. Leopold Okulicki podjął decyzję o jej rozwiązaniu. Już jednak od wiosny 1944 r. 2 J. Wołoszyn, Armia Krajowa [w:] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s Ibidem.

16 1.1. Armia Krajowa Nie Delegatura Sił Zbrojnych 17 organizowana była przez gen. Augusta Emila Fieldorfa Nila nowa struktura konspiracyjna Nie ( Niepodległość ), której koncepcja pojawiła się już jesienią 1943 r. po zerwaniu stosunków polsko-sowieckich, gdy coraz bardziej realne stawało się podporządkowanie Polski ZSRS 4. Jej faktyczna działalność rozpoczęła się w momencie likwidacji AK, której kadry w znacznej mierze przejęła (w tym samym czasie powstała AK w Likwidacji, kierowana przez płk. Janusza Bokszczanina Wira 5 ). Nie była organizacją elitarną, skupiającą w swych szeregach tylko wybranych, niezdekonspirowanych żołnierzy AK. Nastawiona na długi dystans, odrzuciła działalność partyzancką, koncentrując się na wywiadzie i kontrwywiadzie (szczególnie wobec Armii Czerwonej i podległych jej jednostek formułującego się LWP), walkę zbrojną ograniczając do niezbędnej samoobrony i eliminowania najbardziej niebezpiecznych działaczy komunistycznych. Funkcjonowanie Nie trwało bardzo krótko została rozwiązana rozkazem p.o. Naczelnego Wodza gen. Władysława Andersa 7 maja 1945 r. Bezpośrednią przyczyną tej decyzji było aresztowanie przez NKWD szesnastu przywódców 4 Koncepcja konspiracji na wypadek zajęcia ziem polskich przez Sowietów pojawiła się równolegle w Londynie i w kraju. W wymienianych jesienią i zimą 1943 r. depeszach między Naczelnym Wodzem a dowództwem AK znajduje się m.in. informacja gen. Tadeusza Komorowskiego Bora, Komendanta Głównego AK, że po wkroczeniu Sowietów planuje zabezpieczyć zdekonspirowaną w planowanej akcji Burza AK przez formalne rozwiązanie oraz że przygotowuje szkieletową nową sieć konspiracyjną do działania w warunkach kolejnej okupacji; Rozmowa z J. Kurtyką [w:] Największa opozycja antykomunistyczna. O Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość z Wojciechem Frazikiem, Januszem Kurtyką i Tomaszem Łabuszewskim rozmawia Barbara Polak, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s Janusz Bohdan Bokszczanin Sęk, Wir, Bartek, Lech ( ), absolwent Korpusu Kadetów w Pskowie i Połocku, walczył podczas I wojny światowej. W II RP służył w WP jako kawalerzysta (m.in. szef Wydziału Wyszkolenia Departamentu Kawalerii MSW). Uczestnik kampanii wrześniowej, od lutego 1940 r. w ZWZ. Od marca 1943 r. płk służby stałej AK. Przygotowywał akcję Burza. W czasie Powstania Warszawskiego bezskutecznie próbował przebić się do stolicy z podwarszawskiego wówczas Boernerowa. Został ranny i wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec, skąd w końcu września 1944 r. zbiegł i powrócił do Polski. Od października 1944 r. szef Sztabu KG AK, od kwietnia 1945 r. zastępca Delegata Sił Zbrojnych na Kraj. Od października 1945 r. żołnierz WiN, opuścił kraj, udając się jako emisariusz do Londynu, a po rocznym pobycie tamże jesienią 1946 r. osiadł w Paryżu. Do 1953 r. członek delegatury WiN za granicą.

17 18 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Polskiego Państwa Podziemnego (27 28 marca 1945 r.) i tym samym uznanie organizacji za zdekonspirowaną 6. W miejsce rozwiązanej Nie gen. Anders powołał 7 maja Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, na której czele stanął zdecydowany przeciwnik podejmowania walki zbrojnej z komunistami 7, płk Jan Rzepecki Ożóg 8, jako delegat sił zbrojnych (z uprawnieniami dowódczymi przysługującymi uprzednio komendantowi AK). Funkcję tę pełnił aż do rozwiązania DSZ (6 sierpnia 1945 r.). Pod kierownictwem politycznym delegata rządu na kraj Stefana Korbońskiego 9 realizował zadania wojskowe w kraju. Zastępcą Rzepeckiego został płk Janusz Bokszczanin Wir, szefem sztabu ppłk Wojciech Borzobohaty Stanisław 10, 6 G. Wąsowski, L. Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999, s Więcej na ten temat zob. K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s Jan Rzepecki Białynia, Ożóg, Burmistrz, Górski, Krawczyk, Ślusarczyk, Prezes, Rejent, Sędzia, Wolski ( ), od 1912 r. w tajnym skautingu, od maja 1914 r. w Związku Strzeleckim, w tym samych roku zaczął służyć w Legionach Polskich. Od listopada 1918 r. w szeregach odrodzonego WP.. We wrześniu 1939 r. szef Oddziału III Sztabu Armii Kraków. W konspiracji od października 1939 r.: szef sztabu Okręgu Warszawa-Miasto SZP-ZWZ pod ps. Białynia, następnie Krawczyk. Kierował aparatem propagandowym i informacyjnym ZWZ-AK aż do upadku Powstania Warszawskiego, później w niewoli niemieckiej. Od marca 1945 r. zastępca komendanta organizacji Nie, organizator i dowódca DSZ na Kraj, we wrześniu 1945 r. założyciel WiN, prezes GKW. 5 XI 1945 r. aresztowany przez UB. Podczas śledztwa ujawnił wszystkich swoich współpracowników i nawoływał do ujawnienia się pozostałych członków WiN. Skazany w procesie pokazowym w 1947 r. na 8 lat więzienia, ułaskawiony przez Bieruta i zwolniony w lutym 1947 r. Od 1949 r. ponownie więziony, zwolniony w grudniu 1955 r. i zrehabilitowany. Później pracownik naukowy Instytutu Historii PAN, gdzie uzyskał doktorat członek ZBoWiD. 9 Stefan Korboński ( ), członek PSL Wyzwolenie, od 1931 r. we władzach SL. Od kwietnia 1941 r. szef Kierownictwa Walki Cywilnej, od lipca 1943 r. szef Oporu Społecznego w Kierownictwie Walki Podziemnej, od sierpnia 1944 r. dyr. Departamentu Spraw Wewnętrznych w Delegaturze Rządu RP na Kraj, od marca 1945 r. pełnił obowiązki Delegata Rządu. We wrześniu 1945 r. zasiadł we władzach PSL, od 1947 r. poseł. Zagrożony aresztowaniem, uciekł z Polski, działał na emigracji w USA. Od 1954 r. Delegat w Zgromadzeniu Europejskich Narodów Ujarzmionych. 10 Wojciech Borzobohaty Jelita, Stanisław, Wojan ( ), ppłk, od 1926 r. w WP. Walczył w kampanii wrześniowej, od 1939 r. w SZP, następnie w ZWZ-AK,

18 1.1. Armia Krajowa Nie Delegatura Sił Zbrojnych 19 a następnie ppłk Tadeusz Jachimek Ninka, Jocker, Jar 11 (od lipca 1945). Zastępcą szefa sztabu przez cały okres istnienia Delegatury był Franciszek Kamiński Zenon 12. DSZ, podobnie jak jej poprzedniczki, również była strukturą o charakterze wojskowym, przejęła też podział terytorialny po Armii Krajowej. W kwietniu i maju 1945 r. Rzepecki podzielił kraj na trzy Obszary: Centralny, Zachodni i Południowy, te zaś na okręgi. W obszarach zarządził utworzenie czterech wydziałów: 1) ogólnego zajmował się sprawami personalnymi i sporządzaniem fałszywych dokumentów osobistych, 2) bezpieczeństwa do jego zadań należała ochrona pracy konspiracyjnej poprzez likwidację osób zagrażających pracy organizacji, 3) informacji jego celem była praca wywiadowcza i propagandowa, 4) akcji Ż obejmował wywiad wojskowy i pracę w szeregach Wojska Polskiego w kierunku propagandowego oddziaływania szef wydziału III sztabu Okręgu Warszawskiego, szef sztabu, a od 1944 r. zastępca komendanta Okręgu Radomsko-Kieleckiego. W 1945 r. szef sztabu KG DSZ na Kraj więziony za swą działalność podziemną, skazany na karę śmierci, ułaskawiony przez Bieruta. W 1965 r. zrehabilitowany przez Sąd Najwyższy. W 1989 r. współzałożyciel Stowarzyszenia Żołnierzy AK (prezes ZG), od 1990 r. przewodniczący Światowego Związku Żołnierzy AK. 11 Tadeusz Jachimek Ninka, Jar, Jocker, Joker ( ), żołnierz WP od W kampanii wrześniowej uczestnik obrony Modlina, od 1940 r. w Polskim Związku Wolności, od 1941 r. w ZWZ-AK. W 1945 r. szef sztabu DSZ na Kraj, następnie członek WiN. Zorganizował sieć wywiadowczą na terenie całej Polski (ekspozytury wywiadowcze: Pralnia II, Polres, Kasyno, Karo ) oraz placówki wywiadowcze w Wilnie. Na rozkaz Rzepeckiego włączył aparat wywiadowczy do akcji Ż, czyli wprowadzenia wywiadu do wojska. Od szefów poszczególnych ekspozytur otrzymywał meldunki wywiadowcze, które następnie przekazywał Rzepeckiemu. We wrześniu 1945 r. już jako szef wywiadu KG WiN nawiązał kontakt z kurierem od gen. Stanisława Kopańskiego Jerzym Żuralskim Michałem. Przekazywał mu zaszyfrowane materiały wywiadowcze, a od kuriera otrzymywał pocztę od gen. Kopańskiego. Aresztowany, w 1947 r. skazany w procesie I ZG WiN, amnestionowany. W latach i od 1957 w LWP; AIPN, 01480/180, Akta członków WiN, Kwestionariusz osobowy, Warszawa, 8 X 1975 r., k v. 12 J. Wołoszyn, op. cit., s. 6. Franciszek Kamiński ( ), gen. bryg. (awansowany w 1980), komendant główny BCh ( ), szef I Oddziału Sztabu KG AK (od 1944), współtwórca Polskiego Państwa Podziemnego, działacz ruchu ludowego, poseł do Krajowej Rady Narodowej i na Sejm Ustawodawczy ( ), więzień stalinowski ( ).

19 20 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość na żołnierzy tej formacji w celu podtrzymania w ich szeregach nastrojów patriotycznych 13. Jak trafnie określił DSZ Janusz Kurtyka: była ona genetyczną kontynuacją struktur zbrojnych, których kolejnymi wojennymi fazami organizacyjnymi były Służba Zwycięstwu Polsce, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa 14. Zadaniem DSZ było utrzymanie łączności pomiędzy podziemiem niepodległościowym w kraju a Naczelnym Dowództwem w Londynie. Jednocześnie płk Rzepecki wzywał partyzantów do powrotu do normalnego życia, ale nieujawnianie się władzom komunistycznym (w przeciwieństwie do płk. Jana Mazurkiewicza Radosława 15, który uwięziony latem 1945 r. nawoływał w inspirowanych przez UB odezwach do skorzystania z ogłoszonej przez komunistów 2 sierpnia amnestii). Sam pozostał w konspiracji, ale z możliwości tej skorzystało wiele oddziałów, szczególnie w Polsce centralnej i na Śląsku, łącznie około 45 tys. osób 16. Inaczej sytuacja wyglądała w okręgach wschodnich Obszaru Centralnego (Białystok, Lublin) oraz w części krakowskiej Obszaru Południowego. Tam całe okręgi odmówiły wyjścia z podziemia, prowadząc walkę z intensyfikującymi akcje pacyfikacyjne jednostkami NKWD i UB oraz wspomagającymi ich oddziałami LWP 17. Samych tylko funkcjonariuszy i żołnierzy NKWD na terenie Polski w 1945 r. doliczono się około 35 tys Nazwa tej operacji wzięła się od nazwiska Michała Roli-Żymierskiego ( ), Naczelnego Dowódcy WP i ministra obrony narodowej w latach ; AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, k. 34; szerzej na ten temat zob. Z. Zblewski, Akcja Ż na terenie Obszaru Południowego DSZ i WiN w latach , Zeszyty Historyczne WiN-u 2002, nr 18, s Rozmowa z B. Polak [w:] Największa opozycja antykomunistyczna, s Jan Mazurkiewicz Zagłoba, Socha, Sęp, Radosław ( ), żołnierz Legionów Polskich podczas I wojny światowej, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. W okresie międzywojennym zawodowy oficer WP. Podczas II wojny światowej uczestnik konspiracji najpierw w TOW, następnie w AK. Od 1 II 1944 r. dowódca Kedywu AK. Podczas Powstania Warszawskiego dowódca Zgrupowania AK Radosław. W 1945 r. komendant centralnego obszaru DSZ; aresztowany, podjął się przeprowadzenia akcji ujawnienia konspiracji. Przewodniczący Centralnej Komisji Likwidacyjnej AK. W 1949 r. ponownie uwięziony, w 1956 r. zwolniony; od 1964 r. wiceprezes ZBoWiD. 16 G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s J. Wołoszyn, op. cit., s M. Zaremba, Polityka strachu i jej konsekwencje. Polska [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, red. K. Persak, Warszawa 2008, s. 122.

20 1.1. Armia Krajowa Nie Delegatura Sił Zbrojnych 21 DSZ na terenie całej Polski prowadziła wywiad wobec UB (akcja B 19 ) oraz propagandę skierowaną do żołnierzy komunistycznego wojska (akcja Ż ), jednocześnie likwidując najbardziej niebezpiecznych dla podziemia działaczy komunistycznych. Nowe warunki określające dalszą przyszłość DSZ zaistniały latem 1945 r. 28 czerwca prezydent Bolesław Bierut powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej z Władysławem Gomułką jako premierem i Stanisławem Mikołajczykiem jako wicepremierem, ministrem rolnictwa i reform rolnych 20. Został on uznany przez zwycięskie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej ZSRS, USA, Wielką Brytanię i Francję. Dało to części pozostających dotychczas w konspiracji stronnictw politycznych nadzieję na stworzenie legalnej opozycji. Jednocześnie w tym samym niemal czasie rozwiązała się podziemna Rada Jedności Narodowej, a państwa zachodnie cofnęły swe uznanie rządowi polskiemu w Londynie (5 lipca), uważając powstanie TRJN za realizację układów zawartych na konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. 21 W tych warunkach wyczekiwania na rozwój sytuacji w kraju podjęto decyzję o zaprzestaniu akcji zbrojnych i rozpracowywania UB. 23 lipca 1945 r. Rzepecki wspólnie z Kazimierzem Moczarskim 22 (zdecydowanie przeciwnym działalności partyzanckiej i zwolennikiem zerwania kontaktów z rządem RP na uchodźstwie), wydali ulotkę do żołnierzy byłej Armii Krajowej, w której wzywali do porzucenia konspiracji zbrojnej i ujawnienia się. Apel spotkał się z różnym przyjęciem przez żołnierzy, część z nich nie posłuchała wezwania dowódcy, wielu po ujawnieniu stało się ofiarami represji władz bezpieczeństwa 23. Mimo to 6 sierpnia płk Rzepecki samodzielnie 19 Czyli Bezpieczeństwo, od bezpieki. 20 Por. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 1 3, wstęp J. Gmitruk, wybór dok. W. Bagieński, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, Warszawa R. Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2004, s. 38, 40; szerzej nt. sytuacji politycznej w Polsce w tym okresie zob. m.in. A.L. Sowa, Historia polityczna Polski , Kraków 2011, s. 52 i n. 22 Kazimierz Moczarski Grawer, Rafał ( ), dziennikarz, pisarz, żołnierz ZWZ-AK. W trakcie Powstania Warszawskiego kierował działalnością stacji informacyjno-radiowej, redagował dziennik AK Wiadomości Powstańcze. Od kwietnia 1945 r. szef BIP. W 1945 r. aresztowany i osadzony w więzieniu mokotowskim, brutalnie torturowany. W 1952 r. skazany na karę śmierci, zamienioną rok później przez Sąd Najwyższy na dożywotnie więzienie. W 1956 r. zwolniony i uniewinniony. Autor Rozmów z katem prowadzonych podczas pobytu w celi z Jürgenem Stroopem, nazistą tłumiącym powstanie w getcie warszawskim. 23 Szerzej na ten temat zob. M. Zaremba, op. cit., podrozdz. Terror i strach.

21 22 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość podjął decyzję o rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych, uznając, że działalność militarna w ówczesnych warunkach nie miała już racji bytu. Jednocześnie we wspomnianej odezwie z 23 lipca zapowiedział powstanie nowej organizacji o charakterze politycznym, nawiązującej do wzorów Nie WiN i jego struktury ogólnopolskie Nowa organizacja miała mieć charakter czysto polityczny i w zapowiedzianych na konferencji jałtańskiej wyborach do Sejmu miała popierać według koncepcji Rzepeckiego stronnictwa lewej części byłego»prolondyńskiego«podziemia, czyli Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Ludowe, PPS oraz wspomagać je w okresie przedwyborczym 24. Było to zgodne z lewicowymi poglądami jej założyciela, dążącego do nadania WiN cech organizacji o charakterze typowo cywilnym (stąd określenie zrzeszenie ), zachowującej formy pracy wojskowej w minimalnym jedynie stopniu w komórkach wywiadu 25. Jako oficjalną datę powołania Zrzeszenia przyjmuje się 2 września 1945 r. 26 Tego dnia w Warszawie odbył się zjazd założycielski, w którym udział wzięli: płk Jan Rzepecki, płk Janusz Bokszczanin, płk Antoni Sanojca 27, płk Jan 24 Cyt. za A. Chmielarz, op. cit., s. 12. Wybory z 19 I 1947 r. WiN uznał za najważniejszą kwestię, która przesądzi o losach Polski. Nie są one dla nas celem ostatecznym, są jednak jednym z najważniejszych etapów, jednym z czynników, który zbliża nas do osiągnięcia naszych celów, jakimi są Wolność i Niezawisłość ; AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny Zrzeszenia WiN, Wytyczne programowe pt. Taktyka, Ogólne wnioski na najbliższy okres (dla kierowników), 1946 r., Wnioski z referendum a wybory, poufna instrukcja WiN dla terenu w sprawie odpowiedniego nastawienia społeczeństwa do wyborów, 1946 r., mps, k K. Krajewski, Warszawski Okręg, s Jak zauważa A. Chmielarz (idem, op. cit., s. 13, przyp. 40), sprawa daty zjazdu założycielskiego WiN nie jest jednoznacznie ustalona. Co prawda historiografia przyjmuje 2 IX 1945 r., lecz Rzepecki wyznaczył pierwotnie termin spotkania na 9 września. Antoni Sanojca w trakcie przesłuchania podał zaś datę 2 X 1945 r. Również sam Rzepecki podczas śledztwa wymienił jedynie, że zjazd odbył się w pierwszej połowie września. Także przesłuchującym go funkcjonariuszom nie udało się ustalić dokładnej daty dziennej i w akcie oskarżenia przychylili się do wersji złożonej przez Rzepeckiego. 27 Antoni Sanojca Cis, Kortum, Marian, Skaleń ( ), podczas I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich, od 1918 r. w POW, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. W czasie kampanii wrześniowej walczył

22 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 23 Szczurek-Cergowski 28 i płk Franciszek Niepokólczycki 29. Cele, jakie postawił Rzepecki przed nową organizacją zawierały się we wspieraniu legalnej opozycji w kraju (przede wszystkim PSL Mikołajczyka) w obronie Warszawy. W konspiracji od września 1939 r., od października 1939 do lipca 1944 r. szef Oddziału I (Organizacyjnego) KG ZWZ-AK. W 1940 r. awansowany do stopnia podpułkownika. Jako szef Oddziału I KG AK główny organizator procesów scaleniowych AK z innymi organizacjami podziemnymi, a także pełnomocnik dowództwa w kontaktach z Szarymi Szeregami. W trakcie Powstania Warszawskiego zastępca dowódcy Grupy AK Północ. W połowie kwietnia 1945 r. otrzymał z rąk płk. Rzepeckiego nominację na Komendanta Obszaru Południowego DSZ. Wspólnie z nim zredagował deklarację ideową organizacji WiN O Wolność Obywatela i Niezawisłość Państwa wytyczne ideowe. Prezes Obszaru Południowego WiN. Aresztowany 5 XI 1945 r. na dworcu kolejowym w Łodzi, przewieziony do Warszawy. Wyrokiem WSR w Warszawie z 3 II 1947 r. skazany na 6 lat więzienia. Decyzją z 5 II 1947 r. ułaskawiony przez Bieruta i zwolniony. Ponownie więziony w latach , zrehabilitowany w 1956 r. Odznaczony m.in. Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari (1944). 28 Jan Szczurek-Cergowski Sławbor, Mestwin, Cios, Wiesław ( ), żołnierz Legionów Polskich, uczestnik kampanii wrześniowej komendant okręgu stołecznego Narodowej Organizacji Wojskowej. W Powstaniu Warszawskim m.in. komendant Obwodu Śródmieście-Południe. Od kwietnia do sierpnia 1945 r. Delegat Sił Zbrojnych na Obszar Zachodni, a od września do listopada tr. prezes Obszaru Zachodniego. Od 5 listopada tr. prezes I ZG WiN, tego samego dnia aresztowany. 3 II 1947 r. skazany na 7 lat więzienia. Ułaskawiony dwa dni później, w odpowiedzi na list otwarty byłych oficerów Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Aresztowany ponownie 30 IX 1950 r., skazany wyrokiem WSR 2 VII 1953 r. na 15 lat więzienia. Zwolniony 30 IV 1956, zrehabilitowany w lutym 1957 r. 29 Franciszek Niepokólczycki ( ), od 1918 r. żołnierz POW, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., od 1922 r. służył w WP. Jeden ze współzałożycieli SZP w 1939 r., następnie w ZWZ-AK. 5 X 1939 r. dowódca niezrealizowanego zamachu na Hitlera podczas defilady zwycięstwa w Alejach Ujazdowskich. Od 1943 r. zastępca komendanta Kedywu AK. Uczestnik Powstania Warszawskiego, po kapitulacji w niemieckiej niewoli. Od maja do sierpnia 1945 r. zastępca komendanta Obszaru Południe w DSZ płk. Antoniego Sanojcy, od września 1945 r. jego zastępca jako prezesa Obszaru Południowego WiN. Po jego aresztowaniu, 15 XI 1945 r. zastąpił go na stanowisku prezesa Obszaru Południowego. Kierował II Zarządem WiN. Aresztowany 22 X 1946, 10 IX 1947 r. skazany w pokazowym procesie II ZG WiN i działaczy PSL na trzykrotną karę śmierci. Odmówił zwrócenia się o łaskę do Bieruta, jednak karę zamieniono mu najpierw na dożywotnie pozbawienie wolności, a następnie 12 lat więzienia. Zwolniony w grudniu 1956 r., nie ubiegał się o rehabilitację.

23 24 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość w oczekiwaniu na wynik zapowiedzianych wyborów. W przypadku wygranej ludowców organizacja miała wyjść z ukrycia i zostać zalegalizowana 30. Mimo zmiany nazwy organizacji z AK na DSZ, a później WiN, dla wielu żołnierzy była to nadal ta sama struktura, kontynuująca walkę, tym razem z nowym komunistycznym okupantem 31. Powstanie Zrzeszenia było samodzielną, podjętą w kraju inicjatywą Rzepeckiego. Rząd w Londynie dowiedział się o istnieniu organizacji dopiero od emisariusza, przybyłego w końcu września 1945 r. do Polski z pismami od generałów Stanisława Tatara 32 i Stanisława Kopańskiego 33, w których przekazał prezesowi Obszaru Zachodniego WiN Janowi Szczurkowi-Cergowskiemu projekt powołania na terenie kraju komórek korespondencyjnych, mających informować rząd londyński o sytuacji w kraju. Rzepecki odrzucił tę propozycję, która de facto oznaczała podporządkowanie się WiN Londynowi 34, czego za wszelką cenę chciał uniknąć, zachowując samodzielną kontrolę nad organizacją, nie 30 A. Chmielarz, op. cit., s Mówił o tym w wywiadzie-rzece Marian Gołębiewski: Dla nas samo nazewnictwo: Armia Krajowa, ZWZ, czy później WiN, to dla mnie przynajmniej i dla moich najbliższych, w ogóle nie stanowiło żadnej różnicy. Toczyliśmy walkę tak jak w 1939 r. ; Bo mnie tylko wolność interesuje Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988 czerwiec 1989), wywiad przeprowadził D. Balcerzyk, wstęp i oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s Marian Gołębiewski Korab, Iskra, Ster ( ), cichociemny, szef Kedywu Inspektoratu Zamość i komendant Obwodu Hrubieszów AK. Po zajęciu Lubelszczyzny przez Armię Czerwoną pełnił wysokie funkcje w strukturach DSZ i WiN Okręgu Lublin. W 1947 r. skazany na karę śmierci w procesie I ZG WiN, zamienioną następnie w wyniku łaski przez Bieruta na dożywocie. Z więzienia wyszedł w czerwcu 1956 r. W połowie lat sześćdziesiątych jeden z twórców tajnej organizacji Ruch, za co został ponownie skazany, tym razem na karę więzienia. W latach osiemdziesiątych związany z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W latach na emigracji w USA. 32 Stanisław Tatar ( ), od 1943 r. I zastępca szefa sztabu KG ZW-AK, pod jego kierownictwem opracowano m.in. plan Burza. W 1944 r. przerzucony do Londynu, gdzie został zastępcą szefa Sztabu Naczelnego Wodza ds. krajowych. W 1949 r. przyjechał do kraju, gdzie został aresztowany. W 1951 r. w tzw. procesie generałów skazany na karę dożywotniego więzienia. W 1956 r. zwolniony i zrehabilitowany. 33 Stanisław Kopański ( ), inżynier, gen. dyw. WP. Dowódca Brygady Strzelców Karpackich podczas walk w Afryce Północnej pełnił funkcję szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Od września 1946 do 15 III 1949 r. główny inspektor Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia w Wielkiej Brytanii. 34 A. Chmielarz, op. cit., s. 18.

24 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 25 wykluczając jednak współpracy z rządem emigracyjnym (dla wyjaśnienia sytuacji wysłał do Londynu swego zastępcę Janusza Bokszczanina, a nieco później udali się tam jeszcze dwaj emisariusze, o czym będzie mowa w dalszej części książki) 35. By podkreślić odejście od zbrojnej drogi realizacji swych celów, początkowo pełna nazwa organizacji brzmiała: Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji Wolność i Niepodległość, ale wkrótce nazwę skrócono, a słowo niepodległość zastąpiono wyrazem niezawisłość. W taki oto sposób wspominał powstanie organizacji i przyświecające jej cele pierwszy dowódca Obszaru Centralnego Józef Rybicki 36 : Gdy zawiązywaliśmy stowarzyszenie»win«, odrzuciliśmy broń. W naszej deklaracji wyraźnie było powiedziane, że przestajemy być żołnierzami, a będziemy walczyć politycznie jako cywile. Dlatego wstępując do WiN nie składano przysięgi (choć takowa istniała, zob. Aneks nr 1), miał to być ruch obywatelski, a nie wojskowy. To była organizacja typu ideologicznego, która miała istnieć tylko do powszechnych, wolnych i nie oszukanych wyborów. WiN miała być dla całej Polski, wszystkich warstw społecznych 37. Mimo odrzucenia 35 Stanisław J. Rostworowski słusznie stwierdza, że WiN, w odróżnieniu od ZWZ, AK, Nie i DSZ, był pierwszą organizacją niepowołaną rozkazem Naczelnego Wodza z Londynu, lecz tworem samoistnym, powołanym przez oficerów AK, którzy decyzję swą podjęli samodzielnie. W londyńskim rządzie Tomasza Arciszewskiego wielu działaczy endeckich odnosiło się do tej organizacji z dużą niechęcią, upatrując w niej niepotrzebnego konkurenta dla działających w kraju NSZ i NZW; idem, Delegatura WiN za granicą ( ), Zeszyty Historyczne WiN-u 1993, nr 3, s Józef Roman Rybicki ( ), nauczyciel, żołnierz, uczestnik wojny polsko- -bolszewickiej 1920 r. Od 1939 r. w SZP, a następnie w TOW. Po scaleniu TOW z AK znalazł się w szeregach Kedywu, uczestnik Powstania Warszawskiego. Od listopada 1943 r. stał na czele najsilniejszego okręgowego Kedywu w Okręgu Warszawskim. Z wykształcenia filolog klasyczny, dr filozofii. Od kwietnia 1945 r. komendant Okręgu Warszawskiego DSZ i zastępca Komendanta Obszaru Centralnego DSZ. Po aresztowaniu Jana Mazurkiewicza Radosława, 3 VIII 1945 r. objął dowództwo Obszaru Centralnego DSZ. Jeden z pięciu założycieli WiN. Aresztowany 22 XII 1945 r., sądzony i skazany w procesie I ZG WiN w lutym 1947 r. na 10 lat więzienia, zamienione następnie przez Bieruta na 6 lat. Zwolniony w 1954 r. Działał społecznie w Komitecie Antyalkoholowym, w 1976 r. był jednym z założycieli Komitetu Obrony Robotników. Odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), Orderem Virtuti Militari V klasy, czterokrotnie Krzyżem Walecznych i pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2006). 37 W. Wiśniewski, Rzymianin z AK. Rzecz o dr Józefie Rybickim ps. Andrzej, Maciej, Warszawa 2001, s. 83.

25 26 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość koncepcji walki zbrojnej, nie zdecydowano o całkowitej likwidacji oddziałów poakowskich będących uprzednio w dyspozycji Nie i DSZ. Utrzymano część jednostek celem samoobrony i przeprowadzania egzekucji niebezpiecznych funkcjonariuszy NKWD i polskich formacji komunistycznych. Inaczej sprawa wyglądała na terenach wschodnich, gdzie część oddziałów nadal prowadziła działalność partyzancką, nie przyjmując rozkazów o demobilizacji. Pełna sieć organizacyjna WiN ukształtowała się w drugiej połowie września 1945 r. i opierała się na komitetach wykonawczych, które składały się z zarządu będącego aparatem wykonawczym i komisji doradczych, w skład których wchodzić mieli przedstawiciele antykomunistycznych stronnictw politycznych 38. Pracami Zrzeszenia kierował Zarząd Główny z prezesem na czele. Funkcję tę pełnili kolejno: Jan Rzepecki Ożóg, Ślusarczyk (I ZG WiN), Franciszek Niepokólczycki Halny (II ZG), Wincenty Kwieciński Głóg (III ZG) i Łukasz Ciepliński Ostrowski 39 (IV ZG) 40. W terenie Zarządowi Głównemu podlegały trzy obszary, które dzieliły się na okręgi. Zarządom okręgów podlegały struktury powiatowe, tzw. rady, im zaś organizacje gminne zwane kołami. Utrzymano zatem częściowo strukturę organizacyjną z AK (obszary i okręgi), zmieniono natomiast tytulaturę z wojskowej na cywilną: na poszczególnych szczeblach organizacji stali prezesi. Pracami Zrzeszenia kierowały: Komitet Wykonawczy Główny oraz komitety obszarowe, wojewódzkie i powiatowe. Komitety wykonawcze główny, 38 Jeśli chodzi o podział stronnictw politycznych działających w kraju, to KG WiN wyodrębniła je według następującego klucza: polskie (PSL); pół-polskie (PPS i SP); sowieckie (PPR, SL, SD) ; AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny Zrzeszenia WiN, Wytyczne programowe pt. Taktyka, Ogólne wnioski na najbliższy okres (dla kierowników), 28 II 1946 r., k Łukasz Konrad Ciepliński Pług, Ostrowski, Ludwik, Grzmot, Bogdan ( ), żołnierz Organizacji Orła Białego ( ), ZWZ-AK ( ) oraz Nie (1945) i DSZ (1945), prezes IV Komendy WiN ( ). Aresztowany przez UB 28 XI 1947 r., uwierzył w zapewnienia funkcjonariuszy o cichej amnestii dla swoich podkomendnych. Po zorientowaniu się w podstępie, wycofał się ze współpracy z organami śledczymi, podpisując tym samym wyrok śmierci na siebie. W procesie IV ZG WiN 14 X 1950 r. skazany na pięciokrotną karę śmierci oraz 30 lat więzienia. Stracony 1 III 1951 r. w więzieniu mokotowskim. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego (2007), Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. 40 Szerzej na temat składu osobowego poszczególnych Zarządów Głównych WiN zob. m.in. G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s

26 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 27 obszarowe, wojewódzkie (okręgowe) składały się z zarządów i komisji doradczych. Przewodniczący Komitetu był zarazem przewodniczącym Zarządu. Przewodniczącego Głównego Komitetu Wykonawczego i jego zastępcę wybierały Zjazdy Przewodniczących Komitetów Wykonawczych Obszarów zwykłą większością głosów. Członków Zarządu dobierał przewodniczący GKW i rozdzielał pomiędzy nich pracę i zadania. Członków Komisji Doradczej powoływał przewodniczący spośród demokratycznych ugrupowań społecznych i politycznych. Regulamin Zrzeszenia WiN wyraźnie zaznaczał, że jego członkowie przyjmują na siebie obowiązek walki cywilnej [podkr. G.Ł.] o wolność obywatela i niezawisłość narodu. Tym samym podkreślano konieczność przerwania wszelkiej działalności zbrojnej i podjęcia próby rozwiązania problemu polskiego na drodze jawnej walki politycznej 41. Podział terytorialny kraju kształtował się następująco. 1. Obszar Południowy w latach obejmował pięć okręgów: Rzeszów, Kraków, Katowice (Śląsko-Dąbrowski), Wrocław Wschód, Jelenia Góra Zachód. We wrześniu 1946 r. dwa ostatnie zastąpione zostały wspólnym Okręgiem Wrocław obejmującym cały Dolny Śląsk. Na terenie tego Obszaru działały również niezależnie siatki dwóch Okręgów eksterytorialnych: Lwowskiego i Tarnopolskiego. Obszar Południowy został rozbity na skutek aresztowań jesienią 1947 r. Na jego czele stali Antoni Sanojca, a następnie Franciszek Niepokólczycki i Łukasz Ciepliński (ten ostatni od grudnia 1945 r.). 2. Obszar Centralny omówiony zostanie szerzej w następnym podrozdziale. 3. Obszar Zachodni skupiał dwa Okręgi: Poznań i Pomorze. Został rozbity już jesienią 1945 r. Na początku 1947 r. podjęto próbę jego reaktywacji na bazie wyłączonego z Obszaru Południowego Okręgu Wrocław, jednak nie zakończyła się ona sukcesem 42. Dowodził nim Jan Szczurek-Cergowski Sławbor Regulamin Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach, t. 1, wyd. J. Huchla, M. Huchla, Wrocław 1997, s Za: Z. Zblewski, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość [w:] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s Podobny do WiN system organizacji miała też Organizacja Polska, a więc ta cześć dawnego NSZ, która nie scaliła się z AK, a następnie nie weszła do tworzonego od 1944 r. NZW; por. J. Żaryn, Taniec na linie, nad przepaścią. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach , Warszawa 2011, s , 38.

27 28 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Struktury Zrzeszenia wyglądały natomiast następująco. 1. Na czele obszarów i okręgów stali prezesi (w okręgach prezesi wojewódzcy). 2. Przy prezesach powstały komisje doradcze, złożone z przedstawicieli życia politycznego. Zadaniem komisji było doradzanie prezesowi we wszystkich zasadniczych sprawach politycznych i informowanie go o ogólnym stanie we wszystkich dziedzinach. Prezesi wojewódzcy na podstawie tych informacji informowali prezesa głównego. 3. Cała organizacja podzielona była na działy: ogólno-organizacyjny, bezpieczeństwa oraz propagandy pisanej i ustnej. 4. Kierownicy działów w Obszarze byli przełożonymi oddziałów okręgów, ci zaś rejonów i powiatów. Administracyjnie i funkcyjnie podlegali wyłącznie swym prezesom. Wydawanie dyspozycji odbywało się na linii prezes Obszaru prezes wojewódzki, ten dopiero dalej w dół. Powyższa struktura odbiegała trochę od schematu w Obszarze Zachodnim, gdzie m.in. Komisja Doradcza pozostawała w sferze projektów i brak było kierownika Działu Bezpieczeństwa 44. Swoje założenia, ideologię i cele działania WiN zawarł w kilku dokumentach. Pierwszym z nich były sformułowane 9 września 1945 r. na spotkaniu w Warszawie O wolność obywatela i niezawisłość państwa. Wytyczne ideowe. Domagano się w nim przywrócenia w życiu publicznym wolności słowa, przekonań politycznych, zrzeszania się oraz realizacji tak drogich dla każdego Polaka ideałów chrześcijańskich. Demokracja wzorowana miała być na modelu stosowanym przez państwa anglosaskie, z którymi Polska powinna utrzymywać sojusz polityczny. Nie negowało to dobrych stosunków z ZSRS, ale tylko i wyłącznie na zasadzie równorzędności, a więc wycofania z Polski wszelkich sił sowieckich i rewizji granic wschodnich (przy jednoczesnym utrzymaniu nabytków terytorialnych w postaci tzw. Ziem Odzyskanych) 45. W kwestii rządu londyńskiego WiN przyjął stanowisko, że skoro władze międzynarodowe cofnęły mu uznanie, to jego przedstawiciele (podobnie jak całej emigracji) winni powrócić do Polski i włączyć się 44 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, WiN struktura, k O wolność obywatela i niepodległość Państwa (Wytyczne ideowe) [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach..., t. 1, s. 114, 116.

28 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 29 czynnie w odbudowę kraju ( Powrót do kraju, w jakkolwiek trudnych odbywałby się warunkach, jest spełnieniem obowiązku społecznego wobec czekających na pracę opuszczonych warsztatów gospodarczych, placówek społecznych i politycznych ) 46. Z treścią tego dokumentu zapoznano abp. krakowskiego kard. Adama Sapiehę, który udzielił poparcia organizacji. Kolejnymi dokumentami były Regulamin Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, ustalający jego strukturę i organizację pracy oraz Wytyczne ogólne, Wytyczne inspiracji i Wytyczne szczegółowe, w których zawarto wskazówki dotyczące zasad prowadzenia prac konspiracyjnych i propagandowych 47. Zgodnie z powyższymi regulacjami ustalono, że terenem działania WiN będzie obszar całej Polski w jej ówczesnych granicach oraz skupiska polonijne 48. W styczniu 1947 r. powołano również delegaturę WiN za granicą o krypt. Dardanele, kierowaną przez Józefa Maciołka, który jesienią 1946 r. przedostał się do Wielkiej Brytanii Cztery Zarządy Główne W okresie swego istnienia (wrzesień 1945 jesień 1947) WiN był największą ogólnopolską organizacją niepodległościową o charakterze konspiracyjnym. W latach liczył tys. żołnierzy 50. Tragiczne były losy poszczególnych czterech Zarządów Głównych organizacji, kolejno rozbijanych przez UB 51. Członkowie I Zarządu na czele 46 Ibidem, s A. Chmielarz, op. cit., s. 15; Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach..., t. 1, s , ; Zeszyty Historyczne WiN-u 1997, nr 10, s A. Chmielarz, op. cit., s Józef Maciołek ( ), od lipca 1945 r. ppłk WP, szef Wywiadu Obszaru Południowego WiN, następnie zastępca prezesa Obszaru Południowego kierownik Delegatury Zagranicznej WiN w Wielkiej Brytanii. Zorganizował ekspozytury Delegatury WiN w Paryżu, Sztokholmie, Brukseli, Monachium, Kanadzie i USA. 50 G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s. 65; F. Musiał, Wierni testamentowi Polski niepodległej. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s O czterech Zarządach Głównych WiN pisze w swej książce Jerzy Woźniak ( ); idem, Droga do wolnej Polski, Wrocław 2011, s W 1945 r. znalazł się w Europie Zachodniej, gdzie walczył w 2. Korpusie Polskim we Włoszech w stopniu ppor., był także członkiem Delegatury Zagranicznej WiN pod kierownictwem płk. Józefa Maciołka ( ) oraz emisariuszem delegatury

29 30 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość z prezesem Janem Rzepeckim zostali aresztowani już w początkach listopada 1945 r. w Łodzi. Rozbito również sieć łączności i zatrzymano przybyłych z Londynu kurierów, którzy prawdopodobnie byli śledzeni przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, co niewątpliwie przyczyniło się do rozbicia całej organizacji 52. Niechlubną rolę w trakcie śledztwa odegrał płk Rzepecki, który ulegając kłamstwom MBP, ujawnił struktury i członków Zrzeszenia w zamian za rzekomą gwarancję nierepresjonowania ich. W tym celu wysłał listy do najbliższych współpracowników, w których gwarantując im zachowanie wolności, namawiał do wyjścia z konspiracji 53. Powtórzył tym samym zachowanie płk. Radosława, które uprzednio oceniał bardzo krytycznie 54. Ponadto wydał bezpiece cały majątek, który pozostał mu WiN w Londynie na teren RP. W 1947 r. został przerzucony do kraju, a następnie aresztowany przez funkcjonariuszy MBP, skazany na karę śmierci, którą zamieniono na dożywotnie więzienie. W 1956 r. wyszedł na wolność, po czym podjął przerwane studia medyczne. Podczas swojej misji do Polski spotkał się z IV ZG WiN, któremu przekazał materiały organizacyjne, pieniądze i ustne sugestie dotyczące dalszej pracy; ibidem, s Syntetycznie o każdym z zarządów zob. też F. Musiał, op. cit., s A. Chmielarz, op. cit., s W jednym z nich tak pisał o swojej decyzji: Całkowita likwidacja [konspiracji G.Ł.] konieczna ze względów moralnych. Wydajcie cały sprzęt. Ludzie powinni zgłosić się, korzystając z gwarancji wolności. Nie ma innego honorowego wyjścia ; cały list zob. CAW, WBBH, IX , Ruch oporu , Armia Krajowa. Komenda Główna, Oddział II, 14 XI [19]45 r., k W piśmie do Delegata Sił Zbrojnych na Obszar Centralny (w likwidacji) Józefa Rybickiego z 8 IX 1945 r. pisał w tej sprawie (pisownia oryginalna): Doszło do mej wiadomości, że aresztowany były delegat na Obszar Centr[alny] ppłk Radosław dał się namówić przez władze bezpieczeństwa do zawarcia z nimi umowy, na podstawie której miałby przeprowadzić wspólnie z władzami bezpieczeństwa likwidację i»ujawnienie«sieci org[anizacji] i żołnierzy Delegatury. Ppłk Radosław został wypuszczony i planuje podejmowanie kontaktów ze swymi byłymi podwładnymi. Polecam uprzedzić ich o tej akcji i zwrócić ich uwagę, że: 1) z chwilą uwięzienia ppłk Radosław przestał być ich przełożonym i że nie ma prawa ani zawierania umów, ani rozkazywania. 2) Umowa zawierana przez uwięzionego z więżącym go pozbawiona jest jakichkolwiek cech dobrowolności, trudno określić, jakich środków użyły władze bezpieczeństwa, by skłonić ppłk. Radosława do jej zawarcia. 3) Gwarancje i obietnice podpisane przez urzędnika Min[isterstwa] Bezp[ieczeństwa] mają bardzo wątpliwą wartość i mogą okazać się tylko środkiem do wykrycia niepodległościowców. Likwidacja Delegatury powinna przebiegać według rozkazów wydanych przez Was. Delegat Sił Zbrojnych na Kraj (w likwidacji) /-/ Rzepecki płk dypl. ; CAW, WBBH, IX , Ruch oporu , Armia Krajowa. Komenda Główna Oddział II, k. 264.

30 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 31 w spadku po AK milion dolarów w złocie i banknotach, drukarnie, archiwa, radiostacje. Było to powodem kolejnej fali aresztowań podziemia niepodległościowego. W procesie I ZG WiN przed WSR w Warszawie, który odbywał się od 4 stycznia do 3 lutego 1947 r., zapadły wyroki skazujące od 2 do 8 lat więzienia (Rzepecki). Jednak już 5 lutego 1947 r. Bolesław Bierut ułaskawił Rzepeckiego i skazane wraz z nim osoby 55. II Zarząd Główny powstał na przełomie 1945 i 1946 r. Na jego czele stanął dotychczasowy prezes Obszaru Południowego płk Franciszek Niepokólczycki. Tam też przeniósł centralę organizacji. Najistotniejszym posunięciem nowego prezesa WiN była zmiana stosunku do rządu RP na emigracji, którego zwierzchnictwo Niepokólczycki przyjął i jednocześnie zdecydował o rozszerzeniu działalności wywiadowczej dla potrzeb Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie 56. Na czas jego prezesury przypadło w Polsce referendum ludowe 30 czerwca 1946 r., w którym WiN zaleciło głosować swym członkom i zwolennikom opozycji na pierwsze dwa pytania nie, czyli przeciwko zniesieniu Senatu i reformie rolnej wraz z nacjonalizacją przemysłu, i tak na pytanie trzecie, czyli przyłączenie terenów na zachodzie i północy kraju. W tym okresie zacieśniono też współpracę z PSL, a prezes Obszaru Centralnego ppłk Wincenty Kwieciński współtworzył podziemny Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej, skupiający największe partie opozycyjne o tradycji przedwojennej A. Chmielarz, op. cit., s G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s Jego twórcami w marcu 1946 r. byli: Wacław Lipiński, Włodzimierz Marszewski członek Prezydium Zarządu SN oraz Wincenty Kwieciński prezes Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Wkrótce do organizacji przystąpił Adam Obarski z niezależnej PPS, a stosunki z nią nawiązał także Henryk Józewski z Polskiego Stronnictwa Demokratycznego. Podczas powołania organizacji ustalono, że głównym jej celem będzie dążenie do skonsolidowania podziemia. Uczestnicy zebrania organizacyjnego, które odbyło się w marcu 1946 r. w Łodzi, zdecydowali, że będą się posługiwać następującymi pseudonimami: Wincenty Kwieciński Witek, Kazimierz Czarnocki Kazik, Włodzimierz Marszewski Graba, Wacław Lipiński Doktór. KPODPP stał się blokiem stronnictw działających w podziemiu, które chciały zyskać realny wpływ na przebieg wyborów zagwarantowanych w postanowieniach jałtańskich; M. Gałęzowski, Wzór piłsudczyka. Wacław Lipiński : żołnierz, historyk, działacz polityczny, Warszawa 2001, s. 242; S.J. Rostworowski, op. cit., s. 6.

31 32 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość W połowie czerwca 1946 r. władze WiN skierowały do ONZ Memoriał do władz bezpieczeństwa ONZ, opracowany wiosną tegoż roku, a także prośbę do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze i list do prezydenta USA Harry ego S. Trumana oraz prezesa Polonii amerykańskiej. Prace II ZG WiN przerwało aresztowanie 22 października 1946 r. przebywającego na Śląsku Franciszka Niepokólczyckiego. Wraz z kierownictwem Zarządu oraz kilkoma działaczami PSL był on sądzony w okresie 11 sierpnia 10 września 1947 r. przed WSR w Krakowie. Skazany został na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywocie. Więzienie opuścił w 1956 r. Jeszcze jesienią 1946 r. utworzono III ZG, na czele którego stanął ppłk Wincenty Kwieciński Głóg, prezes Obszaru Centralnego. Jednak już na przełomie 1946 i 1947 r. nastąpiła fala aresztowań zarówno działaczy Zarządu, jak i współtworzonego przez Kwiecińskiego KPODPP. Aresztowany przez UB 5 stycznia 1947 r. Kwieciński został skazany na karę dożywotniego więzienia, które opuścił na mocy amnestii w kwietniu 1957 r. Ostatnią próbę ratowania organizacji i podtrzymania jej konspiracyjnego bytu podjął w styczniu 1947 r. prezes Obszaru Południowego ppłk Łukasz Ciepliński. Był to jednak bardzo zły moment dla opozycji w kraju: 19 stycznia odbyły się wybory do Sejmu, które zostały sfałszowane, w wyniku czego główna partia opozycyjna PSL straciła realny wpływ na współdecydowanie o losach kraju 58, 22 lutego zaś władze ogłosiły powszechną amnestię 59, z której skorzystało około 23 tys. żołnierzy WiN 60. W tak dramatycznej sytuacji, nierokującej 58 WiN zalecał uczestnictwo w nich, a nie bojkot, i głosowanie na listy PSL jako jedynego stronnictwa stojącego na gruncie katolickim, narodowym i niepodległościowym. W okręgach zaś, gdzie nie było list PSL, należało oddać głosy nieważne, przekreślając kartki; AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, Współpraca WiN z PSL, k Bardzo szeroko kwestię pierwszych dwóch amnestii w Polsce Ludowej opisuje praca Komunistyczne amnestie lat Drogi do legalizacji czy zagłady?, red. W.J. Muszyński, Warszawa Interesującemu nas tu obszarowi Polski centralnej poświęcone są odpowiednio rozdziały autorstwa T. Łabuszewskiego Amnestia 1945 r. i deklaracja Jana Mazurkiewicza Radosława i K. Krajewskiego Gdy nie można złamać podziemia, należy je rozłożyć. Dzikie amnestie na terenie województwa warszawskiego ( ). 60 W Okręgu Białostockim np., nadal ukierunkowanym na walkę zbrojną z okupantem sowieckim, dowództwo było podzielone w kwestii ujawnienia się. Za

32 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 33 nadziei na jakiekolwiek zakładane przez Zrzeszenie zmiany, Cieplińskiemu udało się utrzymać kontakty z Londynem oraz uaktywnić wywiad polityczny i wojskowy. Jednakże masowe aresztowania byłych żołnierzy AK, spośród których wielu ujawniło się podczas ostatniej amnestii, a także wykorzystanie agentury wewnątrz WiN doprowadziło jesienią 1947 r. do zatrzymania całego Zarządu z Cieplińskim na czele. Proces odbył się w październiku 1950 r., zapadły w nim bardzo surowe wyroki. Siedem osób (w tym Cieplińskiego) skazano na karę śmierci, jedną na dożywocie, pozostałe na kilkunastoletnie więzienie. Wszystkie orzeczone wówczas wyroki śmierci wykonano w więzieniu mokotowskim w Warszawie 1 marca 1951 r. Rozbicie i proces IV ZG WiN zakończyło funkcjonowanie Zrzeszenia. Jednakże bezpieka zamierzała aresztować wszystkich dowódców podziemia w kraju oraz przejąć kontrolę nad Delegaturą Zagraniczną WiN. W tym celu zmontowała złożoną z funkcjonariuszy i agentów MBP tzw. V Komendę Główną WiN. W wyniku jej szkodliwego działania udało się przejąć wiele kontaktów z zagranicą oraz środków pieniężnych przesyłanych z rządu londyńskiego i CIA Formacja polityczna Jak zaznaczył Janusz Kurtyka: poszczególne Zarządy Główne WiN były strukturami o różnym obliczu ideowym. I Zarząd Jana Rzepeckiego, umownie można nazwać lewicowym, II Zarząd Franciszka Niepokólczyckiego, również umownie można nazwać piłsudczykowskim, III Zarząd Wincentego Kwiecińskiego, miał charakter narodowy, a IV Zarząd Łukasza Cieplińskiego, był ludowo-socjalistyczny 61. było kierownictwo Okręgu i większość kierownictw obwodowych, przeciw zaś prezes rejonowy WiN na obwód białostocki i sokólski Franciszek Potyrało. Jednak wiosną 1947 r. ujawniły się tam wszystkie obwody, a Komenda Okręgu uczyniła to 21 IV 1947 r. w Białymstoku; P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 254; szerzej na temat akcji amnestyjnej w Białostockiem zob. idem, Amnestia 1947 roku na Białostocczyźnie, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s Określenie lewicowy czy socjalistyczny odnosi się w tym wypadku do przedwojennych poglądów pepeesowskich, reprezentowanych przez poszczególnych przywódców WiN. Zrzeszenie miało bowiem charakter centrowy, w kwestii gospodarczej zbliżony do socjalistów, w sprawach światopoglądowych raczej chadecko-ludowy, odwołujący się do tradycyjnych wartości.

33 34 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Oczywiście klasyfikacje te nie miały charakteru»partyjnego«, na różnych szczeblach organizacji bowiem funkcjonowali też ludzie o przeszłości i poglądach innych od tych, które przeważały w aktualnej grupie kierowniczej. A mimo to, niezależnie od opcji czy tendencji ideowej naczelnym imperatywem działania dla nich była walka o niepodległość 62. Zgadzając się w pełni z tą tezą, możemy przytoczyć kilka oficjalnych dokumentów charakteryzujących stanowisko WiN w kwestii najistotniejszych zagadnień społeczno-politycznych powojennej Polski. Zaprezentowane zostały w wytycznych programowych pt. Taktyka, sporządzonych przez II ZG w drugiej połowie 1946 r., a więc już po sfałszowaniu wyników referendum ludowego. Władze WiN były przekonane, że wojna jest nieunikniona, utopią jest szukanie rozwiązań na drodze pokojowej w momencie, gdy naprzeciw siebie stają dwa krańcowo odmienne światopoglądy, ustroje gospodarczo-polityczne. Podtrzymano również krytyczne stanowisko wobec działań wojskowych: Obecny okres przejściowy może jednak potrwać parę lat. W związku z tym akcje zbrojne nie liczące się z ofiarami społeczeństwa uważamy za niewłaściwe. Podkreślono, że to polska emigracja powinna dalej reprezentować ciągłość polskiego bytu niepodległościowego, w kraju zaś winno się iść na politykę ustępstw i współpracy z Rosją 63. Kierownictwo WiN odniosło się również do innych elementów ówczesnej rzeczywistości: Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej uważało za twór przejściowy, nie uznając go za swego przedstawiciela, nie bojkotując go jednak 64. Opozycję oficjalną (a więc przede wszystkim PSL) uznano za czynnik wielkiej wagi, a do wszystkich polskich organizacji niepodległościowych pracujących w konspiracji ustosunkowano się pozytywnie. Wyjątek stanowiły Narodowe Siły Zbrojne, która swą nieprzytomną akcją dywersyjną oddaje duże usługi przeciwnikowi. Co zrozumiałe, WiN wyraził również wrogi stosunek do PPR, prowadzącej akcje dywersyjne przeciwko Narodowi Polskiemu 65. Stronnictwo pozytywnie odnosiło 62 Największa opozycja antykomunistyczna..., s AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny WiN, Wytyczne programowe pt. Taktyka, Ogólne wnioski na najbliższy okres (dla kierowników), 1946 r.; ibidem, Taktyka, Wytyczne programowe KG WiN w stosunku do najważniejszych zagadnień, druga połowa 1946 r., mps, k Ibidem, k Celem rozbicia partii bloku WiN dążyło m.in. do poróżnienia PPR z PPS jako dwóch partii robotniczych, jednak z dominującą rolą polityczną tej pierwszej;

34 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 35 się do Kościoła katolickiego, o którego wsparcie zabiegało od początku u kard. Sapiehy, gdyż religia Chrystusowa jest głównym i jedynym przeciwieństwem ideologii komunistycznej. W kwestii granic Polski poparło utrwalenie ich na zachodzie, wyrażając przy tym nadzieję, że w odpowiednim momencie ziemie wschodnie w minimalnych granicach z 1939 r. będą musiały wrócić do Polski 66. W dokumencie skierowanym do prezesów poszczególnych okręgów wprost stwierdzono, że powrót tych terenów do Polski traktowano jako sprawiedliwość dziejową [...], a nie rekompensatę za utracony wschód Stosunek WiN do powojennej odbudowy kraju Najogólniej rzecz ujmując mimo swego negatywnego stosunku do władzy komunistycznej władze Zrzeszenia nie tylko nie negowały działań zmierzających do podźwignięcia Polski z powojennej pożogi, ale wręcz zachęcały do ofiarnej pracy na rzecz odbudowy kraju. Obiektem krytyki były jednakże metody działania komunistów w tej materii, szczególnie przymus pracy wprowadzony po wojnie, który władze WiN porównały do metod hitlerowskich, podobnie zresztą jak inne zarządzenia i formy terroru: Zadziwiająca jest przy tym niezwykła dokładność, z jaką Rząd Tymczasowy naśladuje instytucje hitlerowskie. Mamy już naszą NSDAP panoszącą się wszędzie faktyczną monopartię PPR-u. Mamy kontyngenty. Zdarzają się tu i ówdzie przebrzydłe»łapanki«. Gazety czytamy, jak za niemieckich czasów, między wierszami, gdyż kłamią nie gorzej od Goebbelsa. Mamy nieznośny, szpiclowski system policyjny, inwigilację, cenzurę, wgląd w nasze życie prywatne. Nasze urzędy bezpieczeństwa z powodzeniem naśladują metody znienawidzonej Gestapo 68. Władze WiN doskonale AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy, k AIPN, 1568/171, Taktyka, Wytyczne programowe KG WiN w stosunku do najważniejszych zagadnień, druga połowa 1946 r., mps, k Ibidem, Poufne i wyłącznie dla kierowników, Ogólne wnioski (na najbliższy okres), Referat opracowany dla kierowników przez KG WiN w końcu 1946 r., k AIPN, 1568/17, Obszar Centralny WiN, Depozyty Wandy Zalutyńskiej i Jerzego, Władysława Stiasnych: meldunki, korespondencja, notatki kasowe, 1945, Kronika, k. 53.

35 36 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość rozumiały trudną sytuację Polski powojennej, sprzeciwiały się jednak ograniczaniu wolności obywateli: Nie ma wśród nas zapamiętałych»reakcjonistów«, którzy nie chcieli ratować kraju przed klęską gospodarczą, którzy w skromny chociaż sposób nie chcieli przyczynić się do odbudowy naszego życia gospodarczego. Mimo przeszkód, rzucanych nam pod nogi właśnie przez rząd, mimo że widzimy planowo przeprowadzaną dezorganizację życia gospodarczego, złodziejstwo i nieudolność pepeerowskich władz, zgubne i doktrynerskie zarządzenia rządu staramy się na każdym stanowisku pracować dla ratowania kraju przed katastrofą gospodarczą, pracować nad zabliźnieniem ran zadanych wojną i grabieżą okupantów, nad jaką taką normalizacją barbarzyńskich zupełnie stosunków Wywiad i propaganda Centralna sieć wywiadowcza WiN nosiła krypt. Brygady Wywiadowcze. Działała ona pod bezpośrednim kierownictwem komendanta głównego WiN Franciszka Niepokólczyckiego. Powstała na bazie kadrowo-organizacyjnej przejętej z AK w lutym 1945 r. przez Obszar Południowy organizacji Nie, Brygad Wywiadowczych, które później dały nazwę całej winowskiej sieci wywiadu 70. Ich działalność objęła najpierw województwa południowe (krakowskie, rzeszowskie, śląsko-dąbrowskie, południową część kieleckiego), a na początku 1946 r. Niepokólczycki powołał odrębnym rozkazem komórki wywiadowcze także w Warszawie, Łodzi i na terenie województw: gdańskiego, pomorskiego i szczecińskiego. Niestety, rozkazu tego nie udało się wykonać, gdyż sieć wywiadowcza BW została rozbita przez bezpiekę. W okresie swego istnienia dzieliła się ona na inspektoraty samodzielne sieci wywiadowcze obejmujące po kilka powiatów, w tym działające na ich terenie samodzielne komórki wywiadowcze. 69 Ibidem. 70 Brygady Wywiadowcze powstały już w 1940 r., a więc przed oficjalnym utworzeniem AK. Najwcześniej działały one w Okręgu ZWZ Kraków. Ich głównym zadaniem podczas wojny było rozpracowywanie, choćby nawet w najogólniejszej formie, zagadnień z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem ruchu komunistycznego; Z. Nawrocki, Brygady Wywiadowcze ( ), Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s. 80.

36 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 37 Kierownikiem całej sieci wywiadowczej był Edward Bzymek-Strzałkowski Grudzień, Swoboda 71. Miał on do swojej dyspozycji dwie komórki wywiadowcze umiejscowione w Krakowie: biuro studiów krypt. Izba Kontroli, którego celem było gromadzenie raportów nadsyłanych przez placówki terenowe i sporządzanie raportów zbiorczych, oraz komórkę propagandową, kierowaną przez Zbigniewa Langnera Siew jej zadaniem było sporządzanie na podstawie wiadomości zebranych przez sieć BW materiałów propagandowych na potrzeby WiN (m.in. akcji O, o której szerzej nieco dalej). Sieć wywiadu działała do drugiej połowy 1946 r., kiedy to umocnione po wygranym przez siebie referendum władze uderzyły w Brygady. Podczas akcji podejmowanych pod koniec sierpnia i we wrześniu rozbito struktury kierownicze, aresztując członków BW z Bzymkiem-Strzałkowskim na czele 72. Niezależnie od ogólnopolskich struktur swoje własne posiadały Obszary Południowy i Centralny, nie miał ich natomiast Obszar Zachodni, rozbity już jesienią 1945 r. przez UB 73. W strukturze WiN komórki wywiadu istniały na wszystkich szczeblach organizacji. W komendzie Okręgu za pracę wywiadu odpowiadał oficer wywiadu, on też nadzorował pracę wywiadowczą w ramach całego Okręgu. Jemu podlegali bezpośrednio referenci wywiadu w poszczególnych inspektoratach Okręgu. Referentom wywiadu inspektoratu podlegali referenci w obwodach, tym zaś referenci w podobwodach, rejonach i placówkach 74. Do zadań referentów wywiadu poszczególnych szczebli WiN należało odpowiadanie za całość i jakość informacji wywiadowczych z podległego sobie terenu, a następnie opracowywanie ich w formie raportów, które zatwierdzał komendant odpowiedniego szczebla i przekazywał do sztabu komendy szczebla wyższego. Wywiadowcy w placówkach i rejonach informacje zdobywali w wyniku własnych 71 Edward Bzymek-Strzałkowski ( ), żołnierz, uczestnik kampanii wrześniowej. W 1944 r. członek organizacji Nie szef wywiadu Obszaru Południe. W WiN kierował komórką wywiadowczą II ZG. Aresztowany w sierpniu 1946 r., 10 IX 1947 r. skazany przez WSR w Krakowie na karę śmierci, zamienioną następnie przez Bieruta na 15 lat więzienia, zwolniony w 1956 r. 72 Z. Nawrocki, op. cit., s Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach , wyd. 2, Lublin 1993, s L. Pietrzak, Działalność wywiadu Zrzeszenia WiN w Obwodzie Garwolin w latach , Zeszyty Historyczne WiN-u 2003, nr 19 20, s. 194.

37 38 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość spostrzeżeń (tzw. wywiad bezpośredni), na wyższych szczeblach (obwód i podobwód) zaś wywiad opierał swoją pracę na osobowych źródłach informacji, czyli agentach ulokowanych w strukturach władz komunistycznych. Działalność wywiadowcza była dokumentowana jedynie w postaci miesięcznych raportów i meldunków sporządzanych przez referentów wywiadu danego szczebla organizacji, zaszyfrowanych i zatwierdzonych podpisem komendanta. Cała sieć wywiadowcza dzieliła się na sieć terenową organizacji tzw. rzut I oraz oddziały dywersyjne konspiracji poakowskiej tzw. rzut II, w raportach wywiadowczych oznaczane literą D 75. Jak konstatuje Leszek Pietrzak: praca pionu wywiadu WiN ukierunkowana była na zagadnienia polityczne, wojskowe, zagadnienia związane z bezpieczeństwem organizacji oraz zagadnienia społeczne i gospodarcze. Zasadniczym jednak kierunkiem pracy wywiadowczej WiN była problematyka polityczno-wojskowa, co zaobserwować można w pracy komórek wywiadu wszystkich szczebli organizacyjnych 76. Pozyskane informacje przetwarzano w formie raportu według następującego schematu: 1) sprawy polityczne obejmowały działalność partii politycznych i organizacji społecznych, związków zawodowych, Kościoła, mniejszości narodowych, 2) sprawy gospodarcze, 3) sprawy wojskowe odnosiły się do liczebności i lokalizacji jednostek wojska polskiego i sowieckiego, 4) sprawy bezpieczeństwa w ich sferze znajdowały się działania komunistycznych formacji zbrojnych (MO, UB, NKWD, KBW) i ich planów względem podziemia, 5) ostatnim elementem były sprawy różne przede wszystkim nastroje społeczne, zwłaszcza stosunek do WiN 77. Sieć przepływu raportów między poszczególnymi szczeblami organizacji wyglądała następująco: raporty z podobwodów trafiały do referenta wywiadu obwodu, a ten z kolei przesyłał raport zbiorczy do referenta wywiadu inspektoratu, który sporządzał raporty wywiadowcze z terenu inspektoratu i słał raport zbiorczy do referenta wywiadu Okręgu. Do raportów załączane były dokumenty zdobyte przez wywiad 75 Ibidem, s Ibidem. 77 Ibidem.

38 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 39 w instytucjach państwowych, partiach i organizacjach 78. Działalność wywiadowcza WiN rozwinęła się w 1946 r., jednak po rozbiciu i aresztowaniu kierownictwa I ZG WiN wywiad wraz z całym Zarządem przeniesiono z Obszaru Centralnego do Południowego 79. Z działem wywiadu blisko współpracowała komórka propagandy zorganizowana w okresie II Komendy WiN i dzieląca się na działy: redaktorski, techniczny i kolporterski 80. Jej celem było prowadzenie działalności dezintegracyjnej względem PPR i podległych jej formacji militarnych oraz uświadamianie społeczeństwu faktycznej sytuacji w kraju. Na potrzeby tych działań produkowano własne materiały propagandowe, kolportowane następnie wśród społeczeństwa. Ogółem propaganda winowska dzieliła się na trzy kategorie: 1) zwalczanie propagandy komunistycznej, 2) prowadzenie własnej propagandy naświetlającej poglądy Zrzeszenia i prawdziwą sytuację w Polsce, 3) propagandę prowadzoną po stronie przeciwnika, czyli wśród członków i pracowników różnych struktur PPR, MBP, NKWD i Armii Czerwonej. Szczególnie starano się dotrzeć do Polaków wstępujących do formacji komunistycznych celem odciągnięcia ich od tego zamiaru 81. Tak działalność tę opisywali funkcjonariusze bezpieki: Kierownictwo WiN chcąc wprowadzić ferment w szeregach klasy robotniczej i całym społeczeństwie fabrykowało fikcyjne instrukcje pochodzące rzekomo z KC PPR 82. Innym elementem propagandy była akcja O odpluskwianie, polegająca według UB na przysyłaniu anonimowych pogróżek bądź to w formie listów, bądź urzędowych zawiadomień podziemnych»prokuratury Specjalnej«o»wytoczenie dochodzenia za zdradę Narodu, naklejkach na drzwiach domów członków PPR oraz fałszywych, prowokatorskich donosów na działaczy demokratycznych«. Kierownictwo 78 Okoliczności aresztowania ś.p. ppłk. Wincentego Kwiecińskiego (Relacja Zofii Kwiecińskiej), Zeszyty Historyczne WiN-u 1997, nr 10, s , Z. Woźniczka, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość , Warszawa 1992, s AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy, k Z. Woźniczka, op. cit., s AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy, k. 73.

39 40 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość propagandy opracowało szczegółowy plan tej akcji, która rozłożona na 13 tygodni, miała spowodować odpływ z szeregów bloku demokratycznego słabszych psychicznie, sterroryzowanych elementów 83. Zasadniczym celem tej akcji miało być zastraszenie szczególnie gorliwych działaczy reżimu komunistycznego. Celu tego jednak nie osiągnięto, gdyż na przykład w Obszarze Południowym miejscowe kierownictwo wstrzymało te działania, dokonało pewnych zmian łagodzących ostrze propagandowych gróźb i poleciło podjąć je na nowo dopiero we wrześniu 1946 r. 84 Trzonem akcji miała być propaganda mówiona (krypt. Om ), którą należało rozwijać wszystkimi możliwymi środkami. Wydzielono również propagandę uliczną ( Oul ), ulotki dla szerokich mas ( Om propaganda pisana), ulotki na upatrzonego członka PPR lub UB ( O cel ), ulotki i hasła wysyłane do otoczenia upatrzonego ( O/ot ) czy donosy na konkretnych członków władz policyjnych i partyjnych ( O-d ). Społeczeństwo zostało poinformowane o działaniach podejmowanych przez WiN w tym zakresie poprzez prasę konspiracyjną i ulotki kolportowane poza szeregami organizacji oraz przez propagandę mówioną. Instrukcja propagandowa WiN wprowadzała trzy rodzaje propagandy: a) ustną rozpowszechnianie materiałów argumentacyjnych, b) drukowaną kolportaż wydawnictw, broszur i ulotek, c) walkę cywilną rozrzucanie ulotek, piętnowanie konfidentów sowieckich (łącznie ze znakowaniem mieszkań), wysyłanie ostrzeżeń, wypisywanie w miejscach publicznych nazwisk zdrajców i współpracowników reżimu 85. Elementem skutecznie prowadzonej propagandy było posiadanie przez każdego z prezesów Okręgu radia i maszyny do pisania (do nasłuchu audycji radia londyńskiego i przygotowywania materiałów propagandowych) 86. Akcja ta przyniosła pewien skutek, gdyż często sami komuniści objęci jej działaniami musieli tłumaczyć się ze swojej działalności przed organami komunistycznego państwa (MO, UB, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym), do których kierowano odpowiednio 83 AIPN, 1556/11, Akt oskarżenia przeciwko Franciszkowi Niepokólczyckiemu i innym członkom organizacji II Zarządu Głównego WiN z 7 VII 1947 r., Stenogram rozprawy oskarżonych, Uzasadnienie wyroku, k T. Gąsiorowski, Odpluskwianie, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s Instrukcja propagandowa z 9 października 1945 r. dla prezesów rejonowych i powiatowych WiN [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach..., t. 1, s Ibidem, s. 264.

40 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 41 spreparowane doniesienia. Donosami i postanowieniami prokuratury karnej nękano także ich rodziny 87. Celem prowadzenia szeroko zakrojonej akcji propagandowej kierownictwo propagandy KG WiN poleciło wszystkim prezesom utworzyć patrole propagandowe, do zadań których należało rozrzucanie ulotek, rozlepianie afiszy, wysyłanie listów, zbieranie adresów ludzi mających wpływ na szerokie masy celem podrzucania im materiałów propagandowych, gromadzenie adresów miejscowych lecz swoich plotkarzy i krzykaczy i wykorzystywanie ich do kolportowania propagandy 88. Tak oto wyglądał jeden z punktów do realizacji w ramach Schematu propagandy mówionej akcji O : O/9m. Przestępczość UB i PPR-u: a) napady rabunkowe, b) grabież, c) łapownictwo, d) nieusprawiedliwiony podział darów UNRRA. UB i PPR okrada całe społeczeństwo i każe za dary płacić, kierownictwo PPR i UB okrada własnych członków, e) milionowe machloje, f) szaber, g)»walka z przestępczością«atutem politycznym a także maskującym jawną grabież (fakty nazwiska). Na zakończenie wytycznych dodano: Wiadomości nie muszą być prawdziwe, ale muszą mieć charakter prawdopodobieństwa 89. Dział propagandy WiN posiadał zatem komórki propagandy ustnej, pisanej, informacji ogólnej, radiowej, reprodukcji i kolportażu. Zbierały one, opracowywały i rozsyłały w teren materiały propagandowe, a także zajmowały się bezpośrednią działalnością o takim charakterze. Oprócz nich istniały komórki prowadzące propagandę w konkretnych środowiskach: A w partiach politycznych bloku demokratycznego (PPR, PPS, SD, SL), B w aparacie bezpieczeństwa publicznego, C w obiektach gospodarczych, E w instytucjach i urzędach, G w organizacjach młodzieżowych, Ż w armii T. Gąsiorowski, op. cit., s AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, Przedsięwzięcie, III Komenda, k Program propagandowej Akcji O [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach..., t. 1, s AIPN, /1703, Marek Górecki, Działalność propagandowa Zrzeszenia WiN. Wytyczne kierownictwa i ich realizacja na Obszarze Centralnym, praca

41 42 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Stosunek do Żydów Ciekawym zagadnieniem wyszczególnionym w dokumentach organizacji jest jej stosunek do ocalałej ludności żydowskiej na ziemiach polskich, szczególnie na terenie Obszaru Centralnego i wchodzącego weń Okręgu Warszawskiego. Kierownictwo Zrzeszenia nie przejawiało antysemityzmu, natomiast wysuwało do narodu żydowskiego zarzuty o działania wymierzone przeciw Polakom, a podejmowane przez Żydów zajmujących stanowiska w aparacie bezpieczeństwa komunistycznego, począwszy od gremiów kierowniczych, na najniższych szczeblach skończywszy. Oto fragmenty deklaracji na ten temat: Tymczasem Żydzi w Polsce, którzy po wielu wypadkach Polakom zawdzięczają wytrwanie od pierwszej chwili swej rzeczywistej władzy w Polsce z ramienia ZSRR po wycofaniu się Niemców rozpoczęli system rządzenia godny metod Gestapo z tą tylko różnicą, że jest wyrafinowany, maskowany i pozorowany przy użyciu jako narzędzia polskich elementów przestępczych, jakie na marginesie każdego społeczeństwa znaleźć można. [...] Dlatego też ostrzegamy społeczeństwo żydowskie w Polsce przed skutkami odpowiedzialności jaka przyjść musi za każdą popełnioną zbrodnię nie zawinioną przez Naród Polski, który wprost nie może zrozumieć przyczyn tego rodzaju działania Żydów, którzy przecież już sami przeszli okres niezawinionej eksterminacji 91. W dalszej części odezwy autorzy kierują apel do Żydów tworzących nowe władze o zaprzestanie zbrodniczych działań przeciwko Polakom ( oczekujemy Waszej akcji na rzecz ochrony Narodu Polskiego w jego ciężkich obecnych i przyszłych próbach ) oraz przytaczają kilka prób prowokacji mających na celu poróżnienie Polaków i Żydów poprzez zajścia antysemickie, jak np. pogrom kielecki. Jeśli jednak nasz apel do Waszej dobrej woli nie da żadnych rezultatów rozpoczniemy akcję demaskującą Waszą rolę w Polsce, a sprawców zbrodni w Polsce ukarzemy jak doraźnie 92. Jeśli chodzi o wspomniany pogrom, to na łamach pisma Honor i Ojczyzna redaktor w poświęconym mu dyplomowa napisana w Wyższej Szkole Oficerskiej MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego, Legionowo 1983, s AIPN, 1568/171, Polski Ruch Niepodległościowy i Polityczne Kierownictwo Narodu Polskiego Do Żydów w Polsce. Dywersyjna odezwa WiN do obywateli pochodzenia żydowskiego, b.d., mps, k Ibidem, k

42 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 43 tekście jednoznacznie przypisał jego dokonanie funkcjonariuszom UB, których celem było oczernienie Polski i podziemia niepodległościowego w oczach Zachodu 93. W swoich dokumentach programowych WiN ulegał czasem obiegowej opinii, że Żydzi prowadzą antypolską kampanię na arenie międzynarodowej. W tym celu kierownictwo poleciło zbierać wszystkie dowody dotyczące wszelkiej roboty żydowskiej, skierowane przeciw narodowi polskiemu, ale jednocześnie nie dopuszczać do wystąpień antyżydowskich prowokowanych i będących w interesie PPR. Ponadto wystosowano groźnie brzmiące ultimatum, mówiące o tym, że jeśli nadal prowadzić będą oni szkodliwą dla Polaków propagandę, to dalszy ich pobyt na naszych ziemiach stanie się niemożliwym 94. Wraz z rozbudową aparatu terroru i obsadzaniem wielu stanowisk przez funkcjonariuszy pochodzenia żydowskiego (według wyliczeń autora przytaczanego artykułu w piśmie Honor i Ojczyzna aż 4/5 ocalałych na ziemiach polskich Żydów miało znaleźć zatrudnienie w UBP!) narastał niechętny stosunek części członków Zrzeszenia do tej grupy społecznej (przynajmniej na łamach prasy) 95. Nie można jednak mówić w przypadku WiN o programowym antysemityzmie, nie tylko z racji na ogół centrowych sympatii większości dowództwa organizacji, ale również choćby z powodu współdziałania z partiami umiarkowanymi (przede wszystkim PSL) i wyraźnego odcinania się od radykalnego programu NSZ. Do takiej postawy organizację zobowiązywały także korzenie akowskie, czyli odwołujące się do tradycji środowiska udzielającego podczas okupacji pomocy Polakom narodowości żydowskiej. Dawało to niepodważalne przekonanie, że WiN nie żywił żadnych uprzedzeń do Żydów jako narodowości, piętnując jednak osoby piastujące wysokie stanowiska w komunistycznym aparacie bezpieczeństwa. 93 W.J. Muszyński, Charakterystyka prasy konspiracyjnej Obszaru Centralnego WiN w latach organy centralne oraz przegląd czasopism terenowych [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s CAW, WBBH, IX.3.113/2, Ruch oporu , Wolność i Niezawisłość. Dokumenty, Kwestia żydowska, Wnioski dla nas, k W.J. Muszyński, op. cit., s. 230.

43 44 1. Geneza i struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Dział Opieki Społecznej Opieka Społeczna określana w WiN akowskim skrótem SOS stanowiła specjalną sieć organizacji nastawioną na pomoc zarówno rodzinom żołnierzy byłej AK, jak również rodzinom zaginionych i aresztowanych żołnierzy WiN, traktowanych także jako ofiary wojny, czy terroru 96. Jak głosiła opracowana na potrzeby tej komórki specjalna Instrukcja, jej pracownicy wykonywali swą pracę bezinteresownie i honorowo i były to osoby niezaangażowane i wtajemniczone w jakąkolwiek obecnie pracę podziemną. Celem Opieki Społecznej było zapewnienie pomocy rodzinom i członkom WiN, którzy stracili zdrowie, życie lub znajdowali się w więzieniach. Opieka ta obejmowała: a) rodziny pracowników konspiracyjnych, którzy pełnili funkcje etatowe w organizacji (stawka miesięczna wynosiła 1000 zł dla żony i 200 zł na każde dziecko), b) nieżyjących lub zaginionych, c) uwięzionych, d) pozostających w niewoli, e) inwalidów byłej AK niezdolnych do zarobkowania. Takie same stawki przysługiwały rodzinom zabitych w walkach żołnierzy AK 97. Do zadań kierownika Opieki Społecznej na szczeblu terenowym należało m.in. sporządzanie zestawień osób, którym miała być udzielona zapomoga, pobieranie z centrali i rozprowadzanie pieniędzy na poszczególne cele na terenie mu podległym. W powiatach kierownikiem OS mógł być np. ksiądz kapelan byłej AK, cieszący się zaufaniem, lub urzędnik instytucji samorządowej, czy charytatywnej (np. pracownik PCK) 98. Do jego obowiązków należało wyszukiwanie osób potrzebujących i sporządzanie listy z nazwiskami. Za rozprowadzanie środków pieniężnych odpowiadali kierownicy OS w radach. Opieką na danym terenie miały być objęte osoby na stałe tam zamieszkujące 99. OS wspomagała również osoby niezwiązane z konspiracją akowsko- -winowską, udzielała np. wsparcia finansowego rodzinom dokonującym ekshumacji swoich bliskich żołnierzy AK G. Ostasz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość : model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006, s AIPN, 1568/171, Polski Ruch Niepodległościowy, Instrukcja dla kierowników Opieki Społecznej [winowska, 1946 r.], mps, k Ibidem, k Ibidem. 100 G. Ostasz, op. cit., s. 130.

44 2. OBSZAR CENTRALNY WiN: STRUKTURA, HISTORIA, ROLA Obszar Centralny WiN powstał na bazie struktur Armii Krajowej, a następnie Nie i DSZ. Komenda tego Obszaru istniała od września 1945 do stycznia 1947 r. Podczas okupacji struktury te były jednymi z najsilniejszych i najlepiej zorganizowanych w skali kraju. W ramach ZWZ-AK miasto Warszawa (wraz z powiatem warszawskim) tworzyły Okręg Warszawa-miasto krypt. Wydra, Drapacz. Natomiast tereny województwa warszawskiego znalazły się w Obszarze Warszawskim ZWZ-AK krypt. Folwark, w skład którego weszły trzy podokręgi: Warszawa- Zachód, Warszawa- Północ i Warszawa- Wschód. Te z kolei dzieliły się następująco: 1) Warszawa- Północ : I Inspektorat Płock O (Obwody: Płock- -miasto, Płock-powiat, Sierpc), II Inspektorat Płońsk W (obwody: Płońsk, Pułtusk), III Inspektorat Ciechanów B (obwody: Ciechanów, Mława, Działdowo) i IV Inspektorat Przasnysz R (obwody Przasnysz, Maków Mazowiecki); 2) Warszawa- Zachód : Inspektorat Skierniewice (obwody: Łowicz Łyska, Skierniewice Sroka ) oraz Inspektorat Sochaczew (obwody: Grójec Głuszec, Błonie Bekas, Sochaczew Skowronek ); 3) Warszawa- Wschód : Inspektorat Siedlce (obwody Siedlce Słowik, Sokołów Podlaski Sęp ), Inspektorat Węgrów (obwody: Ostrów Mazowiecka Orzeł, Oset, Węgrów Wróbel, Smoła ) oraz Inspektorat Radzymin (obwody Mińsk Mazowiecki Mewa, Radzymin Rajski Ptak, Garwolin Gołąb ) 1. W skład Obszaru Warszawskiego AK wchodził również podległy formalnie komendzie Obszaru Okręg Warszawa-Miasto, dzielący się 1 J. Gozdawa-Gołębiowski, Obszar Warszawski Armii Krajowej. Studium wojskowe, Lublin 1992, cyt. za: K. Krajewski, Organizacje poakowskie na terenie byłego Obszaru Warszawskiego AK próba klasyfikacji, Zeszyty Historyczne WiN-u 2006, nr 25, s. 24.

45 46 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola na Obwody Śródmieście, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga, Powiat Warszawski oraz Samodzielny Rejon Okęcie 2. W lipcu 1944 r. został on jednak wyłączony z Obszaru. Po Powstaniu Warszawskim straty osobowe Warszawskiego Korpusu AK (utworzonego we wrześniu 1944 r.) były ogromne: około 18 tys. poległych, 25 tys. rannych, w niewoli pozostawało żoł nierzy 3. Gdy w maju 1945 r. utworzono Okręg Warszawski DSZ jego komendantem został były podpułkownik 4 Kedywu Józef Rybicki Andrzej, Maciej, pełniący jednocześnie do kwietnia funkcję zastępcy komendanta Obszaru Centralnego DSZ, w skład którego wchodził Okręg Warszawski. W konspiracji po AK pozostało wówczas ok tys. żołnierzy. Dziwi zatem fakt, że powstały we wrześniu 1945 r. na fundamentach powyższych struktur Okręg Warszawski okazał się organizacją bardzo słabą zarówno liczebnie, jak i organizacyjnie. Nie tylko nie dorównywał swej wielkiej poprzedniczce Armii Krajowej, ale okazał się wręcz jedną z najsłabiej funkcjonujących struktur spośród wszystkich w skali całego kraju, a z pewnością na tle Obszaru Centralnego. O niepowodzeniu tej organizacji będę jeszcze pisał w dalszej części rozdziału, w tym 2 W.J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej , Warszawa 2003, s K. Krajewski, Organizacje poakowskie, s. 25, przyp Sprawa stopnia wojskowego Józefa Rybickiego była przedmiotem wielokrotnych sprostowań i uwag, w tym najbliższych członków jego rodziny. Jak podaje w swej pracy poświęconej obsadzie personalnej dowództwa Polskiego Państwa Podziemnego Marek Ney-Krwawicz, Rybicki otrzymał trzykrotny awans oficera czasów wojny: w 1943 r. został ppor. czasów wojny, w styczniu 1945 r. kpt. i jeszcze w tym samym roku ppłk.; M. Ney-Krwawicz, Mam szereg pierwszorzędnych pracowników Z zagadnień kadrowych Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009, s Natomiast córka bohatera, Hanna Rybicka, w liście skierowanym do redakcji Dziejów Najnowszych z okazji odsłonięcia tablicy ku czci jej ojca na warszawskim Żoliborzu 4 VIII 2012 r., stwierdziła, że w 1945 r. był on jedynie kpt. czasu wojny. Sprostowała jeszcze kilka innych błędów, które znalazły się na tablicy, m.in. doprecyzowując, że w czasie okupacji walczył w Oddziale Dyspozycyjnym A Kedywu Okręgu AK Warszawa; H. Rybicka, Nowy pomnik żoliborski dowolności i nierzetelności (list do redakcji), Dzieje Najnowsze 2013, nr 3, s Co ciekawe, w 1924 r. Rybicki został zwolniony z powszechnej służby wojskowej i zaliczony do kategorii E w stopniu szeregowca ze względu na stan zdrowia. Był to zatem szczególny przypadek w konspiracji akowskiej, że stanowisko dowódcze zajął cywil bez stopnia oficerskiego, co jednak nie wpływało negatywnie na jego umiejętności dowódcze; M. Ney-Krwawicz, op. cit., s. 182.

46 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola 47 miejscu pragnę przedstawić nieco informacji poświęconych strukturom terenowym i obsadzie personalnej całego Obszaru. Te zaś opierały się w znacznej mierze na wcześniejszych strukturach AK w Polsce centralnej i wschodniej. Obszar składał się z Okręgów Białostockiego, Kieleckiego, Lubelskiego, Łódzkiego i Warszawskiego, które odpowiadały ówczesnym województwom 5. Na jego czele stali kolejno trzej prezesi, których sylwetki i dokonania oraz stworzone przezeń struktury przedstawiam poniżej. Ppłk Józef Rybicki Andrzej, Maciej (wrzesień grudzień 1945) funkcję tę pełnił też wcześniej w DSZ, najpierw jako zastępca Jana Mazurkiewicza Radosława, a po jego aresztowaniu w sierpniu 1945 r. jako komendant Obszaru DSZ (od 3 sierpnia 1945), którym mianował go Jan Rzepecki Ożóg. We wrześniu 1945 r. zorganizował strukturę WiN na swoim terenie i kierował wszelkimi jej pracami do momentu aresztowania, tj. 22 grudnia 1945 r., jako prezes. Obszarowi Centralnemu podlegały komendy obwodów i okręgów na terenie wspomnianych wyżej województw wchodzących w jego skład. Rybicki osobiście zorganizował Komitet Wykonawczy Obszaru. Szefom poszczególnych wydziałów Komendy Obszaru i komendantom okręgów i obwodów wydawał informacje i rozkazy dotyczące: 1) prowadzenia propagandy antykomunistycznej; 2) prowadzenia przez oddziały akcji zbrojnej (jednak bez odwetowego likwidowania tak komunistów, jak i żołnierzy NSZ); 3) na zwołanej w końcu października 1945 r. odprawie wydał podległym komendantom okręgów zakaz współpracy z UPA 6. Z kolei na odprawie 4 listopada 1945 r. zameldował prezesowi ZG WiN 5 Na temat poszczególnych Okręgów zob. wydany ostatnio zbiór tekstów pokonferencyjnych Obszar Centralny Zrzeszenia WiN , red. T. Łabuszewski, Warszawa Zawiera on syntetyczną prezentację stanu badań i aktualnej wiedzy. 6 Do akcji o charakterze militarnym dochodziło szczególnie w okręgach wschodnich białostockim i lubelskim, gdzie formacje poakowskie nadal prowadziły leśną partyzantkę. Będzie jeszcze o tym mowa. W kwestii porozumienia z UPA na terenach wschodnich początkowo podpisano obustronne zawieszenie broni, a następnie podjęto współpracę, której kulminacyjnym momentem był wspólny atak na siedziby UB i NKWD w Hrubieszowie 28 V 1946 r. UB podaje w swych raportach, że to Rybicki wysunął wniosek rozszerzenia współpracy z ukraińskimi bandami UPA, co nie jest prawdą; zob. AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, WiN Obszar Centralny, k. 32.

47 48 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola płk. Janowi Rzepeckiemu o rozwiązaniu oddziałów leśnych na swoim terenie; 4) szerokiej rozbudowy sieci wywiadowczej i szpiegowskiej, w tym wśród wojska i władz bezpieczeństwa. Rybicki zorganizował Obszar Centralny wspólnie z Radosławem, wyznaczając szefów poszczególnych okręgów. Z polecenia»radosława«zorganizował oddziały bojowe do zadań dywersyjnych: oddziały»brody«,»parasol«,»jerzyków«. Wyposażone były w broń krótką, pistolety maszynowe, granaty, karabiny i samochody. Podlegały one bezpośrednio»radosławowi«, a po jego aresztowaniu [...] Rybickiemu 7. Stworzył placówki na terenie Warszawy, Warszawy-Pragi, Pruszkowa i Żyrardowa. Drogi obu konspiratorów niebawem się jednak rozeszły. Podczas pierwszego spotkania Rybickiego z Radosławem 8 września 1945 r., po opuszczeniu przez tego ostatniego więzienia, między Mazurkiewiczem a dowództwem nowo powstałego WiN (Rzepeckim i Bokszczaninem) zaistniała bardzo nieprzyjemna i kłopotliwa sytuacja. Do spotkania, którego przebieg zabezpieczał Józef Rybicki wraz ze swym zbrojnym oddziałem, doszło w jednej z kamienic na ul. Nowogrodzkiej. W jego trakcie Rzepecki kilkakrotnie pytał Mazurkiewicza o zmianę decyzji o ujawnianiu się oddziałów byłej AK, ten zaś konsekwentnie zaprzeczał sugestiom, jakoby miał podpisać jakikolwiek dokument o współpracy z bezpieką nakłaniający go do tego. Po kilkukrotnym wyparciu się przez Radosława zarzucanych mu oskarżeń ze strony Rzepeckiego i Bokszczanina, niczym w biblijnej scenie zaparcia się św. Piotra, nagle za oknami rozległ się komunikat z megafonu (poniemieckiej szczekaczki ) na placu Trzech Krzyży, informujący o Deklaracji porozumienia między pułkownikiem Radosławem a przedstawicielami MBP, a następnie wezwanie do ujawniania się. Moment ten tak zapamiętał świadek tego zdarzenia, Józef Rybicki:»Radosław«siedzi przy mnie bardzo blisko. Czerwienieje. Jest jakby zaszokowany. Nie wiem, czy do mnie to powiedział, czy do siebie:»boże, oszukali mnie. A mieli to ogłosić po naszej rozmowie«8. Nie wszyscy jednak członkowie dawnej AK i WiN posłuchali wezwania Mazurkiewicza. Jadwiga Chylińska np. uznała, że apel dotyczy jedynie walczących z bronią w ręku, ona pełniła zaś, tak w czasie wojny, jak 7 Ibidem, k W. Wiśniewski, Rzymianin z AK. Rzecz o dr Józefie Rybickim ps. Andrzej, Maciej, Warszawa 2001, s. 21.

48 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola 49 i w II konspiracji, funkcje łączniczki i sanitariuszki 9. Takich osób było zresztą znacznie więcej. Funkcję szefa wywiadu na Obszar Centralny sprawował w tym czasie (wrzesień grudzień 1945) ppłk Wincenty Kwieciński J-1, Lotny, a szefem Wydziału Propagandy był Adam Obarski P-1, R 10. Funkcję zastępcy prezesa ds. organizacyjno-wojskowych pełnił ppłk Stanisław Sędziak Warta, Wiatr 11. Po utworzeniu WiN Rybicki wysłał w drugiej 9 Jadwiga Barbara Chylińska z d. Gac ( ), w czasie oblężenia stolicy we wrześniu 1939 r. pomagała jako harcerka, udzielając pierwszej pomocy i uczestnicząc w transporcie rannych do szpitali. Po kapitulacji Warszawy od początku zaangażowana w konspirację w Szarych Szeregach. Brała udział w Powstaniu Warszawskim jako łączniczka i sanitariuszka w szeregach II plutonu Alek, m.in. w walkach na Woli, Starym Mieście i Czerniakowie. 24 IX 1944 r. wraz z grupą żołnierzy Batalionu Zośka wzięta do niemieckiej niewoli, skąd udało jej się uciec. Kontynuowała działalność konspiracyjną w Podkowie Leśnej. W styczniu 1945 r. powróciła do Warszawy i w tym samym roku rozpoczęła studia na Politechnice Warszawskiej na Wydziale Chemii, gdzie w 1952 r. uzyskała dyplom magistra inżyniera. Do 1965 r. pracowała w Instytucie Gruźlicy oraz w Instytucie Chemii Organicznej PAN na stanowisku adiunkta. W 1963 r. na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej uzyskała tytuł doktora nauk technicznych; (26 III 2016). W 2010 r. Fundacja im. Jadwigi Chylińskiej wydała jej wspomnienia, ze wstępem prof. Tadeusza Wolszy: J.B. Chylińska, Wspomnienia. Spisane przez Annę Jernat w latach , Warszawa 2014; zob. ibidem, s Adam Obarski P-1, R ( ), dziennikarz, pracował w Ministerstwie Odbudowy. Działacz legalnej PPS i niezależnie od tego w konspiracji członek kierownictwa Niezależnej Polskiej Partii Socjalistycznej. W drugiej połowie 1946 r. był przedstawicielem tegoż ugrupowania w KPODPP. W Zarządzie Obszaru Centralnego był kierownikiem Wydziału Propagandy (szefem prasowym), a następnie w III ZG WiN kierownikiem Wydziału Propagandy. Pracował również w wywiadzie Obszaru Centralnego, którego siatką kierowała Halina Sosnowska. Swoją działalność rozpoczął jeszcze latem 1945 r. w DSZ. Do jego zadań należało przejęcie drukarń i organizacja aparatu informacyjnego, jego działania zostały jednak przerwane na skutek akcji ujawniającej płk. Mazurkiewicza Radosława. Aresztowany przez UB 6 XII 1946 r., skazany wyrokiem WSR w Warszawie z 27 XII 1947 r. w procesie III ZG WiN na karę 15 lat więzienia. Po aresztowaniu zwerbowany do współpracy; zob. M. Gałęzowski [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce Słownik biograficzny, t. 2, red. T. Balbus, Kraków Warszawa Wrocław 2004, s Stanisław Jerzy Sędziak Warta, Wiatr ( ), uczestnik kampanii wrześniowej, cichociemny (po zakończeniu działań obronnych przedostał się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii) szef sztabu Okręgu Nowogródek AK, w 1944 r. p.o. komendant okręgu, zastępca, a następnie

49 50 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola połowie września 1945 r. do podległych mu komendantów rozkazy likwidacji DSZ i przekształcenia jej w nową organizację oraz informację o akcji Radosława o ujawnianiu zastrzegając przy tym, że tylko on ma prawo wydawać zgodę na wyjście z ukrycia poszczególnych oddziałów 12. Rybicki kontaktował się ze wszystkimi komendantami okręgów i szefami komórek, dokonywał odpraw, przekazywał instrukcje dotyczące prowadzenia dalszej pracy w ramach organizacji oraz wytyczne ideowe WiN. Na czele poszczególnych okręgów, oprócz warszawskiego, stali: Okręg Białostocki krypt. Omnia, Olgierd Stanisław Sędziak (wrzesień październik 1945), Marian Świtalski Juhas, Sulima 13 (październik XII 1946), Witalis Brzeski Żegota (styczeń luty 1947) oraz Józef Ochman Ostoja (luty 1947). Żegota i Ostoja dokonali ujawnienia Okręgu na wezwanie Juhasa 14 ; Okręg Kielecki 15 mjr Stefan Figurski Roman 16 (do grudnia 1945). Okręg został zorganizowany w listopadzie 1945 r. Od grudnia tr. szef sztabu Okręgu Białystok AKO, Delegat Sił Zbrojnych na Okręg Białystok, zastępca prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Aresztowany 4 I 1947 r., skazany na karę śmierci, zamienioną następnie w wyniku amnestii z 22 II 1947 r. na dożywotnie więzienie. Na mocy kolejnej amnestii z 27 IV 1956 r. karę złagodzono do 12 lat, a rok później zwolniono go (na skutek decyzji Rady Państwa). Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych. 12 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, WiN Obszar Centralny, k Marian Świtalski Juhas, Sulima ( ), uczestnik walk o Lwów i wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Podczas kampanii wrześniowej dowódca kompanii Korpusu Ochrony Pogranicza. Od stycznia 1940 r. w konspiracji. Od października 1945 r. komendant (prezes) Okręgu Białostockiego WiN. Aresztowany 31 XII 1946 r. w Warszawie. W kwietniu 1947 r. zwolniony. W związku z prowadzeniem akcji ujawnieniowej powtórnie aresztowany w październiku 1950 r. W styczniu 1952 r. ostatecznie skazany na 10 lat więzienia, w grudniu 1954 r. warunkowo zwolniony ze względu na zły stan zdrowia. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Medalem Pamiątkowym za wojnę AIPN, 01480/215, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, 1950 r., Obszar Centralny ps. Warta, Oset, T, Sędziak Stanisław, k. 17, 18; P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Ostatnio na ten temat zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Inspektorat Związku Zbrojnej Konspiracji na tle pozostałych struktur Zrzeszenia WiN w województwie kieleckim [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Były komendant Okręgu Narodowego Związku Zbrojnego. Jednak według ustaleń R. Śmietanki-Kruszelnickiego, przytoczonych przez T. Łabuszewskiego, miał on

50 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola 51 na jego terenie zorganizowane były samodzielne inspektoraty podlegle bezpośrednio Obszarowi Centralnemu: Związek Zbrojnej Konspiracji Franciszka Jaskulskiego Zagończyka 17 i Służba Wolnej Polski (od lata 1947 do połowy 1948) Józefa Zabrzeskiego Starego 18 ; Okręg Lubelski krypt. Społem Wilhelm Szczepankiewicz Drugak, Pług, Kogurt 19 (wrzesień 1945 marzec 1947), ujawnił się podczas amnestii. Od wiosny 1946 r. Okręg składał się z Inspektoratów Lubelskiego, Puławskiego, Biała Podlaska, Chełm, Zamość 20 ; Okręg Łódzki Kazimierz Grenda Gruda 21. Po jego aresztowaniu w listopadzie 1946 r. próbowano wznowić działalność Okręgu, zostać zatrzymany przez UB jeszcze jesienią 1945 r.; T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego Nie -DSZ-WiN, 31, Zatoka, Wisła [w:] ibidem, s. 22, przyp Franciszek Jaskulski Zagończyk ( ), dowódca oddziału partyzanckiego AK Pilot. W ramach WiN zbudował strukturę ZZK, powstałej wiosną 1946 r. na terenie Okręgu Kieleckiego. Tworzyły ją obwody Kozienice, Radom, Iłża i Końskie (planowany, lecz rozbity w pierwszej fazie organizacyjnej); Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s Józef Zabrzeski Stary ( ), podczas II wojny światowej żołnierz Organizacji Orła Białego, a następnie ZWZ-AK. Między lipcem 1943 a lipcem 1944 r. pełnił obowiązki Okręgowego Inspektora Sanitarnego Komendy Okręgu AK Kraków. Od grudnia 1946 do 1947 r. kierownik Rady WiN Tarnów, później kierownik komórki organizacyjnej w Okręgu WiN Kraków. Redaktor periodyku WiN Orzeł Biały. 8 IV 1947 r. ujawnił się jako żołnierz AK w PUBP w Tarnowie organizował struktury SWP w okolicach Buska i Tarnowa. Zatrzymany w Krakowie 18 XI 1948 r. W 1949 r. skazany przez WSR w Krakowie na dożywocie, następnie karę tę zmniejszono, a ostatecznie zwolniono go z więzienia w 1956 r. 19 Wilhelm Franciszek Szczepankiewicz ( ), od listopada 1941 r. komendant Obwodu ZWZ-AK Tomaszów Lubelski. Po rozwiązaniu AK należał do ROAK. Od maja 1945 r. komendant Okręgu DSZ Lublin, od września WiN. W tym samym miesiącu przeniósł się do Warszawy, skąd za pośrednictwem szefa sztabu wydawał dyspozycje podkomendnym. Zawarł porozumienie z OUN-UPA dotyczące zaprzestania dalszych walk. Ujawnił się 22 III 1947 r. w WUBP w Lublinie, nakłaniając do tego swoich żołnierzy. 20 Z. Woźniczka, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość , Warszawa 1992; S. Poleszak, Okręg Lublin Zrzeszenia WiN (wrzesień 1945 kwiecień 1947 roku) [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Kazimierz Grenda Granica, Gruda, Marek ( ), nauczyciel, instruktor Związku Harcerstwa Polskiego (przedwojenny harcmistrz), prezes Zrzeszenia

51 52 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola jednak ograniczyła się ona jedynie do małych grupek o luźnych strukturach 22. Wszystkie powyższe Okręgi istniały w latach , a więc w tym samym czasie co Obszar Centralny. Szefem komórki kontrwywiadowczej i zastępcą szefa wywiadu Obszaru Centralnego był Tadeusz Jaegermann Klimek, który wspólnie z szefem finansów KG WiN Edwardem Lubowickim Sewerynem 23 został wyznaczony do przesyłania pieniędzy do Komendy Obszaru. Rybicki jako komendant obszaru zbudował na terenie tego obszaru sieć wywiadowczą i kierował nią za pomocą wydawanych instrukcji i dyrektyw. Przez dobrze rozbudowaną sieć zbierał wiadomości z dziedziny gospodarczej, politycznej i wojskowej. Szczególny nacisk kładł na wywiad wojskowy jak rozmieszczenie poszczególnych jednostek wojskowych, uzbrojeń, stan personalny jednostek, informacji o urzędach bezpieczeństwa i informacje o aresztowaniach. Następnie przekazywał je szefowi wywiadu Obszaru Centralnego»J-1«i komendantowi głównemu Rzepeckiemu Janowi ps.»prezes«skąd przekazywane były przez kurierów zagranicy pisali w latach siedemdziesiątych funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa 24. Ppłk Wincenty Kwieciński S1, Głóg, Lotny, V-T (grudzień 1945 styczeń 1947) 25 objął Obszar Centralny po aresztowaniu WiN w Łodzi ( ). Aresztowany 18 XI 1946 r. w Łodzi. Skazany przez WSR w Łodzi na karę śmierci, 28 II 1947 r. Naczelny Sąd Wojskowy zmienił wyrok na 15 lat więzienia. Zwolniony warunkowo w 1956 r. 22 J. Żelazko, Łódzki Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Edward Lubowicki Seweryn ( ), ppłk AK, uczestnik Powstania Warszawskiego w Grupie Północ. Od września 1945 r. w WiN, aresztowany w listopadzie tr. 24 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, k v. 25 Wincenty Jerzy Kwieciński ( ), ppłk artylerii WP, żołnierz ZWZ-AK, a następnie Nie, DSZ i WiN. Uczestnik kampanii wrześniowej, od listopada 1939 r. w SZP. Od 1944 r. szef kontrwywiadu komendy Okręgu AK Warszawa, od września 1945 r. zastępca prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN, a od grudnia prezes tego Obszaru. We wrześniu 1946 r. wszedł z ramienia WiN w skład KPODPP. X 1946 I 1947 prezes III ZG WiN. Aresztowany przez UB 5 I 1947 r., skazany na dożywocie, w lutym 1947 r. podpisał ulotkę-apel skierowaną do swoich podkomendnych o skorzystanie z amnestii oraz zaakceptował decyzję dowódcy Okręgu Białostockiego WiN ppłk. Juhasa o ujawnieniu Okręgu. Zwolniony

52 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola 53 w grudniu 1945 r. Rybickiego. Kontynuował rozbudowę przede wszystkim siatki wywiadowczej WiN. W taki sposób charakteryzowali go po latach w archiwalnym opracowaniu funkcjonariusze SB: Przez aparat wywiadowczy zorganizowany przez siebie, zbierał wiadomości stanowiące tajemnicę państwową i wojskową i przekazywał je w formie raportów do Komendy Obszaru i Komendy Głównej. Kopie tychże przesyłał do składowania Piotrowi Wirkowskiemu vel Wolińskiemu ps.»koral«,»z-5«26. W miarę rozbudowy Obszaru Centralnego W[incenty] Kwieciński rozbudowywał też aparat wywiadowczy nawiązując kontakty z komendantami poszczególnych okręgów i odbywając z nimi szereg odpraw dla podniesienia aktywności pracy wywiadowczej. Z komendantami tymi omawiał szczegółowo instrukcje wywiadowcze podkreślając konieczność propagowania siatek na szczeblu okręgu i rozszerzania zakresu działalności wywiadowczej, ustalając zarazem wysokość budżetu dla wywiadu w okręgach. W lutym 1946 r. przeprowadził odprawę z szefem wywiadu Obszaru Centralnego Haliną Sosnowską ps. Luna, X 27 i Stanisławem Sędziakiem, podczas której omówił z nimi sytuację organizacyjną w WiN po aresztowaniach Sztabu I KG i zerwaniem łączności z Londynem. Wysunięto wówczas projekt wysłania emisariusza do centrali Zrzeszenia celem uzyskania wytycznych i funduszy na prowadzenie dalszej działalności. Podczas tejże odprawy kurier W[itold] Strusiewicz złożył Kwiecińskiemu sprawozdanie z wizyty w Londynie w listopadzie 1945 r. i przeprowadzonej rozmowy z prezydentem Raczkiewiczem. Kwieciński polecił mu udać się do władz emigracyjnych z ponowną wizytą, tym razem w celu 27 IV 1957 r. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej oraz pośmiertnie Orderem Orła Białego (2008). 26 Piotr Wirkowski vel Woliński Koral, Z-5, archiwista III ZG WiN. 27 Halina Maria Wanda Sosnowska Maria ( ), przed II wojną światową pracownik Polskiego Radia, podczas okupacji w ZWZ-AK. Od października 1945 r. w WiN, gdzie stanęła na czele Wydziału Informacji i Wywiadu Zarządu Głównego WiN. Utworzyła tam komórkę nasłuchu radiowego, liczne skrzynki kontaktowe oraz komórkę fotograficzną. Należała do organizatorów i działaczy KPODPP. Aresztowana 19 XI 1946 r. przez UB, 27 XII 1947 r. skazana na dożywotnie pozbawienie wolności. Na mocy decyzji Naczelnej Prokuratury Wojskowej w kwietniu 1957 r. ułaskawiona (zwolniona z więzienia w listopadzie 1956 z zawieszeniem reszty kary na pół roku), lecz nie mogła znaleźć zatrudnienia. Prowadziła chałupniczą działalność prywatną aż do wylewu krwi do mózgu, którego doznała w 1969 r.

53 54 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola poinformowania o sytuacji w organizacji po aresztowaniu J[ózefa] Rybickiego. Zadanie to wykonał Strusiewicz jeszcze w tym samym miesiącu 28. Także w lutym 1946 r. Kwieciński spotkał się z komendantem głównym WiN Franciszkiem Niepokólczyckim, któremu złożył sprawozdanie z działalności Obszaru Centralnego. Otrzymał wówczas od niego wytyczne dotyczące dalszej rozbudowy organizacji terenowej, położenia większego nacisku na propagandę i wywiad, pozostawienia rezerw zbrojnych i grup samoobrony na wypadek konfliktu zbrojnego oraz sfinalizowanie projektu utworzenia KPODPP 29. Niepokólczycki polecił mu również utrzymywanie kontaktów z ambasadami państw zachodnich. Ostatnim prezesem Obszaru Centralnego był mjr/ppłk Józef Rządzki Boryna, Cezary (marzec grudzień 1947) 30, który w ostatnim etapie funkcjonowania struktur centralnych skupił się przede wszystkim na dalszym rozwijaniu działalności wywiadowczej. 28 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, Charakterystyka komendanta głównego, k. 20v. 29 Ibidem, k Józef Rządzki ( ), uczestnik kampanii wrześniowej, następnie w konspiracji w SZP-ZWZ-AK. Pełnił funkcję zastępcy komendanta Obwodu ZWZ Mielec, a od 1940 do lutego 1941 r. komendanta tegoż Obwodu. Od marca 1941 do lipca 1942 r. w ZWZ-AK na terenie Warszawy pod nazwiskiem Kordyszewski. 2 VII 1942 r. mianowany komendantem Obwodu AK Kolbuszowa pod ps. Konar i Boryna. Od lutego do kwietnia 1945 r. komendant Obwodu Rzeszów, a od kwietnia szef sztabu i zastępca komendanta Podokręgu AK Rzeszów w likwidacji. Wraz z utworzeniem WiN działał w komórkach wywiadu krypt. Stomil. Wyznaczony przez Łukasza Cieplińskiego w marcu 1947 r. na prezesa Obszaru Centralnego, nie zdołał zorganizować Komendy. Położył wówczas nacisk na organizację siatki wywiadowczej w ramach Stomilu. Aresztowany przez UB 2 XII 1947 r., w 1948 r. skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci, zamienioną przez Bieruta na dożywocie. W kwietniu 1956 r. wyrok zamieniono na 12 lat więzienia. 22 II 1957 r. otrzymał roczny urlop z więzienia celem leczenia dolegliwości spowodowanych długoletnim uwięzieniem. Po wykorzystaniu urlopu reszta kary została mu darowana. Zamieszkał w Ostrowi Mazowieckiej, pracował jako nauczyciel języka niemieckiego i łaciny. Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych (Londyn 1949), Medalem za Udział w Wojnie Obronnej 1939 r. (1982), Krzyżem AK, srebrnym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką Związku Nauczycielstwa Polskiego.

54 2.1. Wywiad Wywiad Własną sieć wywiadowczą miał również Obszar Centralny. Zorganizował ją Wincenty Kwieciński jeszcze w okresie od lutego do maja 1945 r. na rozkaz płk. Jana Mazurkiewicza. Od marca 1946 r. nosiła krypt. Stocznia, a jej kierownikiem była Halina Sosnowska. Zorganizowała komórkę nasłuchu radiowego, liczne skrzynki kontaktowe oraz komórkę fotograficzną. Sieć wywiadowcza na tym terenie liczyć miała według informacji przekazanych przez Kwiecińskiego pra cowników etatowych oraz pół- i ćwierćetatowych 31. Instrukcję wywiadowczą opracowali wspólnie Kwieciński i zastępca Radosława Józef Rybicki Maciej. Po aresztowaniu najpierw Radosława (sierpień 1945), a następnie w końcu 1945 r. Rybickiego sieć wywiadowcza przejściowo była nieaktywna. Po reorganizacji wiosną 1946 r. Obszaru Centralnego również wywiad otrzymał nowe kierownictwo i wznowił swą działalność. Sieć ta została rozbita aresztowaniami na przełomie 1946 i 1947 r. wraz z kierownictwem Obszaru i III Komendą WiN 32. W okresie od lutego do grudnia 1945 r. siecią wywiadu Obszaru Centralnego Nie /DSZ/WiN kierował Wincenty Kwieciński, używający pseudonimu T1, a jego zastępcą był Kazimierz Czarnocki T2 33. Do ich zadań należało gromadzenie 31 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN Walka z reakcyjnym podziemiem, 1979 r., k Niniejsze opracowanie, aspirujące z racji wykorzystania bazy źródłowej i zastosowanego aparatu w postaci przypisów i bibliografii do miana naukowego, nacechowane jest ideologicznym, emocjonalnym językiem wymierzonym przeciwko podziemiu i gloryfikującym funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa walczącym z nim. Zawiera ono jednak pewne cenne informacje, uzupełniające akta bezpieki z okresu rozpracowywania WiN, jak też późniejsze zestawienia, tzw. faktologie. 32 Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach , wyd. 2, Lublin 1993, s Kazimierz Czarnocki, dziennikarz, korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej, redaktor naczelny tygodnika Polesie, działacz Obozu Narodowo-Radykalnego. W czasie wojny pracownik kontrwywiadu AK Warszawa-miasto. Był agentem MBP rozpracowującym III ZG WiN ps. Kapitan. Prawdopodobnie jego raporty przyczyniły się również do aresztowania rtm. Witolda Pileckiego 8 V 1947 r. oraz do likwidacji kontrwywiadu WiN w Okręgu Łódzkim; szerzej na ten temat zob. T. Łabuszewski, Witold Pilecki nie poszedł na układ z bezpieką, pl/historia/news-tomasz-labuszewski-witold-pilecki-nie-poszedl-na-uklad-zbez,nid, (14 V 2015); J. Kopiński, Kontrwywiad AK WiN w latach

55 56 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Il. 2. Obszar Centralny Zrzeszenia WiN, Wydział Informacji, Schemat sieci wywiadowczej Obszaru Centralnego krypt. Stocznia ; AIPN, 1568/18 materiałów wywiadowczych zawartych w sprawozdaniach nadsyłanych przez ogniwa organizacyjne WiN w terenie oraz dostarczane przez indywidualnych informatorów. Wiadomości te były następnie grupowane i opracowywane według siedmiu działów, z których kilka miało własną obsadę personalną, pozostałe informacje opracowywali zaś osobiście Kwieciński i Czarnocki 34. Były to: 1) dział A obejmujący wywiad polityczny (politykę rządu, partie polityczne, dane personalne działaczy PPR), na jego czele stał oficer Obszaru do specjalnych zleceń Jerzy Kawiński Jurek, Orda. Liczył od 4 do 6 etatowych pracowników 35 ; Próba charakterystyki w świetle wybranych przykładów, Zeszyty Historyczne WiN-u 2006, nr 25, przyp. 34 (zob. też Kontrwywiad-AK-WiN-w-latach czesc 1.html; 14 V 2015). 34 Informator o nielegalnych, s AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN Walka z reakcyjnym podziemiem, 1979 r., k. 132.

56 2.1. Wywiad 57 2) dział B bezpieczeństwa i służb policyjnych, kierowany przez rtm. Stanisława Mierzeńskiego Glinkę 36, a od października 1945 r. przez Leszka Kuchcińskiego Bigla, Podkowę, agenta MBP 37. Wspólnie z działem A odegrał największą rolę, rozpracowywał bowiem placówki UB, ich skład personalny, metody działania i zakres czynności podejmowanych przez nie wobec podziemia. Udało się nawet ustalić miejsce zamieszkania czołowego działacza PPR i współorganizatora Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Jakuba Bermana, jednakże nie podjęto próby zamachu na jego życie, prawdopodobnie jak twierdzi Kazimierz Krajewski ze względu na silne wpływy agentury sowieckiej i ubeckiej w najbliższym otoczeniu szefa wywiadu Obszaru Centralnego Wincentego Kwiecińskiego. Miał dziesięciu informatorów (m.in. Halina Dąbrowska i Adam Gutowski) 38. Liczył od 6 do 8 pracowników na etacie ; 3) dział C obejmował wywiad gospodarczy, kierowany był przez Bronisława Czarnowskiego Olszynę ; 4) dział E zajmował się wywiadem w organizacjach społecznych, a dowodził nim Stanisław Lipiński W dalszej części, poświęconej wywiadowi WiN w Obszarze Centralnym, czytamy m.in.: Praca Mierzeńskiego jako kierownika oddziału polegała na odbieraniu wiadomości od podległych mu ludzi i uporządkowaniu ich. Po przepisaniu na maszynie, osobiście materiały przekazywał łączniczce szefa wywiadu obszarowego Sapieszko Elżbiecie z zadaniem dostarczenia ich Kwiecińskiemu Wincentemu. Raporty wywiadowcze Mierzeński doręczał raz na 2 tygodnie. W pracy posiadał i wykorzystywał archiwum składające się z odpisów meldunków i raportów. Archiwum to znajdowało się częściowo w Pruszkowie przy ul. Żabiej 2 i częściowo w Radości w mieszkaniu Szczęśniaka przy ul. Kopernika 20 ; ibidem, k Leszek Kuchciński Bigiel, Podkowa, Leszek, Oset, Brzeszczot (ur. 1915), nazwisko konspiracyjne Leszek Żakowski, ppor. rez. W konspiracji od 1940 r., m.in. w Tajnej Armii Polskiej, Konfederacji Narodu. Od wiosny 1945 r. członek siatki wywiadowczej Obszaru Centralnego DSZ, następnie szef Oddziału Bezpieczeństwa i Służb Politycznych w ramach komórki wywiadowczej Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN. Konfident UB, rozpracowujący środowisko akowskie oraz tzw. grupę Pileckiego żołnierzy podziemia antykomunistycznego utrzymujących kontakt z 2. Korpusem Polskim w Wielkiej Brytanii, na czele której stał rtm. Witold Pilecki. 38 Informator o nielegalnych..., s Stanisław Lipiński Niemira ( ), prawnik, oficer WP. W konspiracji od grudnia 1939 r., podczas wojny radca prawny, współpracował z kontrwywiadem AK (Wydział II Komendy Okręgowej Warszawa AK). Od kwietnia 1945 r. radca prawny w Biurze Odbudowy Stolicy, a od listopada ponownie adwokat w Warszawie.

57 58 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Pozostałe trzy działy: D wywiad wojskowy, F działalność podziemia niepodległościowego, G wnioski przygotowywane dla kierownictwa Zrzeszenia, nie miały własnych pracowników 40. Dział Wywiadu mieścił w sobie również Oddział Gospodarczy krypt. K-1, którego szefem był Bronisław Czarnowski Olszyna. Miał on swych agentów w: Ministerstwie Aprowizacji i Handlu o pseudonimie K-5, Ministerstwie Kolei K-8 oraz w WUBP w Krakowie F Kolejną komórką w tym Wydziale była Komórka Specjalna krypt. F-7, Sza, podległa bezpośrednio Józefowi Rybickiemu, a po jego aresztowaniu Wincentemu Kwiecińskiemu. Utworzona na początku 1945 r. przez Macieja, działała do października 1946 r. i potocznie zwana była siódemką. Liczyła zaledwie 3 5 osób, dysponowała bronią w postaci czterech pistoletów. Do jej zadań należały ochrona spotkań i punktów kontaktowych kierownictwa sztabu Obszaru Centralnego, wydobywanie i zabezpieczanie archiwów byłej AK, utrzymywanie łączności w nagłych wypadkach, jak np. aresztowanie. Celem zakonspirowania swej działalności prowadziła w Warszawie przy ul. Chmielnej 53 spółdzielczy warsztat samochodowy Autotechnika 42. Aparat wywiadowczy Obszaru Centralnego i podległe mu terenowe wydziały wywiadu zbierały materiały dotyczące życia politycznego i gospodarczego w kraju, działalności organizacji bezpieczeństwa i planowanych przez nie akcji likwidacji podziemia, a także związane z działalnością LWP, m.in. o dyslokacji i uzbrojeniu jednostek oraz obsadzie personalnej kadry oficerskiej. Zebrane dane w formie raportów przekazywane były do Komendy Obszaru i Komendy Głównej, Aresztowany 1 II 1946 r., wyrokiem WSR z 13 sierpnia tr. skazany na 5 lat więzienia, zwolniony na mocy amnestii z lutego 1947 r. W 1951 r. skreślony z listy adwokatów, w marcu 1954 r. ponownie aresztowany i skazany na 7 lat więzienia. 5 V 1958 r. postanowieniem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy zrehabilitowany, od sierpnia 1958 r. ponownie wpisany na listę adwokacką. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (12 IX 1944); Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: , t. 1, red. A. K. Kunert, Warszawa 1987, s K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010, s AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN Walka z reakcyjnym podziemiem, 1979 r., k Ibidem, k. 135; T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, s. 108 n.

58 2.1. Wywiad 59 a stamtąd wysyłane zagranicę 43. Kwieciński otrzymał również rozkaz nawiązania kontaktów z ambasadami państw anglosaskich w Polsce i przekazywania im materiałów propagandowych i informacyjnych z Obszaru Centralnego. Hasłem do nawiązania kontaktów były słowa Ruch i Opór, gdzie Ruch oznaczało Obszar Południowy WiN, a Opór Obszar Centralny 44. Kontakty z Zachodem odbywały się za pośrednictwem ambasadora brytyjskiego Victora Cavendisha. Podczas rozmów z nim sondowano opinie na temat stosunku Anglików do rządu RP na emigracji oraz do podziemia w kraju, z których wynikać miało, że ciężar zainteresowania Anglików przechodzi z Emigracji na Kraj, czego dowodem było cofnięcie jeszcze latem 1945 r. uznania przez państwa zachodnie dla polskiego rządu w Londynie. Spotkanie z ambasadorem Cavendishem z udziałem prezesa Obszaru Centralnego Wincentego Kwiecińskiego i Włodzimierza Marszewskiego 45 odbyło się na Wale Miedzeszyńskim w Warszawie. Kwieciński, który sam nie znał angielskiego, komunikował się z ambasadorem za pośrednictwem Marszewskiego, skądinąd poligloty. Podczas przesłuchania Kwieciński oznajmił, że spotkanie przebiegło w życzliwej atmosferze. Jego celem było zorganizowanie wyjazdu delegacji WiN do Londynu, by przeprowadzić rozmowy z rządem emigracyjnym. Władze WiN podkreślały swą zależność od Londynu, szczególnie od prezydenta Raczkiewicza. Utrzymywano także stosunki z przedstawicielami dywizji gen. Maczka i armii Andersa, którzy przybywali do Polski sondować opinię i badać sytuację Schemat organizacyjny WiN w Obszarze Centralnym zob. też A. Zagórski, Schemat organizacyjny WiN-u ( ), cz. II: Obszar Centralny WiN, Zeszyty Historyczne WiN-u 1993, nr 3, s , tam też znajdują się cenne biogramy części składu personalnego dowództwa. 44 Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego w dniu 1 sierpnia 1947 r. przez funkcjonariusza MSW w sprawie organizacji Obszaru Centralnego WiN [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach, t. 1, wyd. J. Huchla, M. Huchla, Wrocław 1997, s Włodzimierz Marszewski ( ), kpt. piechoty WP, polityk obozu narodowego, żołnierz kampanii wrześniowej, konspirator SN podczas okupacji niemieckiej. Od jesieni 1945 r. szef odtwarzanej przez SN Delegatury Rządu. Listopad 1945 marzec 1946 p.o. komendant NZW. Współuczestniczył w utworzeniu KPODPP, od września 1946 r. jego prezes. 7 I 1947 r. aresztowany przez UB, 27 XII 1948 r. skazany wyrokiem WSR w Warszawie na karę śmierci. Stracony 10 III 1948 r. w więzieniu mokotowskim. 11 XI 2006 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. 46 AIPN, 1568/10, III Zarząd Główny WiN, Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego ps. Głóg, b.d., k. 38,

59 60 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Pod kierownictwem Kwiecińskiego działała również komórka techniczna w następującym składzie osobowym: maszynistki: Anna Rószkiewicz Hanka i Anna Naimska F-4e, łączniczki: Halina Pawluć ( Ada ) i Elżbieta Sapieszko, pracownia mikrofotograficzna: Wacław Zdżarski F-10 47, archiwum i kartoteka osób rozpracowywanych przez wywiad Obszaru Centralnego: Piotr Wirkowski 48. Punkty kontaktowe i mieszkania konspiracyjne będące w gestii wywiadu Obszaru Centralnego na terenie Warszawy mieściły się pod następującymi adresami: ul. Stalowa 35/2, Inżynierska 11/5, 6 Sierpnia 58/38, Targowa 14, Królewska gmach Zachęty, al. Niepodległości 23/7 hasło brzmiało przychodzę ode pani Śliwińskiej, chcę się widzieć ze Stachem, Żulińskiego 4/32, Twarda 28 sklep spożywczy, gdzie wchodziło się na hasło przychodzę zobaczyć się ze Stachem, Ogrodowa 28/8. Istniały ponadto dwie skrzynki alarmowe przy ul. Zgoda 9 i w Biurze Odbudowy Stolicy 49. Działalność terenowa Stoczni opierała się w dużej mierze na raportach terenowych ogniw organizacyjnych WiN, w mniejszym zaś stopniu na informacjach dostarczanych przez indywidualnych informatorów. Raporty obejmowały swym zakresem informacje o sytuacji zarówno w kraju (polityka, gospodarka), jak i zagranicą. Opisywały również działalność organów bezpieczeństwa polskich i sowieckich służb. Naświetlały wypadki przestępstw, w tym gwałtów, jakich dopuszczali się żołnierze Armii Czerwonej, podawały też adresy gmachów ministerstw powstałych w odbudowującej się Warszawie i nazwiska dygnitarzy partyjnych. Istotne miejsce w raportach zajmowały także posunięcia 47 Wacław Maksymilian Żdżarski Kozłowski, F-10 ( ), dziennikarz, historyk, fotograf, krytyk filmowy, kierownik komórki fotograficznej WiN przy BIP. Uczestnik kampanii wrześniowej szef szkolenia fotoreporterów VI Oddziału KG AK (BIP) (ps. Kozłowski, Wrzosek ). W Powstaniu Warszawskim sprawozdawca wojenny VI Oddziału Sztabu Komendy Sił Zbrojnych w Kraju oraz reporter Polski Walczącej i Biuletynu Informacyjnego. Po wojnie pracował w prasie Stowarzyszenia PAX. W 1947 r. ujawnił się w MUBP w Warszawie jako współpracownik WiN. Został wówczas zwerbowany przez Departament III MBP do rozpracowania środowiska III Komendy WiN. 48 Informator o nielegalnych, s AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN Walka z reakcyjnym podziemiem, 1979 r., k

60 2.1. Wywiad 61 rządu polskiego na emigracji i działalność polskich stronnictw demokratycznych w kraju, będących w opozycji do komunistów (ze szczególnym uwzględnieniem Mikołajczyka i PSL). Opisywano również tzw. proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, a w 1946 r. zamieszczano przedruki pism opozycji współpracującej z WiN (m.in. Głos Opozycji Stronnictwa Niezawisłości Narodowej) czy oficjalnej korespondencji działaczy PPR i pism władz partyjnych do narodu oraz funkcjonariuszy aparatu władzy i bezpieczeństwa 50. Raporty wywiadowcze zestawiane były przez Sosnowską co miesiąc. Sieć podległą Sosnowskiej stanowili następujący informatorzy: 1) Antoni Ostrowski F-45, 2) Waldemar Baczak F-25 51, 3) Tadeusz Paszkiewicz F-20, 4) Jerzy Gołębiowski Sochacki, Zieliński, F-40 52, 5) Kazimierz Gorzkowski Roman 53, 6) Adam 50 CAW, WBBH, II.52.10, Raporty Stoczni /wiadomości o sytuacji w kraju, odbitki Głosu Opozycji, Głosu Ludu, 5 VIII Waldemar Baczak Arne, Młody ( ), w konspiracji od jesieni 1942 r. jako kierownik referatu więziennego kontrwywiadu Wydziału II Komendy Okręgowej Warszawa AK. Od jesieni 1943 r. także dowódca grupy rozpoznawczej (komórki wywiadowczej) Kedywu AK Warszawa. W Powstaniu Warszawskim m.in. dowódca drużyny w 2. plutonie kompanii B-3 Pułku Baszta. Po kapitulacji przedostał się do Krakowa, gdzie kontynuował rozpoczęte w konspiracji w Warszawie studia prawnicze. Po powrocie do Warszawy od jesieni 1945 r. kierownik referatu w Wydziale Informacji Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Aresztowany 17 XI 1946 r., wyrokiem WSR w Warszawie z 14 I 1947 r. skazany na karę śmierci i stracony. Odznaczony Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności; Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: , t. 2, red. A.K. Kunert, Warszawa 1987, s ; T. Swat,...Przed Bogiem i historią. Księga ofiar komunistycznego reżimu w Polsce lat Mazowsze, Warszawa 2003, s Jerzy Gołębiowski Sochacki vel Jerzy Wiśniewski ( ), mjr, uczestnik kampanii wrześniowej. Komendant rejonu Tartak obwodu AK Łowicz. Oficer 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Prezes północno-zachodniego (pomorskiego) obszaru WiN. Kawaler Orderu Virtuti Militari. 53 Kazimierz Gorzkowski Roman, Andrzej ( ), wiosną 1946 r. wspólnie ze Stanisławem Lipińskim utworzyli Stronnictwo Niezawisłości Narodowej, w którym kierował on działalnością propagandowo-wywiadowczą. Zorganizował na terenie Polski kolportaż pism i ulotek antykomunistycznych, utrzymywał kontakt z szefem komórki wywiadu Obszaru Centralnego WiN Haliną Sosnowską. Aresztowany 2 II 1947 r., skazany przez WSR w Warszawie 7 II 1948 r. na 15 lat więzienia i przepadek mienia. Zwolniony po 10 latach; AIPN, 0189/5, Stronnictwo Niezawisłości Narodowej (o zabarwieniu AK-owskim), MSW Wydz[iał] II Biura C, Kwestionariusz osobowy Gorzkowski Kazimierz, Warszawa, 9 X 1974 r., k. 5.

61 62 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Obarski R, 7) Jerzy Kawiński Marian, Orda, ZA-1 szef działu politycznego, 8) Tadeusz Wyrzykowski 54 pracownik redakcji Gazety Ludowej, 9) Leszek Kuchciński Podkowa, 10) N.N. ps. Zaleski. Raporty szefów wywiadu z poszczególnych okręgów WiN dostarczała Sosnowskiej kierowniczka łączności Obszaru Zofia Franio Doktór 55. Stała ona na czele komórki łącznościowej WiN działającej w siedmioosobowym składzie na terenie Okręgów Warszawskiego, Lubelskiego, Białostockiego i Łódzkiego. Oprócz Franio w jej skład wchodziły następujące osoby: 1) Bolesław Gałaj Bronisław, K-1, Ryszard pełnił funkcję szefa kolportażu podziemnej prasy WiN w Obszarze Centralnym; 2) Danuta Bańkowska Danka, Duda była główną łączniczką- -kolporterką w Obszarze Centralnym. Dostarczała prasę do poszczególnych placówek organizacyjnych w: Łodzi, Skierniewicach, Łowiczu, Pruszkowie, Żyrardowie, Warszawie. W Stoczni działała jako łączniczka i maszynistka o ps. Danka. Raz w tygodniu przekazywała materiały wywiadowcze na poszczególne skrzynki wywiadu Stoczni w Warszawie przy ul. Poznańskiej, Wspólnej i na pl. Trzech Krzyży; 3) Stanisława Sieńko Alinka, Iwonka pełniła funkcję głównej łączniczki między Okręgiem Białostockim a Obszarem Centralnym; 54 Tadeusz Wyrzykowski Arkadiusz ( ), prawnik, oficer ZWZ/BCh. Uczestnik kampanii wrześniowej (obrona twierdzy Modlin). Przeciwnik scalenia BCh z AK. Członek SL Roch radny Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie; redaktor Gazety Ludowej. Więzień polityczny okresu stalinowskiego, zrehabilitowany w 1989 r. 55 Zofia Franio ( ), lekarz, oficer rezerwy, od listopada 1939 r. członkini SZP, następnie ZWZ i AK, a także Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W strukturze AK utworzyła grupę kobiecą oddział dyspozycyjny, którego zadaniem było dbanie o zaopatrzenie dla całego Okręgu Kedywu. Podczas okupacji hitlerowskiej działała pod ps. Doktór. W Powstaniu Warszawskim kierowała żeńskim oddziałem saperów w Kobiecych Patrolach Minerskich, zajmującym się m.in. produkcją materiałów wybuchowych dla powstańców. Była również lekarzem oddziałów powstańczych na Woli, a potem w Śródmieściu. 14 XI 1946 r. aresztowana przez UB pod zarzutem pełnienia od stycznia tr. funkcji szefa łączności i kolportażu w Zarządzie Obszaru Centralnego WiN. Wyrokiem WSR w Warszawie 31 VII 1947 r. skazana na 12 lat więzienia. Na wolność wyszła 15 V 1956 r. Odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami i Orderem Virtuti Militari. W 1971 r. uhonorowana przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata; więcej zob. W. Zastocka, Dr Zofia Franio, Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej 2015, nr 6(302), s

62 2.1. Wywiad 63 4) Maria Wędrychowska Górska, F-42 zajmowała się kolportażem prasy podziemnej wydawanej przez Obszar Centralny, pełniła również funkcję łączniczki-maszynistki w Stoczni ; 5) Janina Warzycka Janka, F-43 łączniczka w Obszarze Centralnym, zajmowała się kolportażem prasy podziemnej; 6) Janina Sawicka Ściegienna Niusia, Żmijewska łączniczka- -kolporterka Obszaru Centralnego 56. Po opracowaniu raportów wywiadowczych przez wszystkie działy otrzymywali je Niepokólczycki i Kwieciński, ten ostatni następnie przekazywał je od jesieni 1946 r. do oddziału VI Sztabu Dowództwa Polskich Sił Zbrojnych w Londynie krypt. Zbiornica, kierowanego przez gen. Stanisława Kopańskiego, gen. Władysława Andersa we Włoszech, centralnego kierownictwa PSL i ambasad anglosaskich w Polsce. Te ostatnie, choć odgrywały dużą rolę w kontaktach z zagranicą, w tym rządem RP (m.in. pośredniczyły w przekazie pieniędzy czy materiałów wywiadowczych), nie miały być wtajemniczane w treść przekazywanych materiałów, gdyż ich głównym adresatem był polskie władze emigracyjne 57. Między Kwiecińskim a Londynem pośredniczyła placówka wywiadu gen. Kopańskiego umieszczona w Sztokholmie, kierowana przez płk. Zygmunta Reliszkę ps. Doliwa 58 i działająca pod krypt. Baza Teresa. Jej przedstawicielem na Wybrzeżu Gdańskim był Stefan Wyrzykowski Zenon, Teodor 59 szef ekspozytury wywiadu wojskowego na Polskę 56 AIPN, 01480/216, Kwestionariusze dotyczące organizacji WiN, Charakterystyki opracowane, Charakterystyka nr 12 komórki łącznościowej organizacji WiN, Warszawa, 20 III 1975 r., s. 1 5 (opracowanie Komórka łącznościowa WiN nr 12). Rozpracowaniem komórki łącznościowej Obszaru Centralnego WiN zajmowały się Departamenty III i Śledczy MBP. Śledztwo prowadzono od 25 XI 1946 do 17 VI 1947 r. Zlikwidowano wówczas Komendę Obszaru Centralnego WiN oraz kierowaną przezeń siatkę wywiadowczą Stocznię. Aresztowano 7 osób z komórki łącznościowej, które w lipcu 1947 r. WSR w Warszawie skazał na kary od 5 do 12 lat więzienia; więcej na ten temat zob. T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, rozdz. Wywiad, s. 85 n. Stamtąd również zaczerpnąłem pseudonimy niektórych z wymienionych powyżej osób (według indeksu osobowego). 57 Z. Woźniczka, op. cit., s Zygmunt Reliszko ( ), mjr piechoty WP w II RP, oficer ZWZ-AK i NSZ. Po zakończeniu wojny uciekł przed NKWD do Szwecji, skąd wyemigrował do Kanady. Odznaczony Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych. 59 Stefan Wyrzykowski ( ), mjr AK. Po wojnie represjonowany, ukrywał się, a następnie uciekł za granicę. Po powrocie w 1951 r. został aresztowany

63 64 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola z ramienia rządu londyńskiego, którego zastępcą był (za zgodą Kwiecińskiego) Jerzy Gołębiowski Sochacki vel Jerzy Wiśniewski Zieliński, F W kraju podlegały jej ekspozytury wywiadowcze w siedmiu miastach, zorganizowane przez przybyłego w połowie 1946 r. Teodora 61. W marcu 1946 r. na rozkaz ówczesnego inspektora Inspektoratu Biała Podlaska Jana Szatyńskiego (Szatowskiego) 62 Teodor zdał tamtejszy Obwód WiN swemu zastępcy Leonardowi Duninowi ps. Świt, sam zaś wyjechał do Szwecji. W Sztokholmie nawiązał kontakt z ekspozyturą wywiadu londyńskiego na kraj pod kierownictwem płk. Reliszki. W połowie 1946 r. Wyrzykowski powrócił do Polski z zadaniem zorganizowania bazy wojskowo-wywiadowczej, częściowo na bazie WiN. W sierpniu 1946 r. nawiązał kontakt z Obszarem Centralnym WiN i przedstawił się Kwiecińskiemu jako wysłannik szefa placówki Sztabu Głównego w Sztokholmie płk. Reliszki. Teodor pokazał Kwiecińskiemu instrukcje z Londynu i kod umówionych wyrazów służących szyfrowaniu informacji. Kwieciński przydzielił mu do pracy w nowo powstałej Bazie Teresa na Wybrzeżu Jerzego Wiśniewskiego F-40, który wytypowany został wspólnie przez Kwiecińskiego i Czarnockiego na zastępcę Teodora, pozostając jednak nadal członkiem WiN i przekazując wszystkie pozostałe informacje wywiadowcze poza wywiadem wojskowym Halinie Sosnowskiej. Ta zaś otrzymywała również informacje wywiadu wojskowego, oznaczone krypt. 7, z tym że miała je wykorzystywać nie dla tworzenia raportów Stoczni, lecz przekazywać komendantowi Obszaru Centralnego do Ciechocinka 63. i osadzony w więzieniu. Skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywocie, po 6 latach zwolniony. 60 Informator o nielegalnych, s Z. Woźniczka, op. cit., s Jan Szatowski vel Szatyński Kowal, Zagończyk, Jemioła ( ), uczestnik kampanii wrześniowej, uciekł z niemieckiej niewoli. Żołnierz AK, w 1944 r. w ramach odtwarzania struktur WP przez AK stanął na czele 50. Pułku Piechoty AK w 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, jednocześnie dowodząc zgrupowaniem pułkowym Gromada. W sierpniu 1944 r. rozpoczął organizowanie konspiracji antysowieckiej na Podlasiu. Od wrześniu 1945 r. prezes Inspektoratu Biała Podlaska WiN. 9 XI 1946 r. aresztowany przez UB, skazany na karę śmierci przez WSR w Lublinie w styczniu 1948 r., zamienioną po amnestii na 7 lat więzienia, które opuścił w 1953 r., po odbyciu pełnego wyroku. 63 AIPN, 01480/180, [Akta członków WiN], Współpraca Obszaru centralnego z Bazą Teresą, Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego z marca 1947 r., k. 294.

64 2.1. Wywiad 65 Oprócz Wiśniewskiego Sochackiego, F-40 w pracy wywiadowczej uczestniczył student Politechniki Gdańskiej Jerzy Szyller, opracowujący materiały wywiadowcze z Okręgu Pomorskiego. Do kontaktu z zagranicą wytypowana została również była pracownica Urzędu Aprowizacyjnego w Gdańsku Helena Presch Ciocia. Wraz z Szyllerem wyjechała do Szwecji do pracy w aparacie wywiadowczym płk. Reliszki. Tymczasem w Polsce Teodor nawiązał kontakt z dawnym znajomym z AK z terenu lubelskiego, byłym komendantem Marynarki Wojennej w Gdyni Edwardem Rachmanem, za pośrednictwem którego miał przywozić pocztę organizacyjną ze Szwecji. Przy pomocy Rachmana Obszar Centralny WiN dwukrotnie przerzucił również pocztę do Londynu. Do łączności z zagranicą wykorzystywany był także syn Rachmana, Jan, pływający na statku Katowice pomiędzy Polską a Szwecją. W kwietniu ujawnił się on wraz ze Stefanem Wyrzykowskim, który po zatrzymaniu przez UB został zwerbowany jako agent o ps. Roman. Tak swą rolę opisywał już po zatrzymaniu, w trakcie przesłuchania: Celem i założeniem placówki b[yłego] rządu londyńskiego w Sztokholmie w osobach płk. Reliszki i Szymanika było zorganizowanie na terenie Kraju sieci wywiadowczej. Ja otrzymałem zadanie zorganizowania takiej sieci przy pomocy organizacji WiN, ale od niej niezależnej, by nie dekonspirować WiN i odwrotnie. Placówce sztokholmskiej chodziło o materiały wywiadowcze 64. Ze strony Obszaru Centralnego WiN w spotkaniach ze Stefanem Wyrzykowskim Zenonem oprócz Kwiecińskiego brał również udział Kazimierz Czarnocki 65. Obszar Centralny otrzymywał z Bazy Teresa miesięczne dotacje w dolarach, w zamian za co Kwieciński miał zgodzić się na rozszerzenie w raportach Stoczni działu wywiadu wojskowego oraz wydać okręgom polecenia, by w działalności wywiadowczej zwrócić szczególną uwagę na wiadomości o znaczeniu militarnym. Rozpracowanie i likwidacja Stoczni miała miejsce od listopada 1946 r. (aresztowanie Sosnowskiej) do początku stycznia 1947 r. (likwidacja III Komendy WiN). Baza Teresa natomiast rozpracowywana była od września 1947 r. Podstawą założenia sprawy były zeznania 64 Ibidem, Protokół przesłuchania St[efana] Wyrzykowskiego z 23 XII 1947 r., podpisany przez niego, k Ibidem, Współpraca Obszaru Centralnego z Bazą Teresą. Protokół przesłuchania W[incentego] Kwiecińskiego z marca 1947 r. (mat. 1547/I), k. 292.

65 66 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola komendanta głównego WiN z 1947 r. Wincentego Kwiecińskiego 66. Sprawę rozpracowania Stoczni prowadził Wydział II Departamentu III MBP 67. Znamy nazwiska funkcjonariuszy biorących w niej udział: por. Jerzy Kędziora 68, chor. Wiesław Trutkowski 69, ppor. Jan Matejczuk 70, ppor. Stefan Skrzypiec 71. Aresztowania członków komórki nastąpiły 66 Ibidem, Akta członków WiN, Przedsięwzięcie do rozpracowania Bazy Teresa, k Był to tzw. Samodzielny Wydział II (wywiad); zob. R. Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce , Kraków 2007, s Jerzy Kędziora (ur. 1925), funkcjonariusz służb bezpieczeństwa, uważany za jednego z najbardziej okrutnych oficerów śledczych, zbrodniarz stalinowski. Był m.in. śledczym kierownictwa DSZ i WiN. Przesłuchiwał i znęcał się nad dowódcami i żołnierzami wielu powojennych organizacji niepodległościowych: Edwardem Bzymkiem-Strzałkowskim, Hieronimem Dekutowskim Zaporą, Wincentym Kwiecińskim, Franciszkiem Niepokólczyckim czy Łukaszem Cieplińskim. W czasie odwilży usunięty ze stanowiska kierownika sekcji śledczej MBP i skazany na 3 lata więzienia za pobicie w trakcie śledztwa byłego członka Armii Ludowej. Po kilku miesiącach zwolniony, przeszedł na resortową emeryturę; katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/73457 (17 I 2018). 69 Wiesław Trutkowski (ur. 1924), oficer MBP, w brutalny sposób przesłuchujący więźniów politycznych, m.in. Jana Mazurkiewicza Radosława (gniecenie stóp, kopanie kostek, kopanie w uda, w miednicę, stójka nago pod oknem celi, wlewanie wody do celi). W 1957 r. prokuratura prowadziła przeciwko niemu śledztwo z zarzutem przekroczenia uprawnień, brak jednak danych o jego rezultatach płk w pionie bezpieczeństwa w Gabinecie Ministra MSW; katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/79002 (17 I 2018). 70 Jan Matejczuk, oficer śledczy MBP. Uczestniczył m.in. w przesłuchaniach żołnierzy NSZ i Jana Mazurkiewicza Radosława ; S. Bojemski, Pisane krwią bohaterów, rec. L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach , Warszawa Kraków 1999, przedruk z Naszego Dziennika, 22 VIII 2000, nsz.com.pl/index.php/artykuly-i-opracowania/15-narodowcy-lucyny-kuliskiej; S. Dmowski, Sprawa Jana Mazurkiewicza Radosława Analiza decyzyjna, rozprawa doktorska pod kier. dr. hab. W. Jakubowskiego, Warszawa 2012, s. 102, 107, -%20Sprawa%20Jana%20Mazurkiewicza%20%27Rados%C5%82awa%27% %20Analiza%20decyzyjna.pdf?sequence=1 (17 I 2018). 71 Stefan Skrzypiec (ur. 1924), w Wydziale II Departamentu III MBP zajmował się sporządzaniem opracowań, dzięki którym przeprowadzono likwidację Obszaru Centralnego WiN dowodzonego przez ppłk. Wincentego Kwiecińskiego, siatki rtm. Witolda Pileckiego oraz Okręgu Lubelskiego WiN. Brał także udział w likwidacji oddziału NSZ Henryka Flamego Bartka (1946) i prowadził sprawę oficerów lotnictwa AK (1949); zob. (6 II 2019), tam również szczegółowy przebieg kariery w MBP.

66 2.1. Wywiad 67 w Podkowie Leśnej i Milanówku. Zatrzymano m.in. Halinę Sosnowską (19 listopada 1946), jej kuzynkę Janinę Rabek (ujawniła się 22 kwietnia 1947 w Gdańsku), która od końca 1946 r. była łączniczką między Czarnockim, Kwiecińskim i Sosnowską. Przy jej pomocy starano się ustalić miejsce pobytu Czarnockiego, który miał swą kancelarię w jednym z pensjonatów w Ciechocinku. Wszyscy członkowie komórki Sza zostali aresztowani w 1947 i 1948 r. 72 Zakończyło to tym samym funkcjonowanie Stoczni. Nie była to jednak jedyna struktura wywiadowcza WiN w Warszawie i na Mazowszu. Jeszcze jesienią 1945 r. prezes Obszaru Południowego Łukasz Ciepliński powołał komórkę o krypt. Filia-I, która od lipca 1946 r. przyjęła krypt. Jowisz, a od marca 1947 r. Zarząd Tartaków Państwowych 73. Zorganizował ją kpt. Józef Rządzki. Jej kontakty osobowe prowadziły działalność wywiadowczą również na terenie województw olsztyńskiego i białostockiego. Podlegała bezpośrednio Obszarowi Południowemu. Do zakresu działań tej siatki należało zbieranie informacji o siłach sowieckich i polskich walczących u ich boku, tak UB, jak i wojska, a także na temat PPR, partii opozycyjnych, nastrojów społecznych itd. Siatce tej udało się pozyskać wielu informatorów na terenie całego województwa warszawskiego. Jej działalność została przerwana w styczniu 1948 r. na skutek zatrzymania przez UB jednego z szefów pionu wywiadowczego Obszaru Południowego WiN krypt. Stomil Józefa Rzepki 74, który w wyniku brutalnego śledztwa ujawnił tożsamość pozostających na wolności pracowników wywiadu WiN 75. Oprócz Filii-I / Zarządu Tartaków Państwowych na terenie Warszawy i ówczesnego województwa warszawskiego prowadziło działalność także kilka innych siatek wywiadowczych WiN. Były to: 72 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN charakterystyka i struktura, Obszar Centralny WiN, Przedsięwzięcie, III Komenda, k v. 73 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Józef Rzepka ( ), kpt WP (w 2013 r. awansowany pośmiertnie do stopnia majora), w czasie II wojny światowej partyzant w rejonie Rzeszowa. Od czerwca 1945 r. z ramienia DSZ organizował przerzut na ziemie zachodnie byłych akowców zagrożonych aresztowaniem w rejonie Rzeszowa. Tworzył siatki wywiadu, przygotowywał raporty o życiu politycznym i nastrojach społecznych w kraju. Sądzony i skazany na śmierć w procesie IV ZG WiN w 1950 r. 75 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s. 135.

67 68 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola 1) siatka warszawska o krypt. Syrena i Wisła, podlegająca Obszarowi Centralnemu WiN. Na jej czele stał Ryszard Widelski 76, dysponujący 13 informatorami na terenie stolicy. Rozpracowana i zlikwidowana przez UB w lutym 1948 r.; 2) nienazwana siatka Obszaru Centralnego WiN kierowana przez Władysława Jedlińskiego Martę 77, obejmująca nie tylko Warszawę, ale cały kraj, a w szczególności Wybrzeże 78. Istotną rolę odegrała również operująca na terenie Warszawy sieć wywiadu Iskra, Instytut Bakteriologiczny, podległa IV ZG WiN i istniejąca od końca 1946 do jesieni 1947 r. Na jej czele stał Mieczysław Kawalec Iza, Bronek 79. Oparł się on na agentach zlikwidowanej przez UB w drugiej połowie 1946 r. sieci wywiadowczej Obszaru Południowego Stomil oraz części członków Obszaru Południowego WiN. Raporty Iskry sporządzane były w biurze studiów o krypt. Oddział Zakaźny, kierowanym przez Stefana Sieńkę Wiktora 80, jak się okazało, 76 Ryszard Widelski Irydion, Wiara, Wiesia, Władysław ( ), w okresie okupacji niemieckiej dowódca plutonu AK w Obwodzie Praga. W 1945 r. ujawnił się przed UB, po czym ponownie włączył się w nurt działalności konspiracyjnej. Żołnierz WiN od grudnia 1945 r. Od połowy 1946 r. kierował siatką wywiadowczą Obszaru Centralnego, a następnie IV ZG WiN w Warszawie o krypt. Syrena, Wisła. Bliski współpracownik Władysława Jedlińskiego Marty. Aresztowany 10 II 1948 r. w Warszawie. 27 października tr. skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci. Naczelny Sąd Wojskowy 14 I 1949 r. utrzymał wyrok w mocy, a Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Zamordowany 28 I 1949 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Jego szczątki odnaleziono latem 2012 r. w kwaterze Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach; (7 II 2019). 77 Władysław Jedliński Nemo, Stefan Mączyński, Stefan Sławiński, Stefan Tomaszewski, Marta ( ), żołnierz kampanii wrześniowej i obrońca Warszawy, w konspiracji w SZP-ZWZ-AK. Założyciel zgrupowania Nemo, które weszło w skład Obwodu ZWZ-AK Praga, kierownik samodzielnej komórki pracującej dla Oddziału II KG AK, uczestnik Powstania Warszawskiego. Od 1947 r. zasiadał w IV ZG WiN na stanowisku II zastępcy Szefa Biura Studiów. Aresztowany, poddany torturom, w 1955 r. skazany na karę dożywotniego więzienia, w 1957 r. zwolniony. 78 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Mieczysław Kawalec Iza, Żbik, Psarski, Stanisławski ( ), mjr WP, żołnierz AK, p.o. ostatniego prezesa IV ZG WiN, aresztowany w 1948 r. i skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci wykonaną w więzieniu mokotowskim 1 III 1951 r. (wraz z innymi członkami IV ZG WiN). 80 Stefan Sieńko Andrzej, Ikar, Tadeusz, Wiktor (ur. 1923), w AK od sierpnia 1942 r., pozostał w konspiracji po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej.

68 2.2. Działalność zbrojna 69 agenta UB zwerbowanego po aresztowaniu. Podlegał mu Józef Rzepka z siecią specjalną kilkoma informatorami działającymi na Górnym Śląsku 81. Wiadomości zebrane przez Iskrę przekazywane były do ambasady amerykańskiej w Warszawie oraz delegatury zagranicznej WiN w Londynie krypt. Dardanele, kierowanej przez Józefa Maciołka i Stefana Rostworowskiego Ignacego 82. Delegatura londyńska WiN przekazywała otrzymane z kraju raporty wywiadowi angielskiemu, a także dostarczyła kierownictwu WiN w kraju za pośrednictwem ambasady belgijskiej 95 tys. dolarów w formie okresowo wypłacanych dotacji 83. Sieć wywiadowcza Iskra została zlikwidowana przez UB wiosną 1948 r., już po rozbiciu IV Zarządu Głównego Działalność zbrojna Ugrupowania takie jak Ruch Oporu Armii Krajowej czy Armia Krajowa Obywatelska od WiN odróżniało to, że były nastawione na ogół na działalność partyzancką przeciw wojskom sowieckim i podległym im polskim formacjom militarnym. Choć i WiN również wbrew zamierzeniom twórców 84, zwłaszcza na terenach wschodnich i południowych Obszaru Centralnego nie unikał prowadzenia walki Od jesieni 1945 r. zastępca Józefa Maciołka jako kierownika sieci informacyjnej Stomil Obszaru Południowego WiN, a po jego wyjeździe na Zachód kierował tą siecią. W IV ZG WiN od początku 1947 r., zastępca szefa Wydziału Informacji, kierownik Biura Studiów. Zwerbowany do współpracy przez UB najprawdopodobniej pod koniec 1947 lub w początkach 1948 r. W ramach operacji Cezary pełnił funkcję kierownika organizacyjnego powołanej przez MBP V Komendy WiN, rozpracowywał dla UB grupy konspiracyjne i uwiarygodniał operację wobec Delegatury Zagranicznej WiN. Po zakończeniu współpracy z UB zmienił nazwisko na Andrzej Kazimierowicz, pracował jako dziennikarz w piśmie Gromada Rolnik Polski. 81 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Stefan Marian Rostworowski ( ), ekonomista i historyk. Od 1945 r. żołnierz WiN, z ramienia organizacji nawiązywał kontakty z ambasadą USA i kard. Augustem Hlondem. Latem 1946 r. przerzucony jako delegat WiN na Zachód, gdzie pozostał, działając w Delegaturze Zagranicznej WiN Dardanele. 83 Informator o nielegalnych, s W centralnych strukturach WiN od początku zakładano rezygnację z walki zbrojnej i odżegnywano się od wszelkich ugrupowań prowadzących taką działalność. Mówiła o tym już Deklaracja ideowa omówiona w poprzednim rozdziale.

69 70 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola z komunistycznymi siłami bezpieczeństwa. Już podczas pierwszej z kilku odpraw, jakie płk Kwieciński odbył z komendantem głównym WiN Franciszkiem Niepokólczyckim, ten ostatni wydał mu rozkaz likwidacji oddziałów leśnych AK-WiN i zarzucenia prowadzonej przez nie jak wyraził się w śledztwie Kwieciński akcji dywersyjno-terrorystycznej. Polecił jedynie pozostawić część oddziałów w Lubelskiem i Białostockiem na wypadek ewentualnej wojny pomiędzy ZSRS a państwami anglosaskimi 85. Zastępca komendanta Okręgu Lublin DSZ Marian Gołębiewski wspominał, że podczas procesu I ZG WiN, w którym sądzono go wraz z dowództwem organizacji (mimo że do niego nie należał), zarzucano mu, że dokonał likwidacji około 370 So - wie tów, ubeków, członków PPR i osób ich popierających. Sam Go - łę biewski w udzielonym pod koniec lat osiemdziesiątych wywiadzie nie wypierał się zresztą tego, przyznając wszakże, iż nie prowadził takiej ewidencji 86. Do największych oddziałów zbrojnych WiN w tych okręgach należały: w Lubelskiem zgrupowanie mjr. Mariana Bernaciaka Orlika 87, 85 Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego w dniu 1 sierpnia 1947 r. przez funkcjonariusza MSW w sprawie organizacji Obszaru Centralnego WiN [w:] Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w dokumentach..., t. 1, s Gołębiewski krytycznie zapatrywał się na działalność zarówno Mikołajczyka po jego przyjeździe do kraju 27 VI 1945 r. i jego wejście w skład TRJN, jak i Jana Mazurkiewicza Radosława, który po aresztowaniu wezwał żołnierzy podziemia do ujawniania się. Według Gołębiewskiego WiN powinien być oficjalną organizacją polityczną, natomiast w ukryciu nadal powinien prowadzić walkę zbrojną; Bo mnie tylko wolność interesuje Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988 czerwiec 1989), wywiad przeprowadził D. Balcerzyk, wstęp i oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s. 326, n. w rozdz. Akcja ujawnieniowa płk. Jana Mazurkiewicza»Radosława«. 87 Marian Bernaciak Orlik ( ), podczas okupacji szef Kedywu Podobwodu A (Dęblin-Ryki) w Obwodzie AK Puławy. Przeprowadził ponad 20 akcji bojowych przeciwko Niemcom, w lipcu 1944 r. zajął Ryki. W sierpniu 1944 r. podjął nieudaną próbę przedostania się wraz ze swym oddziałem do walczącej Warszawy. Po wkroczeniu Armii Czerwonej oddział został rozwiązany, ale w marcu 1945 r. odtworzony. Bernaciak powierzył dowództwo por. Świtowi (Zygmunt Kęska), sam zaś zajął się organizowaniem zbrojnej samoobrony na terenie Inspektoratu Puławy. Początkowo oddział był podporządkowany DSZ, później wszedł w skład WiN. Do walki z tym zgrupowaniem władze zmobilizowały ogromne siły operacyjne, liczące łącznie kilkanaście tysięcy żołnierzy LWP, KBW oraz funkcjonariuszy MO i UB. Aresztowani zostali rodzice Bernaciaka oraz jego brat Lucjan, były żołnierz AK. 24 VI 1946 r. Bernaciak wraz niewielką grupą żołnierzy, wracający

70 2.2. Działalność zbrojna 71 mjr. Hieronima Dekutowskiego Zapory 88, Zdzisława Brońskiego Uskoka 89, Leona Taraszkiewicza Jastrzębia 90, Henryka Lewczuka z odprawy w Życzynie, zostali zaatakowani przez ochraniających referendum żołnierzy wojsk saperskich z 1. Dywizji Piechoty oraz oddział KBW koło wsi Piotrówek. Dwukrotnie ranny podczas próby przebicia się z okrążenia, popełnił samobójstwo. Pochowany na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie; (22 VII 2014). 88 Hieronim Dekutowski Zapora ( ), uczestnik kampanii wrześniowej jako ochotnik, następnie przebywał we Francji i Wielkiej Brytanii (1. Brygada Spadochronowa). W nocy z 16/17 IX 1943 r. zrzucony w okolice Wyszkowa jako cichociemny. Skierowany do Inspektoratu Zamojskiego AK. W lutym 1944 r. został szefem Kedywu Inspektoratu Rejonowego Lublin i Puławy. Po wkroczeniu Sowietów na te tereny pozostał w konspiracji, prowadząc walkę partyzancką z nowym okupantem. 1 VI 1945 r. rozkazem DSZ na Kraj awansowany do stopnia majora i nawiązał współpracę z WiN. W latach przeprowadził ponad 60 akcji zbrojnych przeciw Armii Czerwonej, UB i MO na terenie województw lubelskiego, rzeszowskiego i kieleckiego. Po ogłoszeniu amnestii lutowej w 1947 r. postanowił opuścić Polskę i wyjechać na Zachód. We wrześniu tr. aresztowany w Nysie podczas próby ucieczki i osadzony w więzieniu mokotowskim. Podczas niejawnej rozprawy 3 15 IX 1948 r. WSR w Warszawie skazał go na siedmiokrotną karę śmierci po długim i okrutnym przesłuchiwaniu. Zimą 1949 r. podjął nieudaną próbę ucieczki, po której osadzono go w karcerze. 7 III 1949 r. został stracony wraz z 6 podkomendnymi w więzieniu na ul. Rakowieckiej. Zrehabilitowany przez Sąd Wojewódzki w Warszawie 23 V 1994 r. Za życia czterokrotnie odznaczony Medalem Wojska, pośmiertnie m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (15 XI 2007). Latem 2012 r. badacze IPN pracujący pod kierunkiem prof. Krzysztofa Szwagrzyka odkryli i zabezpieczyli jego szczątki podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych na terenie kwatery Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach; T. Swat, op. cit., s ; T. Wojteczko, Hieronim Dekutowski ps. Zapora , (30 IX 2014); Kolejne wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego Warszawa, 22 sierpnia 2013, (14 III 2016). 89 Zdzisław Broński Uskok ( ), walczył w kampanii wrześniowej i dostał się do niewoli. Prawdopodobnie jesienią 1940 r. uciekł z niemieckiego obozu jenieckiego. Od jesieni 1943 r. dowodził oddziałem partyzanckim w Obwodzie AK Lubartów, brał udział w akcji Burza. Po wyzwoleniu walczył przeciw komunistom na czele oddziału liczącego ok. 20 osób. Rozkazem DSZ na Kraj z 1 VI 1945 r. awansowany do stopnia porucznika czasów wojny. Zginął otoczony w bunkrze, gdzie przez 2 lata ukrywał się przed UB, jednocześnie spisując swoje wspomnienia. Jego pamiętnik ukazał się w 2004 r. nakładem IPN; zob. więcej czesc-1.html (30 IX 2014). 90 Leon Taraszkiewicz Jastrząb ( ), podczas wojny wstąpił do działającego w lasach włodawskich sowieckiego oddziału partyzanckiego Anatola. Więziony

71 72 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Młota 91, Mieczysława Niedzielskiego Grota 92, Karola Kosteckiego Kostka 93, Józefa Kłysia 94 ; w Białostockiem oddziały P-8 Leona na Zamku lubelskim, najpierw przez gestapo, a ponownie po wkroczeniu Armii Czerwonej (aresztowany w grudniu 1944), nie zgodził się bowiem na współpracę z Resortem Bezpieczeństwa Publicznego. 13 II 1945 r. przewieziony do obozu NKWD i UB w Błudku-Nowinach. W marcu 1945 r. zbiegł z transportu jadącego na wschód i po dotarciu do Włodawy przez kilka tygodni ukrywał się, a następnie wraz z kilkoma kolegami uciekł do lasu, gdzie nawiązał kontakt z ukrywającym się komendantem Rejonu AK Klemensem Panasiukiem Orlisem i pod ps. Jastrząb wszedł w skład oddziału partyzanckiego Tadeusza Bychawskiego Sępa. W latach dowodzony przez niego oddział dokonał wielu akcji zbrojnych na podległym sobie terenie. 3 I 1947 r. w ataku na oddział propagandowo-ochronny LWP w Siemieniu został ciężko ranny w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach, najprawdopodobniej postrzelony przez agenta UB ulokowanego w oddziale, zmarł w trakcie transportu do lekarza. Potajemnie pochowany na cmentarzu w Siemieniu przez żołnierzy z Rejonu I Obwodu WiN Radzyń Podlaski. Jego powtórny, uroczysty pogrzeb odbył się 30 VI 1991 r.; nowa/przykladowa-strona/leon-taraszkiewicz (30 IX 2014). 91 Henryk Lewczuk Młot ( ), uczestnik kampanii wrześniowej, a następnie żołnierz ZWZ-AK. W 1944 r. wstąpił do Oficerskiej Szkoły Artylerii w Chełmie. Po promocji zdezerterował, aby wrócić do antykomunistycznej konspiracji. Stworzył duży, dobrze wyszkolony, uzbrojony i umundurowany oddział, który jako jedyny w Obwodzie Chełmskim walczył od 1945 do 1947 r. Ujawnił się wraz z oddziałem w marcu 1947 r., rok później wyemigrował na Zachód. Po krótkim pobycie w Monachium osiedlił się we Francji. Kierował tam jednym z okręgów polonijnej organizacji młodzieżowej Ogniwo. Do Polski powrócił w 1992 r.; więcej zob. html (30 IX 2014) 92 Mieczysław Niedzielski Grot (ur. 1925), w sierpniu 1944 r. wstąpił do Oficerskiej Szkoły Piechoty i po jej ukończeniu w stopniu podporucznika został wysłany na front. W lutym 1945 r. został ranny i po leczeniu szpitalnym udał się do rodziny do Chełma. Wstąpił do oddziału Fali, a następnie wrócił do wojska. Zdemobilizowany wiosną 1946 r., został skierowany przez komendanta obwodu Grubego do oddziału Młota na jego zastępcę. W oddziale przebywał do sierpnia 1946 r., a następnie wyjechał do Wrocławia. Nie ujawnił się i poza krótkimi pobytami w areszcie UB w 1948 i 1953 r. nie był represjonowany. Pracował i mieszkał we Wrocławiu. Jeden z czterech żyjących jeszcze żołnierzy oddziału Młota ; 6.wix.com/zolnierze-wykleci#!oddzia-mota / c1o8s (30 IX 2014) 93 Karol Kostecki Kostek ( ), uczestnik kampanii wrześniowej. Od lutego 1940 r. działał w konspiracji niepodległościowej przeciwko nacjonalistom z UPA oraz w obronie ludności polskiej przed niemiecką akcją pacyfikacyjną. Jego oddział brał udział w akcji Burza oraz wyzwalaniu Bełżca i Tomaszowa Lubelskiego. Zagrożony aresztowaniem po wkroczeniu na ziemie polskie Sowietów, pozostał

72 2.2. Działalność zbrojna 73 Suszyńskiego 95, 94 Kazimierza 95 Kamieńskiego Huzara 96, Lucjana Min - kiewicza Wiktora 97, Władysława Łukasiuka Młota 98, Jana w konspiracji. W styczniu 1947 r. aresztowany i skazany na sześciokrotną karę śmierci, zamieniono na mocy amnestii na 15 lat więzienia, zwolniony 9 XI 1956 r. Dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari V klasy. 94 Józef Kłyś Rejonowy, dowódca grupy partyzanckiej NZW działającej na terenie pow. Janów Lubelski i Kraśnik. Poległ w walce z grupą operacyjną UB-MO 12 XI 1952 r. we wsi Piłatka, pow. Kraśnik. Jego oddział liczył ok. 10 ludzi, działał od grudnia 1946 do listopada 1952 r.; Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s Leon Suszyński P-8, Peoś, Litwin ( ), obrońca Grodna we wrześniu 1939 r., po wejściu Armii Czerwonej do Białegostoku w konspiracji w SZP-ZWZ-AK. Od września 1945 do kwietnia 1947 r. dowodził samodzielnym oddziałem partyzanckim WiN, operującym głównie w okolicy Białegostoku, Knyszyna i Sokółki. Ujawnił się wraz z oddziałem 15 IV 1947 r. w Sokółce po ogłoszeniu amnestii i namierzeniu go przez UB na skutek dekonspiracji przez jednego z żołnierzy w trakcie przesłuchania. Do ujawnienia miało początkowo dojść w Białymstoku, ale nie zgodziły się na to władze bezpieczeństwa, gdyż byłaby to zbyt wielka demonstracja na korzyść AK, bo cały Białystok był po naszej stronie. Ostatecznie w Sokółce ujawniło się 57 partyzantów; zob. Ośrodek KARTA, I/136, Helena Drozdowicz-Suszyńska Orlica, [wspomnienia] nagrał w sierpniu 1989 r. Wiesław Krasnodębski, k Suszyński został aresztowany i skazany na 8 lat więzienia. Pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2009). 96 Kazimierz Kamieński Huzar ( ), uczestnik kampanii wrześniowej, od 1942 r. w AK. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie ukrywał się, zagrożony aresztowaniem przez NKWD. W styczniu 1945 r. stanął na czele oddziału samoobrony Obwodu AKO Wysokie Mazowieckie. Następnie przeszedł do Zrzeszenia WiN. Po nawiązaniu kontaktu w 1952 r. z fałszywą V Komendą WiN w celu zorganizowania wyjazdu na Zachód, 23 października aresztowany w Warszawie przez UB. Skazany przez WSR w Warszawie 26 III 1953 r. na sześciokrotną karę śmierci. Stracony w październiku 1953 r. w więzieniu w Białymstoku. 97 Lucjan Minkiewicz Wiktor ( ), żołnierz ZWZ-AK na Wileńszczyźnie. Po demobilizacji 5. Wileńskiej Brygady AK 4 X 1945 r. na własną prośbę pozostał w terenie i dowodził oddziałem partyzanckim. W lutym 1946 r. jego szwadron otrzymał nazwę 6. Wileńskiej Brygady, kontynuując tradycję 6. Wileńskiej Brygady AK, podległej w dalszym ciągu mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi Łupaszce oraz Komendzie Okręgu Wileńskiego AK (funkcję dowódcy pełnił do 19 X 1946). Aresztowany na przełomie czerwca i lipca 1948 r., 2 XI 1950 r. skazany na ośmiokrotną karę śmierci za działalność niepodległościową, rozstrzelany 8 II 1951 r. w więzieniu mokotowskim; view=article&id=9%3alucjan-minkiewicz&catid=9&itemid=102 (18 I 2018). 98 Władysław Łukasiuk Młot, Młot II ( ), od 1940 r. żołnierz ZWZ-AK w Obwodzie Siedlce. Wiosną 1945 r. dołączył do oddziału Obwodu Bielsk Podlaski AKO ppor. Teodora Śmiałowskiego Szumnego (został jego zastępcą). 2 VIII

73 74 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola Tabortowskiego Bruzdy 99, w Kieleckiem zaś oddziały Franciszka Jaskulskiego Zagończyka 100. Celem walki w tych rejonach kraju była jak zapewniali dowódcy poszczególnych oddziałów ochrona i obrona przed pacyfikacjami dokonywanymi przez oddziały UB, MO, NKWD i LWP. Uwalniano również aresztantów z więzień ubeckich i milicyjnych oraz z obozów pracy. Według danych zebranych przez Janusza Kurtykę, a cytowanych przez Mieczysława Huchlę, w Białostockiem działało w 1946 r. 28 oddziałów leśnych WiN w sile 3 batalionów, w Lubelskiem 34, a w Warszawskiem 27. Szacuje się, że walczyło w nich od 25 do 30 tys. ludzi. Liczebność ta spadła znacznie po amnestii wiosną 1947 r. 101 O skali tej mówił płk Kwieciński: W chwili objęcia przeze mnie funkcji prezesa Obszaru Centralnego samoobrona w terenie działała. Pierwszą zmianę, jaką postanowiłem przeprowadzić decydując się na przejęcie Obszaru to zlikwidować terror i dywersję. Zgodnie zresztą z decyzją przebudowy WiN-u na organizację czysto polityczną zaniechane musiały być dotychczasowe metody. Nie stanąłem jednak na wysokości zadania byłem widocznie za słaby. Tak, że mimo dużych wysiłków nie zdołano całkowicie przebudować WiN-u 102. Jako przyczynę takiego stanu rzeczy Kwieciński 1945 r. przyłączył się do 5. Wileńskiej Brygady AK. Jego oddział AK-AKO-DSZ, należący do Eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK, liczył od 10 do 30 ludzi. Dowodził 6. Wileńską Brygadą AK do lipca 1949 r., kiedy to zastąpił go kpt. Kazimierz Kamieński Huzar. Zginął 27 VI 1949 r. z ręki swojego podkomendnego w niewyjaśnionych okolicznościach. 13 VIII 1949 r. funkcjonariusze UB wykopali jego ciało i przenieśli w nieznane miejsce; biogramy/15003,kpt-wladyslaw-lukasiuk-quotmlotquot.html (18 I 2018); Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s. 240, Jan Tabortowski Bruzda ( ), mjr WP, żołnierz AK, AKO i WiN, inspektor inspektoratów III Łomżyńskiego i IV Suwalskiego AK, prezes rejonowy WiN. Aresztowany w sierpniu 1945 r. przez NKWD. Po ucieczce odbudował struktury konspiracyjne i rozpoczął działalność zbrojną w ramach utworzonej przez komendanta Okręgu Białostockiego AK płk. Władysława Liniarskiego AKO. Ujawnił się po ogłoszeniu amnestii w 1947 r. Zagrożony aresztowaniem, zszedł do podziemia w kwietniu 1950 r. Zginął 23 VIII 1954 r. podczas ataku na posterunek MO w Przytułach. 20 VIII 2009 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. 100 M. Huchla, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość z perspektywy półwiecza, Zeszyty Historyczne WiN-u 1995, nr 7, s Ibidem. 102 AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. Głóg, k. 31.

74 2.2. Działalność zbrojna 75 podał spadek pozostawiony przez Nie i jego założenia ideologiczne, niezmienioną strukturę organizacyjną AK w Okręgach Lubelskim i Białostockim, brak wyrobienia dowódców kierowników komórek organizacyjnych działających niejednokrotnie samowolnie oraz postępującą demoralizację w szeregach organizacji, szczególnie wśród tych żołnierzy, którzy uprzednio pozostawali w lesie. Pamiętając o tym, że Kwieciński podczas przesłuchania dość krytycznie ocenił podległą sobie organizację, można jednak przyjąć, że argumenty te w znacznej mierze były bliskie rzeczywistości. Aby zapobiec usamodzielnieniu się poszczególnych komórek w ramach Obszaru, Kwieciński wydał szereg rozkazów dla swych podwładnych w poszczególnych okręgach. W Okręgu Warszawskim nakazał Augustowi Jaszczukowi 103 całkowite zahamowanie terroru i działalności bandyckiej, nie tylko naszych członków, ale i luźnych grup 104. W tym celu winien on spacyfikować działalność ROAK i innych mniejszych oddziałów leśnych operujących na terenie Okręgu Warszawskiego. Podobnie rzecz wyglądała w Okręgach Lubelskim i Białostockim, gdzie konspiracja wojskowa była szczególnie silna i często bardzo rozdrobniona. Tu również zadaniem było oczyszczenie lasów z partyzantki. Podobne wytyczne objęły Okręgi Łódzki i Kielecki 105. W innym miejscu Kwieciński przekonywał przesłuchujących go oficerów, że WiN nigdy do końca nie stał się strukturą cywilną: Twierdzę, że w ogóle polityczną organizacją WiN ze swoim czysto politycznym programem stać się nie mógł. Zresztą polecenie N[iepokólczyckiego]»zawieszenia działalności zbrojnej, aż do odwołania«oraz pozostanie w łączności z dawnym 103 August Jaszczuk (1914?), od 1940 r. żołnierz ZWZ-AK w Okręgu Warszawa- -miasto. W 1945 r. na polecenie Radosława zorganizował warsztat mechaniczny przy ul. Brzeskiej, mający zapewnić pracę byłym żołnierzom Kedywu. W połowie tego samego roku zorganizował również grupę dyspozycyjną pod kierownictwem Ryszarda Jabłońskiego Znicza, nad którą w październiku przejął osobistą komendę. Od końca maja 1946 r. pełnił funkcję prezesa Warszawskiego Okręgu Zrzeszenia WiN. Aresztowany przez UBP wraz z Tadeuszem Jaegermannem 25 VII 1946 r., skazany przez WSR w Warszawie 21 V 1947 r. na 5 lat więzienia, zwolniony 25 VII 1951 r.; K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN, s W trakcie przesłuchania Kwieciński często posługiwał się terminologią ubecką, która przez terror i bandytyzm rozumiała wszelką działalność oddziałów antykomunistycznego podziemia. 105 AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. Głóg, b.d., k

75 76 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola sztabem jako częściowo ośrodkiem dyspozycyjnym zachowało wojskowe zabarwienie organizacji 106. Wydaje się, że masowe ujawnienie struktur partyzanckich w ogóle nie wchodziło w grę, oznaczałoby bowiem również dekonspirację większości lokalnych oddziałów, sieci łączności i kolportażu. Poza tym trudno było w tak krótkim czasie od rozwiązania AK i zakończenia wojny zdemobilizować oddziały leśne, których dowódcy doskonale zdawali sobie sprawę, że okupacja nie zakończyła się, a jedynie została zamieniona na kolejną. Dodatkowo w grę wchodziło oczekiwanie na wybuch III wojny światowej, powszechne również wśród kierownictwa WiN, zatem pozostawienie oddziałów partyzanckich do działań na zapleczu wroga okazywało się być wręcz pożądane. Na terenach tych zresztą dochodziło do współpracy WiN z innymi formacjami militarnymi, również powstałymi na bazie tak AK, jak i NSZ, ale także i do ich rywalizacji. Helena Drozdowicz-Suszyńska 107 wspomina, że na terenach Puszczy Knyszyńskiej w Białostockiem dochodziło do walk między oddziałami WiN a NSZ. We wzajemnej niechęci i próbach przejęcia kontroli nad tym terenem posuwano się nawet do denuncjowania winowców przez członków NSZ. Dla zobrazowania wzajemnych animozji pozwolę sobie w tym miejscu przytoczyć obszerniejszy fragment jej relacji: A był nawet przypadek, że zastrzelili naszego kolportera, i naszego łącznika, który akurat szedł do naszego obozu, aby przekazać nam ważne wiadomości. Zastrzelili go w rewanżu. Dowódca oddziału posłał patrol, ponieważ wiedzieli, kto to zrobił miejscowy z siatki NSZ-tu, aby zrobił z nim porządek, taki sam jak i on zrobił z naszym łącznikiem. Niestety oni się ukryli, tyle tylko, że im zabrano niektóre rzeczy. Cały ten dobytek przekazano tej rodzinie, która została pokrzywdzona 108. Animozje pomiędzy oddziałami partyzanckimi o różnej proweniencji prowadziły do osłabienia podziemia zbrojnego, a nawet do bratobójczej walki. Powodowało to negatywne ich postrzeganie przez miejscową ludność, co umiejętnie wykorzystywała bezpieka, rozpuszczając propagandę o wzajemnie zwalczających się bandach. 106 Ibidem, k Helena Drozdowicz-Suszyńska Orlica (ur. 1924), sanitariuszka AK Obszaru Wileńskiego, od 1945 r. w WiN jako łączniczka w plutonie Leona Suszyńskiego P-8, później jego żona. 108 Ośrodek KARTA, I/136, Helena Drozdowicz-Suszyńska Orlica, [wspomnienia] nagrał w sierpniu 1989 r. Wiesław Krasnodębski, k. 23.

76 2.2. Działalność zbrojna 77 Na terenie stolicy działalność konspiracyjną prowadziła również powiązana ze strukturami Okręgu Lubelskiego tzw. grupa garwolińska. Organizacja ta, będąca formalnie oddziałem WiN, wyrosła ze struktur AK, aktywnych w powiecie garwolińskim w czasie wojny. Na jej czele stał dowódca Marian Bernaciak Orlik, działający na terenie Żelechowa w powiecie garwolińskim. Po częściowej likwidacji jego oddziału i lęku pozostałych żołnierzy przed aresztowaniem, kilku z nich przeniosło się do Warszawy, gdzie utworzyło nową grupę, podporządkowaną komendantowi rejonu żelechowskiego Owocowi. Na jej czele stanął Ryszard Włodarczyk War 109. Punktami kontaktowymi były warszawskie mieszkania następujących osób: Stanisława Skwarczyńskiego ul. Stalowa 57/4; Reginy Belke ul. Lubelska 20/2, pomagała również w przechowywaniu broni 110 ; Wincentego Gontarka ul. Letnia 5/ Członkami grupy warszawskiej były następujące osoby: 1) Ryszard Włodarczyk War, Jacek (ur. 1926) dowódca. Po wyjeździe z terenu powiatu garwolińskiego ukrywał się przez pewien czas w Zamościu, po czym przybył do Warszawy, gdzie rozpoczął swą działalność 112 ; 2) Kazimierz Sośko vel Michałowski Łysy, Biskup. 24 września 1946 r. aresztowany przez UBP w Warszawie, podjął próbę ucieczki eskortującym go pracownikom, podczas której został postrzelony i zmarł 113. Przed aresztowaniem przez UB wstąpił do WP, z którego po kilku miesiącach zdezerterował i ukrywał się na terenie stolicy. Posiadał pistolet siódemkę. W organizacji był inspiratorem 109 Ryszard Włodarczyk War (ur. 1925), w 1942 r. zorganizował na terenie Żelichowa konspiracyjną grupę młodzieżową Organizacja Krzyża i Miecza, skupiającą w większości harcerzy. W styczniu 1943 r. podporządkowała się ona Komendzie Rejonu AK w Żelechowie. 110 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Belke Reginy, Warszawa, 11 XII 1974 r., oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem, Charakterystyka nr 84 dotycząca nielegalnej organizacji WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego, Warszawa, 5 XII 1974 r., Dane z materiałów archiwalnych SB K[omendy] S[tołecznej] MO nr 79/II, t. 1, 2 i 3, oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem. 113 Ibidem, k. 2.

77 78 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola wrogiej działalności i swoim postępowaniem wpłynął na pozostałych członków 114 ; 3) Władysław Cena (ur. 1924) w obawie przed aresztowaniem przez UB (jako żołnierz WiN) wstąpił do WP, z którego zdezerterował 17 maja 1945 r., a następnie ukrywał się w Jarosławiu (gdzie nabył od swej znajomej pistolet colt i 67 sztuk amunicji), a później w Warszawie. Posiadał również pistolet TT, który sprzedał żołnierzowi WP Stanisławowi Kowalskiemu pilnującemu magazynów wojskowych w Warszawie przy ul. Szwedzkiej. Z magazynów tych przy pomocy w/w Kowalskiego członkowie organizacji kradli towary 115 ; 4) Lucjan Konieczny Słowik (ur. 1925); 5) Zenon Baranowski Słoń (ur. 1927); 6) Mieczysław Włodarczyk Okoń (ur. 1926); 7) Jerzy Szatejko Samuraj (ur. 1927); 8) Henryk Włodarczyk (ur. 1900) ojciec Ryszarda. Do organizacji należała również jego córka ps. Dziunia. Przechowywał broń członkom organizacji w liczbie 6 sztuk (pistolety) 116 ; 9) Regina Zgodzińska (ur. 1915) pełniła funkcję łączniczki między Warszawą a Żelechowem. W swoim mieszkaniu w Warszawie udzielała noclegów ukrywającym się członkom organizacji 117 ; 10) Zbigniew Adamski (ur. 1922) jak zanotowała bezpieka wymieniony w dniu r. po przeprowadzonej z nim rozmowie w UBP Warszawa ostrzegł wszystkich członków organizacji o zainteresowaniu się nim przez organy bezpieczeństwa. O powyższym poinformował wprowadzony w to środowisko TW ps.»fijołek« AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Sośko Kazimierza, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Cena Władysława, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Włodarczyk Henryka, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Reginę Zgodzińską, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k Ibidem, Charakterystyka nr 84 dotycząca nielegalnej organizacji WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego, Warszawa, 5 XII 1974 r., k. 2.

78 2.2. Działalność zbrojna 79 Powyższe zdarzenie skłoniło bezpiekę do realizacji sprawy, gdyż wszystkie osoby należące do organizacji ostrzeżone przez Adamskiego zamierzały wyjechać ze stolicy 119. Na przełomie września i października 1946 r. dokonano zatrzymań wymienionych. Ponadto w porozumieniu z informacją WP aresztowano trzech żołnierzy pilnujących magazynów wojskowych w Warszawie przy ul. Szwedzkiej, którzy weszli w porozumienie z członkami organizacji, umożliwiając im kradzież towarów z tychże magazynów. Byli to: kpr. Stanisław Kowalski, Władysław Fekuta i Stefan Ciura 120. Śledztwo wykazało, że żołnierze WiN przybyli z Żelechowa dokonywali na terenie Warszawy ataków na oficerów WP celem zdobycia broni. Rozbroili m.in. na ul. Skaryszewskiej i Lubelskiej dwóch oficerów WP i KBW. Wyjeżdżali również na teren powiatu garwolińskiego i brali udział w tzw. rozbrajaniu terenu. Polegało to na odbieraniu broni byłym członkom organizacji, którzy dokonywali na własną rękę napadów rabunkowych 121. W Wielkanoc 1946 r. partyzanci dokonali ataku na posterunek MO w Miastkowie. Rozbrojono wówczas jednego z funkcjonariuszy oraz zabrano 1 rkm, 6 karabinów kbk, 1 automat pepeszę i siodło do jazdy konnej 122. Według danych UB organizacja posiadała łącznie 20 sztuk broni palnej, z której część zdano dopiero w chwili ujawnienia się podczas amnestii lutowej 1947 r. Skorzystały z niej następujące osoby: 1) Janina Włodarczyk Dziunia ; 2) Ryszard Włodarczyk War, który zdał trzy pistolety: nagan, parabellum i TT. Poinformował również o schowaniu dwóch pistoletów TT i parabellum u jednego z członków organizacji, zamieszkałego w Żelechowie; 3) Lucjan Konieczny Słowik zdał nagan; 4) Zenon Baranowski Słoń posiadał pistolet TT oraz podał miejsce ukrycia pepeszy; 5) Wanda Kasprowicz; 6) Jerzy Szatejko Samuraj 1 mauzer kal. 7,79; 7) Mieczysław Włodarczyk Okoń ; 8) Ignacy Gruza Grześ vis nr W okresie okupacji należał do Batalionów Chłopskich. 119 Ibidem. 120 Ibidem. 121 Ibidem, k Ibidem.

79 80 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola W procesie, który odbył się 19 czerwca 1947 r., Władysław Cena został skazany na 6 lat więzienia, a Henryk Włodarczyk 5 lat, obu darowano kary na mocy amnestii. W przypadku pozostałych osób brak informacji o zapadłych wyrokach 123. Sporządzone w tym samym czasie Karty na czyn przestępny wymieniają następujące akcje z udziałem tej organizacji (wszystkie osoby doń należące identyfikowane są przez funkcjonariuszy SB jako żołnierze WiN): 1) W maju 1946 r. w Warszawie przy ul. Skaryszewskiej Ryszard Włodarczyk Jacek i Zenon Baranowski Słoń rozbroili oficera WP, zabierając mu pistolet TT 124 ; 2) W maju lub czerwcu (bliższej daty brak) 1946 r. przy ul. Lubelskiej w Warszawie Zenon Baranowski Słoń i Lucjan Konieczny Słowik rozbroili przy pomocy pistoletu TT nieustalonego z nazwiska oficera KBW 125 ; 3) W Wielkanoc 1946 r. Ryszard Włodarczyk, Lucjan Konieczny, Zenon Baranowski i Jerzy Szatejko Samuraj udali się do Żelechowa, gdzie po skontaktowaniu się z dowódcą tamtejszego rejonu WiN Owocem dokonali ataku na posterunek MO w Miastkowie w powiecie garwolińskim, gdzie zdobyli opisaną już broń 126. W charakterze agenta UBP w Warszawie 16 sierpnia 1946 r. pozyskał wspomnianego już członka organizacji Zbigniewa Adamskiego. Jak zanotowano w aktach: Zaraz po pozyskaniu udał się na melinę i ostrzegł członków organizacji o zainteresowaniu się nimi przez władze bezpieczeństwa. Jednocześnie rozszyfrował podpisanie współpracy z UBP Ibidem. 124 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Karta na czyn przestępny dokonany przez: członków nielegalnej organizacji WiN, Warszawa, 11 XII 1974 r., k Ibidem, k Ibidem, k AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Adamskiego Zbigniewa, Warszawa, 11 XII 1974 r., oprac. H. Zambrzycki, k. 15.

80 2.3. Prasa Prasa Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość prowadziło szeroko zakrojoną akcję informacyjną i propagandową nie tylko za pomocą ulotek i propagandy ustnej, ale także poprzez ofertę różnego rodzaju periodyków, rozprowadzanych na całym terytorium swego działania. Każdy Obszar posiadał przynajmniej jeden własny tytuł prasy podziemnej, skierowany do miejscowej ludności i poruszający lokalne problemy 128. Jednak w porównaniu do czasów Armii Krajowej, podobnie jak liczebność samego Zrzeszenia, tak i liczba wydawanych przezeń tytułów była dużo mniejsza, przynajmniej w odniesieniu do Obszaru Centralnego 129. Na jego terenie wydawano 32 tytuły prasy podziemnej WiN, z czego kilka miało charakter efemeryczny, na przykład wydano tylko jeden numer 130. W Warszawie za powielanie i kolportaż bibuły winowskiej odpowiadali: Jan Łuć Adam, F-6a były żołnierz AK 131, Stanisław Lubuśka Daniel przedwojenny działacz PPS i redaktor Biuletynu Informacyjnego KG AK z czasów okupacji, Roman Goldman WS, Fiszer 132 działacz przedwojennego SD i szef propagandy i wydawnictw w Zarządzie WiN 133. Głównymi organami prasowymi kierownictwa WiN wydawanymi w stolicy były pisma: Honor i Ojczyzna, Wolne Słowo i Polskie Słowo. Na łamach tego pierwszego miesięcznika omawiano wydarzenia polityczne, 128 Należy tu wspomnieć o takich tytułach jak Wolna Polska czy miesięcznik Orzeł Biały, wydawany przez Obszar Południowy. Swoje pisma wydawały też poszczególne Okręgi, np. Ku Wolności Rzeszowski, Niepodległość Krakowski, Niezawisłość Katowicki; zob. Proces krakowski, strony-zewnetrzne/wystawy/proces_krakowski/html/wystawa.html (24 III 2016). 129 W.J. Muszyński, Charakterystyka prasy konspiracyjnej Obszaru Centralnego WiN w latach organy centralne oraz przegląd czasopism terenowych [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Ibidem, s. 210, por. tab Jan Eustachy Łuć Adam, Kreślarz, F-6a, w czasie wojny żołnierz AK, następnie szef drukarni Komendy Obszaru Centralnego. Zatrudniony w Instytucie Geograficznym w Warszawie jako litograf. Aresztowany przez UB na początku kwietnia 1946 r. 132 Roman Goldman WS, Fiszer ( ), podczas wojny w KG AK Oddział VI BIP. Współpracownik Jana Rzepeckiego w DSZ. Uczestnik Powstania Warszawskiego. Następnie działał w Nie i WiN. Autor broszury Bój Warszawy. 1 Sierpień 2 Październik W.J. Muszyński, op. cit., s , gdzie szerzej o ich działalności wydawniczej.

81 82 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola piętnowano działania organów bezpieczeństwa, krytykowano niektóre zarządzenia rządu i decyzje stronnictw politycznych w kraju. Podkreślając rolę tego tytułu jako organu centralnego WiN, zamieszczano w nim oficjalne stanowiska władz Zrzeszenia wobec bieżących i ważnych wydarzeń, jak np. referendum ludowego z 30 czerwca 1946 r. Pismo ukazywało się w 1946 do stycznia 1947 r. w nakładzie egzemplarzy, w formacie A4 i A Wolne Słowo wychodziło od połowy października 1945 r. jako tygodnik, a następnie dwutygodnik, w nakładzie egzemplarzy. Miało format A5 i profil polityczno-informacyjny. Ostatni numer (11) ukazał się 14 stycznia 1946 r. 135 Kontynuacją tego tytułu, zamkniętego z powodu braku funduszy, było Polskie Słowo. Zawierało komentarze polityczne wraz z omówieniami wydarzeń i tematów, w mniejszym stopniu bieżące informacje. Ukazywało się w formacie A5, w nakładzie egzemplarzy od kwietnia do listopada 1946 r. 136 Na terenie samej Warszawy, a więc stricte w Okręgu Warszawskim, ukazały się ponadto następujące tytuły: Niepodległość wyszedł jeden numer w formacie A4 w styczniu 1946 r., Polska w formacie A5 od października do grudnia 1945 r., Przegląd Wewnętrzny Sytuacji Politycznej powielana jednodniówka w formacie A4, znana z czerwca 1946 r., Wolność i Niezawisłość znany jest jeden numer z lutego 1946 r. w nakładzie 2000 egzemplarzy 137. Przeczyłoby to zatem zeznaniom Wincentego Kwiecińskiego złożonym podczas przesłuchania, że w samym Okręgu Warszawskim kolportaż prasy obszarowej i własnych wydawnictw trwał zaledwie dwa miesiące, natomiast sami nie wydawali nic 138. Wydawnictwa WiN nie miały określonej linii politycznej podkreślały potrzebę walki (jednakże nie militarnej) o niepodległość kraju, nie precyzowały jednak jego przyszłego ustroju, starając się dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców, nie wykluczając nikogo o poglądach demokratycznych i niepodległościowych. Jak trafnie zauważył Wojciech J. Muszyński, redaktorzy potrafili zachować niepartyjny charakter tych wydawnictw, umiejętnie godząc ich rolę propagandową z informacyjną 134 Ibidem, s. 211, Ibidem, s Ibidem, s. 212, Ibidem, tab. 1, s AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. Głóg, k. 18.

82 2.3. Prasa Il. 3. Strona tytułowa pisma Obszaru Centralnego WiN Honor i Ojczyzna ; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 83

83 84 2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola oraz unikając poruszania politycznych problemów, mogących dzielić ludzi podziemia 139. Ostatnie tytuły prasy podziemnej WiN w Obszarze Centralnym ukazały się w styczniu 1947 r., a kres ich wydawaniu położyły z jednej strony aresztowanie Lubuśki i Goldmana w listopadzie 1946 r. 140, z drugiej zaś zapewne aresztowanie Kwiecińskiego i jego wezwanie do ujawnienia się, co zbiegło się w czasie ze sfałszowanymi przez komunistów wyborami z 19 stycznia 1947 r. i wygaszaniem działalności zorganizowanego podziemia. 139 W.J. Muszyński, op. cit., s Ibidem, s. 219.

84 3. OKRĘG WARSZAWSKI WiN 3.1. Władze i struktury organizacji Stanowiący trzon niniejszej publikacji Okręg Warszawski WiN krypt. Ł-1 tworzyły miasto Warszawa oraz rejony w Pruszkowie, Żyrardowie, Otwocku, Rembertowie, Płońsku i Kosowie Lackim (powiat Sokołów Podlaski), rozpoczęto też tworzenie rejonu w Siedlcach, który jednak pod koniec 1945 r. podporządkował się Okręgowi Lubelskiemu (nastawionemu intensywniej na działalność zbrojną). Były one, jak twierdzą autorzy Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego, raczej skupiskami członków organizacji niż rzeczywistymi strukturami terenowymi 1. W sierpniu 1945 r. Józef Rybicki Maciej objął dowództwo Okręgu Warszawskiego DSZ. Po utworzeniu we wrześniu 1945 r. WiN i objęciu przezeń funkcji prezesa Obszaru, wyznaczył na swoje miejsce (komendanta/prezesa Okręgu Warszawskiego WiN) Władysława Bałaja, ps. Władysław, Egzekutor, Inspektor, Tomasz, również byłego żołnierza AK, który dowodzić nim miał do końca jego istnienia 2. Bałaj utrzymywał kontakt z Komendą Obszaru za pośred - 1 Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s Władysław Bałaj ( ), uczestnik kampanii wrześniowej. Pochodził z Tarnopola, w 1940 r. zamieszkał w Warszawie, gdzie podjął pracę, a od marca 1943 r. poświęcił się wyłącznie działalności konspiracyjnej. Od września 1942 r. członek organizacji Wojskowa Grupa Nadwiślańska, następnie AK w VII Obwodzie Obroża, gdzie pełnił kolejno funkcje: oficera szkoleniowego, komendanta szkoły podchorążych i kierownika dywersji bojowej na powiat warszawski. Obserwację operacyjną Bałaja prowadzono w związku z jego działalnością w strukturach WiN, po zwolnieniu go z więzienia na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Nadano mu wówczas ps. Warszawiak. Jego teczka zawiera kilkadziesiąt stron komunikatów i notatek z działań operacyjnych podjętych przeciw niemu. Materiały przekazano do archiwum Wydziału X 31 III 1956 r.; AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. Egzekutor, Notatka służbowa, Warszawa, 11 VII 1952 r., k. 67; ibidem, Postanowienie o złożeniu materiałów w archiwum

85 86 3. Okręg Warszawski WiN nictwem osobistej łączniczki ppłk. Józefa Rybickiego Macieja Wandy Zalutyńskiej Hanki, Honoraty. Według jej zeznań był on w miarę regularny, a stały punkt kontaktowy mieścił się w mieszkaniu rodziny Władysława przy ul. Chmielnej w Warszawie 3. Bałajowi nie udało się jednak opanować byłych struktur AK z terenu województwa warszawskiego, które funkcjonowały niezależnie, musiał zatem przystąpić do budowania organizacji winowskiej na podległym sobie terenie praktycznie od podstaw. Obejmowała ona swym zasięgiem stolicę i kilka przyległych rejonów miast i powiatów. Wykaz byłych członków WiN z terenu kilku dzielnic Warszawy podaje nazwiska ponad 550 osób należących do organizacji, uwzględnia on jednak również osoby spoza Okręgu Warszawskiego, które prowadziły na tym terenie działalność w ramach ościennych struktur 4. Według ustaleń Kazimierza Krajewskiego Okręg ten nie mógł liczyć więcej niż ludzi wraz z osobami współdziałającymi 5. Nie jest to wielka liczba, jeśli przyrównamy ją do dwóch największych i najsprawniej działających Okręgów Obszaru Centralnego Białostockiego i Lubelskiego 6, ale i tak przewyższa liczebnością Okręgi Kielecki i Łódzki 7. Działalność Wydz[iału] X, Warszawa, 31 III [19]56 r.; AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego Nie -DSZ-WiN, 31, Zatoka, Wisła [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s AIPN, 0644/190, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy, Wykazy byłych członków WiN z terenu poszczególnych dzielnic, k. 1 7, , ; AIPN, 0644/191, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy i okolic, t. 2, Wykazy b[yłych] członków WiN z terenu poszczególnych dzielnic, k. 1 6, , , K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s Należy zatem poddać korekcie dane przytoczone przeze mnie w artykule opublikowanym w Biuletynie Informacyjnym. Miesięczniku Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej w 2017 r.: Jej [organizacji tj. Okręgu Warszawskiego] stan liczebny wahał się według różnych źródeł od 300 do 550 członków ; G. Łeszczyński, Okręg Warszawski Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość , Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej 2017, nr 3(323), s Ten pierwszy z chwilą utworzenia we wrześniu 1945 r. liczył ok. 20 tys. żołnierzy, a drugi w tym samym okresie ok tys.; zob. P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 242; S. Poleszak, Okręg Lublin Zrzeszenia WiN (wrzesień 1945 kwiecień 1947 roku) [w:] ibidem, s Okręg Kielecki, rozbity aresztowaniami, w lutym i marcu 1946 r. liczył zaledwie 10 osób, Łódzki zaś 160; zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Inspektorat Związku

86 3.1. Władze i struktury organizacji 87 Okręgu Ł-1 ograniczała się do pracy wywiadowczej oraz informacyjno-propagandowej, kolportowano kilka tytułów prasy WiN. Nie prowadzono działalności zbrojnej, a Komenda Okręgu nie dysponowała oddziałami partyzanckimi ani dywersyjnymi, w przeciwieństwie do wymienianych już Okręgów Białostockiego, Kieleckiego i Lubelskiego. Potwierdził to podczas przesłuchania Bałaj, zeznając, że organizacja nie dysponowała żadną bronią, gdyż według instrukcji otrzymanej od Macieja wszelkie akcje zbrojne były zabronione 8. Za swą działalność Bałaj pobierał wynagrodzenie w wysokości 40 dolarów, a następnie 8 tys. zł miesięcznie 9. Łącznie otrzymał 160 dolarów i 16 tys. zł za dwa ostatnie miesiące przed zatrzymaniem. W swych zeznaniach przyznał też, że stosunek WiN do PSL jedynej legalnej partii opozycyjnej był neutralny, to znaczy ani nie współpracowaliśmy z nim, ani go nie popieraliśmy 10. Na przełomie listopada i grudnia 1945 r. w związku z zamiarem rozszerzenia struktur Okręgu Ł-1 na powiaty województwa warszawskiego Inspektor powołał na swego następcę Zbrojnej Konspiracji na tle pozostałych struktur Zrzeszenia WiN w województwie kieleckim [w:] ibidem, s. 542; J. Żelazko, Łódzki Okręg Zrzeszenia WiN [w:] ibidem, s W swoich wspomnieniach Jadwiga Chylińska opisuje, że dochodziło do pojedynczych starć z użyciem broni palnej z Rosjanami stacjonującymi w Warszawie. Akcja zdobycia sowieckiego samochodu wojskowego do działań konspiracyjnych miała miejsce latem (czerwiec lub lipiec) 1945 r., jeszcze podczas funkcjonowania DSZ; zob. J.B. Chylińska, Wspomnienia. Spisane przez Annę Jernat w latach , Warszawa 2014, s Na temat finansowania WiN zob. T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, podrozdz. Finanse, s W Okręgu Warszawskim za finanse odpowiadała Wanda Zalutyńska Hanka (ur. 1906), która ponadto sprawowała pieczę nad pieniędzmi całego Obszaru Centralnego. Aresztowana w styczniu 1946 r., po brutalnym śledztwie wyjawiła UB wiele cennych informacji nt. Obszaru Centralnego WiN; ibidem, s. 128, 192, przyp AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. Egzekutor, Protokół (dodatkowy) przesłuchania podejrzanego Bałaja Władysława s. Józefa, Warszawa, 18 III 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Jakubowski Stanisław, k. 19. Stanisław Jakubowski (ur. 1922), w latach walczył z reakcyjnym podziemiem. Od 1 I 1946 r. starszy oficer śledczy w WUBP w Warszawie, następnie (od 1 VI 1948) zastępca naczelnika Wydziału Śledczego WUBP w Warszawie naczelnik Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Białymstoku, od 1951 r. ponownie starszy oficer śledczy w MBP. Od 1 X 1960 do 1972 r. na kierowniczych stanowiskach w KW MO w Warszawie; bip.ipn.gov.pl/informacje/ (18 I 2018); por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: , red. T. Balbus, K. Bedyński, K. Szwagrzyk, Warszawa 2005, s. 432, 433.

87 88 3. Okręg Warszawski WiN N.N. Wacława (wiadomo jedynie, że z zawodu technika melioranta), skierowanego doń przez dowódcę rejonu WiN Otwock 11. W raporcie do Rybickiego (tytułowanego jako Szef ) datowanym na koniec grudnia 1945 r. Bałaj tak pisał o sytuacji w podległych mu rejonach: Mało zadowalający rozwój naszej sprawy po powiatach dotychczas nie objętych, jest na skutek do pewnego stopnia bojaźni tych ludzi, do których docieram drogą pośrednią. Obecnie wałkuję sprawę na Płock, Sierpc, Mińsk Mazowiecki, Grójec i Garwolin. Jaki będzie skutek nie wiem, mam otrzymać odpowiedź w miesiącu styczniu. W dalszej części przedstawił niekorzystne warunki materialne, w jakich przyszło mu prowadzić swą działalność, przede wszystkim wydatki przekraczające kwoty otrzymywane od dowództwa Zrzeszenia 12. Szczegółowe charakterystyki Okręgu pochodzą z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kiedy to bezpieka w dalszym ciągu inwigilowała to środowisko. Zawierają również imienny wykaz zatrzymanych w toku śledztwa osób 13. Wówczas to sporządzono syntezy poszczególnych rejonów na podstawie źródeł byłego Urzędu Bezpieczeństwa. Stanowią dziś one cenne uzupełnienie materiałów z lat czterdziestych, pozwalające odtworzyć struktury WiN na terenie Warszawy i okolic. A kształtowały się one następująco. Rejon Pruszków jego komendantem był Krzysztof Rolnik Władysław, s. Tadeusza, ur. w 1915 r. Do WiN wstąpił w 1945 r. za pośrednictwem swej matki, żołnierza AK 14. W czerwcu 1945 r. nawiązał z nim kontakt Władysław Bałaj i mianował go komendantem rejonu obejmującego swym zasięgiem Pruszków i okoliczne miejscowości 15. Jeszcze w czasie istnienia DSZ założył cztery punkty kolportażu prasy: w Pruszkowie, Milanówku, Podkowie Leśnej i Opaczu. Siedziba 11 AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. Egzekutor, Protokół przesłuchania podejrzanego Władysława Bałaja vel Rakowskiego Alojzego ps. Inspektor, Ł-1, Warszawa, 17 I 1946 r., k AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Pismo Inspektora do Szefa, M. p. [zapewne miejsce poufne ], 29 XII 1945 r., k. 38/145; dok. zob. il Szczegółowy wykaz znajduje się w Aneksie. 14 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Pismo do Nacz[elnika] Wydz[iału] IV Dep[artamentu] IV MBP, Warszawa, 12 X 1953 r., k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN krypt. Ł-1, Warszawa, 18 II 1987 r., k. 3.

88 3.1. Władze i struktury organizacji 89 organizacji mieściła się w Pruszkowie u państwa Szczepkowskich, którym Rolnik płacił miesięcznie 1 tys. zł za pośrednictwem ich synowej Janiny Łacińskiej 16. Ta ostatnia tak zeznawała podczas przesłuchania o swojej działalności konspiracyjnej w strukturach pruszkowskiego WiN: Z końcem lipca 1945 r. rozpoczęłam swą pracę łączniczki przenosząc listy i prasę nielegalną między skrzynką pocztową organizacji u małżeństwa Osińskich w Pruszkowie [tu adres], a»władysławem«. Stopniowo»Władysław«przekazywał mi kolejno wszystkie kontakty organizacji i spełniałam funkcje łącznościowe między»władysławem«a poszczególnymi skrzynkami, kolporterami i informatorami organizacji WiN 17. W pierwszym okresie pracy konspiracyjnej Rolnik zwerbował do organizacji Edwarda Wieczorkowskiego technika budowlanego z Pruszkowa, a przez niego Irenę Chojnicką która załatwiała dalsze znajomości. To za jej pośrednictwem poznał małżeństwo Franciszkę i Jana Osińskich, w których pruszkowskim mieszkaniu założył skrzynkę pocztową organizacji. Osińscy kolportowali również prasę podziemną. Oboje zostali zatrzymani 22 stycznia 1946 r., jednak w związku z niewielką szkodliwością ich działalności w czasie procesu zwolniono ich z aresztu, a postępowanie umorzono 18. Również przez Chojnicką Władysław zwerbował do współpracy pracownicę Urzędu Wojewódzkiego w Pruszkowie Krystynę Miszczak. Ta zaś miała wciągnąć do pomocy dwie pracujące z nią koleżanki: Wandę Trippenbach i Barbarę Domanowską, od których odbierała informacje, a następnie przekazywała je Władysławowi 19. Kontakt z komendantem rejonu utrzymywała bezpośrednio, podpisując się w korespondencji ps. 11. Miszczak dostarczała Władysławowi również miesięczne sprawo zdania starostów bądź dane o działalności PPR i wszelkich zmianach personalnych w kadrach partii na tym terenie. Instrukcje dla niej i jej koleżanek zalecające zbieranie informacji o wpływach partii bloku przed zbliżającymi się wyborami do Sejmu Rolnik przekazywał 16 AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół przesłuchania Janiny Łacińskiej, oficer śledczy WUBP w Warszawie Stanisław Jakubowski, Warszawa 24 IV 1946 r., k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego, Janiny Łacińskiej, c. Jana, Warszawa, 24 IV 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN, Kwestionariusz osobowy, Osińska Franciszka, Warszawa, 15 XII 1986 r., k. 64; ibidem, Osiński Jan, Warszawa, 19 I 1987 r., k Ibidem, Trippenbach Wanda, Warszawa, 19 XI 1986 r., k

89 90 3. Okręg Warszawski WiN przez skrzynkę pocztową mieszczącą się w mieszkaniu Osińskich. Oto jak sam przedstawił to w swych zeznaniach: Obie w/w koleżanki Miszczak, a także ona sama przysyłały mi pisemne sprawozdania informacyjne z terenu Wojewódzkiego Urzędu, przy czym ta, która pracowała w Wydz[iale] Komunikacyjnym przysłała 2 4 sprawozdania w kopertach zaklejone z napisem dla»zofii«, druga dawała niesystematycznie sprawozdania starostw powiatowych oraz względnie dwa razy informacje na temat wpływów PPR w swoim wydziale, także w zaklejonej kopercie, jak poprzednia dostarczane za pośrednictwem Miszczak 20. Do organizacji włączone zostały także inne osoby, których praca była niezwykle przydatna z punktu widzenia wywiadowczego. Wacław Majewski pracownik Urzędu Skarbowego z Grodziska Mazowieckiego przekazywał pisemne informacje dotyczące zakresu działania tej instytucji. Janusz Woźniczko dostarczył niekompletny spis pracowników MUBP w Pruszkowie. W Podkowie Leśnej Rolnik utrzymywał kontakt z Michałem Korolcem oraz jego córką Marią, która w swoich raportach donosiła o zachowaniu żołnierzy sowieckich i funkcjonariuszy resortów bezpieczeństwa 21. W grudniu 1945 r. pozyskał także sekretarkę sekcji śledczej UBP w Pruszkowie Marię Pietrusiewicz 22, która przekazała mu imienny wykaz pracowników tego urzędu. Do organizacji pruszkowskiej WiN należały także znane z nazwiska następujące osoby: Janina Łacińska ps. Nina pełniła funkcję łączniczki; małżeństwo Majewskich dysponujące skrzynką kontaktową w Milanówku; Maria Kościewska odpowiadała za 20 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Dodatkowy protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 18 III 1946 r., k. 32, 32v. 21 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 22 I 1946 r., k W taki sposób charakteryzowali ją funkcjonariusze MUBP w Pruszkowie na potrzeby rozpracowania operacyjnego organizacji: Charakter pracownika łagodny, lecz często wybuchowy, nerwowy. Poziom inteligencji średni, sumienna, pracowita. Polityką interesuje się. Stosunek do obecnego ustroju państwowego dobry. Przynależność partyjna żadna. Warunki bytu pracownika niedostateczne. Stan zdrowia średni ; AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, Charakterystyka Pietrusiewicz Marii, prac[ownicy] kartoteki, ur. w 1906 r., Pruszków, 1 III 1945 r., k. 85. Do WiN należała również jej 14-letnia (!) córka Hanna; zob. Aneks, dok. nr 3.

90 3.1. Władze i struktury organizacji 91 skrzynkę kontaktową w Opaczu; Władysława Gendaj właścicielka sklepu spożywczego w Pruszkowie, zwerbowana jesienią 1945 r., jej zadaniem był kolportaż prasy winowskiej 23 ; nieznana z imienia pani Szczepkowska wynajmowała lokal na potrzeby konspiracyjne organizacji; Henryk Lesiecki urzędnik w fabryce Kiemi w Pruszkowie, kolportujący prasę WiN oraz deklarujący się jako pośrednik w załatwieniu broni dla organizacji 24 ; Wiktoria Domanasiewicz w jej sklepie w Pruszkowie przy ul. Prusa 20 zainstalowana była skrzynka pocztowa WiN 25. Do stycznia 1946 r. Władysław w podległym sobie rejonie włączył do WiN łącznie 22 osoby, zorganizował sieć łączności i znacząco rozwinął działalność propagandową poprzez kolportaż Wolnego Słowa, Nowego Zewu i różnego rodzaju ulotek. W urzędach i instytucjach państwowych zorganizował sieć informatorów dostarczających informacji o sytuacji polityczno-społecznej, zwłaszcza działalności członków PPR. Jak sam zeznał, to Bałaj, który wyznaczył go na stanowisko komendanta rejonu, powierzył mu zadanie zorganizowania punktów kolportażowych oraz regularnego nadsyłania sprawozdań o wpływach PPR we wszelkich dziedzinach życia publicznego na podległym mu terenie, a także ustalenia nazwisk znaczących działaczy partii 26. Latem 1945 r. otrzymał od niego również maszynę do pisania, którą trzymał w domu 27. Tak scharakteryzował działanie podległego mu rejonu: Osobiście broni nie mam i nie jest mi wiadomym czy ktoś z członków organizacji broń posiada. Również nie mieliśmy łączności z bandą [tj. jakimś oddziałem zbrojnym podziemia G.Ł.]. Zasadnicza praca WiN-u polegała na propagandzie przeciwko ustrojowi demokratycznemu [sic!] Państwa Polskiego. W dziedzinie polityki zagranicznej prowadziliśmy walkę przeciwko istniejącym granicom wschodnim i uważaliśmy granicę tę za niesprawiedliwą. W dziedzinie 23 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności karnej Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 26 III 1946 r., k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa-Praga 22 I 1946 r., k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 25 III 1946 r., k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 22 I 1946 r., k Ibidem, k. 71.

91 92 3. Okręg Warszawski WiN polityki wewnętrznej zmierzaliśmy do usunięcia wpływów PPR-u. W prasie [WiN] atakowany był Rząd Jedności Narodowej i określany jako»tymczasowy Rząd Jedności Narodowej«28. Według danych bezpieki był to najlepiej zorganizowany rejon. Komendant rejonu zeznał, że za swą działalność otrzymywał od przełożonych miesięcznie 8 tys. zł 29. Już po rozpracowaniu i likwidacji środowisk winowskich, na początku lat pięćdziesiątych, Krzysztof Rolnik stał się figurantem sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej Ocean, prowadzonej przez PUBP w Pruszkowie przeciw byłym członkom WiN. Informatorem bezpieki był m.in. Władysław Karliński Księżyc były komendant rejonu Żyrardów, zwerbowany w 1952 r. na podstawie kompromitujących materiałów 30. Rejon Żyrardów od lipca 1945 r. komendantem był Władysław Karliński Kozłowski, Stolarz (ur. 1908). Uczestnik wojny obronnej Polski w 1939 r., następnie w Oddziale Wojskowym PPS, a później w AK. Rejon, powstały w lipcu 1945 r. w ramach DSZ, nosił krypt. Wir i w momencie likwidacji w styczniu 1946 r. liczył 11 osób 31. Karliński od komendanta Okręgu otrzymał dwukrotnie kwoty 2 tys. zł na cele organizacyjne. Pozyskał siedmiu członków organizacji (wśród nich Jakuba Wąsika, właściciela cukierni, który sporządził m.in. wykaz członków PPR, dane o referacie gminnym UBP w Guzowie koło Żyrardowa oraz listę osób podejrzanych o współpracę z organami bezpieczeństwa) 32, posiadał także na uzbrojeniu jeden ckm, dwa kbk, pozostałe z okresu okupacji, oraz pistolet TT kupiony za pieniądze otrzymane od Bałaja. Kolportował prasę podziemną ( Wolne Słowo i Biuletyn Informacyjny ) oraz ulotki antypaństwowe. Bałajowi przekazał m.in. imienny wykaz siedmiu funkcjonariuszy UBP 28 Ibidem, k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Rolnik Krzysztof, Warszawa, 19 XI 1986 r., k AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Notatka służbowa, Warszawa, 14 I 1955 r., k. 41; ibidem, Notatka służbowa, Warszawa, 10 VIII 1955 r., k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Karliński Władysław, 24 XI 1986 r., k Ibidem, Wąsik Jakub, Warszawa, 25 XI 1986 r., k. 50v.

92 3.1. Władze i struktury organizacji 93 w Żyrardowie uznanych za najbardziej aktywnych i niebezpiecznych dla organizacji (informacje na ich temat zebrał Edward Leon Dębiński) 33 oraz wiadomości o członkach PPR z terenu. Karliński został aresztowany 21 stycznia 1946 r. i skazany na 5 lat więzienia przez WSR w Warszawie 14 lutego 1947 r. Na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. karę darowano mu w całości 34. Rejon Otwock jego komendantem był Piotr Wacław Wojtyszko Baca ( ). W okresie okupacji w AK, nauczyciel w szkole powszechnej 35. Do stycznia 1946 r. rejon liczył 9 członków. Łączniczką w tym rejonie była Zofia Maciejewska, która oprócz tego pozyskiwała informacje wywiadowcze z terenu oraz zajmowała się kolportażem winowskiej prasy 36. Co miesiąc Baca przysyłał Bałajowi meldunki informacyjne zdobyte przez swoich informatorów w terenie 37. Nie wykazywały one jednak szczególnej aktywności tego rejonu. I tak np. za grudzień 1945 r. Wojtyszko meldował już we wstępie swego raportu (pisownia oryginalna): Z otrzymanych z terenu raportów nic godnego uwagi do przekazania nie mam. UB jakby zawiesił swą działalność. Zdarzają się tylko pojedyncze wyskoki w sprawach błahszych 38. W sprawozdaniach wykazywał również poniesione w związku z działalnością konspiracyjną wydatki. Brak niestety bliż- 33 Ibidem, Dębiński Edward Leon, Warszawa, 25 XI 1986 r., k Ibidem, Karliński Władysław, Warszawa, 24 XI 1986 r., k Po raz pierwszy został zatrzymany przez patrol NKWD-UB w grudniu 1944 r. wraz z grupą kolegów w okolicach otwockiego dworca, ponieważ nie został rozpoznany jako żołnierz AK areszt opuścił w lutym 1945 r. Mimo zwolnienia z więzienia po wyroku w procesie WiN w 1947 r. jego stan zdrowia nie polepszył się. Ostatnie lata życia spędził w szpitalu, gdzie zmarł 19 IV 1949 r. Odznaczony Krzyżem Walecznych oraz pośmiertnie Medalem Wojska i Krzyżem Armii Krajowej od Rządu Polskiego na Emigracji; Wacław Wojtyszko nasz lokalny bohater, Wiadomości Sąsiedzkie 4 IV 2014, (7 VII 2015). 36 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Maciejewska Zofia, Warszawa, 24 XI 1986 r., k AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, Protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 17 I 1946 r., mł[odszy] oficer śledczy [podpis nieczytelny], k Ibidem, Raport Bacy (nr 3) za grudzień 1945 r., 1 I [19]46 r., k. 38/151; dok. zob. il. 7.

93 94 3. Okręg Warszawski WiN szych informacji na temat działalności tego rejonu, gdyż w chwili rozpracowania znajdował się w stadium organizacji. Wojtyszko został zatrzymany 24 stycznia 1946 i skazany 14 lutego 1947 r. przez WSR w Warszawie na 5 lat więzienia. Kara na wniosek prokuratora została przez sąd zawieszona z powodu złego stanu zdrowia skazanego oraz z uwagi na jego duże zasługi w walce z okupantem niemieckim w ramach org[anizacji] AK w okresie okupacji 39. Wiadomo z relacji samego skazanego, że w trakcie śledztwa był brutalnie przesłuchiwany, mimo to nie ujawnił tożsamości żadnej osoby z podległego sobie rejonu. Rejon Rembertów komendant Leonard Maciejek Przystojny, Lech (ur. 1909). W czasie wojny w AK, pełnił funkcję oficera organizacyjnego oraz kierownika lokalu kontaktowego. W maju 1945 r. powołany do służby w WP, 6 listopada tr. został zwolniony. W tym samym miesiącu nawiązał z nim kontakt komendant Okręgu Warszawskiego WiN, proponując podjęcie działalności konspiracyjnej, na co wyraził zgodę. Bałaj mianował go komendantem rejonu, przekazał instrukcje dotyczące organizacji pracy, ponad 100 egzemplarzy prasy podziemnej ( Wolne Słowo, Nowy Zew ) oraz 3 tys. zł wynagrodzenia. Do stycznia 1946 r. wciągnął on do organizacji tylko jednego członka Józefa Zielonkę właściciela prywatnego sklepu spożywczego, który przekazywał mu informacje o działalności partii i stronnictw politycznych z tego terenu oraz zajmował się kolportażem prasy WiN 40. Z kilkoma osobami Maciejek przeprowadził wstępne rozmowy organizacyjne, dając im do przeczytania prasę podziemną, nie udało się jednak pozyskać ich przed rozbiciem organizacji. Aresztowany 22 stycznia 1946 r., skazany 14 lutego 1947 r. przez WSR w Warszawie na 5 lat więzienia 41. Na terenie rejonu Rembertów pozostawał również w konspiracji nieujawniony batalion AK w sile 3 kompanii (ok. 320 ludzi), dysponujący magazynem broni, ale jego uczestnicy nie podejmowali żadnych aktywnych działań organizacyjnych, co według Kazimierza Krajewskiego mogło wynikać z tego, że Przystojny jako 39 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Wojtyszko Piotr Wacław, Warszawa, 24 XI 1986 r., k Ibidem, Zielonka Józef, Warszawa, 24 XI 1986 r., k Ibidem, Maciejek Leonard, Warszawa, 10 XI 1986 r., k. 52.

94 3.1. Władze i struktury organizacji 95 Il. 4. Okładki pism Nowy Zew i Wolne Słowo ; AIPN, 997/115, t. 1 były oficer LWP nie budził wśród nich zaufania i przez to nie udało mu się włączyć ich do organizacji42. Rejon Kosów Lacki komendant Kazimierz Zabuski Kazimierz (ur. 1918). W WiN od września 1945 r., wciągnięty przez Bałaja, który znał go z okresu okupacji. Nawiązał kontakty z kilkoma osobami, dając im do czytania prasę podziemną. W planach miał organizowanie struktur na terenie całego powiatu sokołowskiego, nie udało mu się to jednak przed zatrzymaniem go przez UB 26 stycznia 1946 r.43 Rejon Płońsk komendant Karol Kozanecki Świt (ur. 1904). W okresie swojej działalności w WiN mieszkał w Płońsku, gdzie K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010, s AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Zabuski Kazimierz, 25 XI 1986 r., k

95 96 3. Okręg Warszawski WiN pracował na stanowisku sekretarza tamtejszego Sądu Grodzkiego. W czasie wojny mieszkał w Korytowie koło Żyrardowa, tam też w 1943 r. wstąpił do AK, pełniąc funkcję dowódcy plutonu. Po wojnie powrócił do Płońska. W połowie października 1945 r. za pośrednictwem komendanta Rejonu Żyrardów Władysława Karlińskiego, z którym znał się od czasów działalności w AK, nawiązał z nim kontakt komendant Okręgu. Podczas spotkania, które odbyło się w mieszkaniu Kozaneckiego, Bałaj mianował go komendantem rejonu i polecił przy - stąpić do pracy organizacyjnej. W listopadzie i grudniu 1945 r. łączniczka Okręgu z Warszawy przywiozła mu egzemplarze Wolnego Słowa i Nowego Zewu. W połowie grudnia 1945 r., podczas kolejnego spotkania, Bałaj przekazał mu instrukcje niezbędne do dalszej działalności. 21 stycznia 1946 r. miało miejsce ostatnie ich spotkanie, podczas którego Kozanecki poinformował Bałaja, że pozyskał do organizacji dwóch członków i wstępnie rozmawiał z kilkoma osobami, które jego zdaniem wyrażą zgodę na wstąpienie. Kolejne miało się odbyć 24 stycznia, ale już do niego nie doszło, gdyż Kozanecki został zatrzymany 44. W procesie warszawskiego WiN 14 lutego 1947 r. nie został skazany 45. W swoim zeznaniu Władysław Bałaj wyodrębnił jeszcze jeden Rejon Siedlce jako wchodzący w skład Okręgu Warszawskiego. Kierował nim Alfred Jankowski Jarosław 46. Bałaj nawiązał z nim kontakt jednak dopiero w grudniu 1945 r. Brak niestety bliższych danych o jego liczebności i organizacji. Według Kazimierza Krajewskiego miał tu powstać zupełnie odrębny rejon, podporządkowany Warszawie, który zorganizować miał zastępca Bałaja, gdyż Siedlce już od jesieni 1945 r. wchodziły w skład Okręgu Lubelskiego 47. Został rozbity w styczniu 1946 r., a jego prezes aresztowany 26 stycznia. Zmarł on na skutek pobicia podczas śledztwa przez szefa PUBP w Siedlcach 48. W wyniku wsypy i aresztowania członków Okręgu Warszawskiego WiN ujęto ponad 100 osób należących do Zrzeszenia, a więc najwyżej 44 Ibidem, k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, Kwestionariusz osobowy, Kozanecki Karol Andrzej, Warszawa, 5 XI 1986 r., k AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. Egzekutor, Protokół przesłuchania podejrzanego Władysława Bałaja vel Rakowskiego Alojzego ps. Inspektor, Ł-1, Warszawa, 17 I 1946 r., k K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Idem, Warszawski Okręg, s. 415.

96 3.1. Władze i struktury organizacji 97 mniej więcej połowę. Mimo brutalnych przesłuchań nie wszyscy tak komendanci, jak i szeregowi członkowie ujawnili personalia znanych sobie konspiratorów. Niski stopień zorganizowania tego Okręgu potwierdza również konkluzja SB: Okręg warszawski WiN, w chwili likwidacji w styczniu 1946 r. był w stadium organizacji. Powołane rejony liczyły ogółem około 50 członków [sic!]. Byli to w większości ludzie pracujący w różnych urzędach i instytucjach. Ich działalność ograniczała się głównie do zbierania informacji o sytuacji społeczno- -politycznej, zwłaszcza o członkach PPR oraz czytania i kolportażu prasy podziemnej pt.»wolne Słowo«,»Nowy Zew«i różnego rodzaju wrogich ulotek. Według zeznań Bałaja, rozprowadził on na poszczególne rejony ponad 400 egzemplarzy prasy podziemnej. Na działalność organizacyjną otrzymał z centrali dwukrotnie po 8000 złotych i raz 40 dolarów USA. Przypadków działalności terrorystyczno-rabunkowej nie stwierdzono. Poza rejonem żyrardowskim, który posiadał 1 ckm i 2 karabiny ręczne pozostałe z okresu okupacji oraz 1 pistolet»tt«kupiony za pieniądze otrzymane z okręgu, pozostałe rejony broni nie posiadały. Łączność rejonów z okręgiem odbywała się poprzez osobiste kontakty komendanta okręgu Bałaja z komendantami rejonów lub za pośrednictwem łączniczki i punktu kontaktowego. Łączniczką była kuzynka Bałaja Szufa Janina ps.»jasia«[...]. W jej mieszkaniu w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 137 m. 10 mieścił się punkt kontaktowy. Za działalność w organizacji otrzymywała wynagrodzenie w wysokości 6000 zł miesięcznie i diety na przejazdy. Na podstawie materiałów archiwalnych wypełniono 47 kwestionariuszy osobowych na członków WiN warszawskiego okręgu, w tym 25 mężczyzn i 22 kobiety. Z liczby tej 29 osób to byli członkowie AK, 5 w okresie okupacji nie przejawiało żadnej działalności, a odnośnie [do] 13 brak danych 49. Z raportów sporządzonych przez UB, a wykorzystywanych później także przez SB do ponownej inwigilacji środowiska winowskiego, możemy uzyskać informacje na temat struktury społecznej żołnierzy (członków) 50 należących do stowarzyszenia w Okręgu Warszawskim. 49 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji WiN krypt. Ł-1, k Nie wszyscy wciągnięci do konspiracji w tym środowisku mieli za sobą przeszłość w AK lub innych organizacjach wojskowych w okresie okupacji bądź w WP przed wojną (choć stanowili oni zdecydowaną większość). Z racji prowadzenia na ogół przez Zrzeszenie w Okręgu Warszawskim działalności propagandowej

97 98 3. Okręg Warszawski WiN Nie uwzględnia on wszystkich zatrzymanych, odnosi się raczej do osób aresztowanych do końca stycznia 1946 r., których mogło być około 50, na co wskazują też dane zawarte w zamieszczonych poniżej tabelach. Przedział wiekowy zatrzymanych przedstawia tabela 1. Tabela 1. Struktura wiekowa zatrzymanych członków Okręgu Warszawskiego WiN Wiek Liczba osób Do 20 lat lat lat lat lat lat 7 Ź r ó d ł o: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k. 7. Potwierdza to tezę, że do organizacji należeli głównie byli żołnierze AK, a więc osoby (głównie mężczyźni) powyżej 20. roku życia, będący w konspiracji od czasów wojny, kontynuujący walkę z okupantem w nowej rzeczywistości. Według Kazimierza Krajewskiego w WiN właściwie nie było miejsca dla nieletnich konspiratorów, mimo że przecież AK skupiała w swych szeregach osoby niepełnoletnie. Wynikało to z faktu, że WiN miał być z założenia strukturą społeczno-obywatelską, nienastawioną na walkę zbrojną, a więc potrzebującą ludzi doświadczonych, mających kontakty z przedstawicielami organizacji politycznych oraz rządem emigracyjnym, czego ludzie młodzi raczej nie mogli zaoferować 51. Wydaje się, że również młodzi ludzie sami nie byli zainteresowani przynależnością do WiN w takim stopniu jak do AK przynajmniej w odniesieniu do Okręgu Warszawskiego ze względu na jego polityczny, a nie militarny charakter, który zakładał właściwie całkowitą rezygnację z walki zbrojnej. Także komendanci i wywiadowczej wydaje się, że nie było też takiego wymogu. Stąd określenie członkowie WiN w żaden sposób nie umniejsza roli, jaką odgrywali oni w organizacji. 51 K. Krajewski, Konspiracyjne organizacje młodzieżowe na terenie województwa mazowieckiego w latach , [w:] Jesteście naszą wielką szansą. Młodzież na rozstajach komunizmu , red. P. Ceranka, S. Stępień, Warszawa 2009, s. 164.

98 3.1. Władze i struktury organizacji 99 poszczególnych rejonów werbowali do organizacji na podległym sobie terenie ludzi sprawdzonych, mających już doświadczenie w konspiracji z czasów okupacji niemieckiej, jak też zbliżonych do siebie wiekiem, do których mieli zaufanie. Służba Bezpieczeństwa dokonała również analizy przekroju społecznego zatrzymanych członków organizacji, którą przedstawia tabela 2. Tabela 2. Struktura społeczna zatrzymanych członków Okrę - gu Warszawskiego WiN Pochodzenie Liczba osób robotnicze 21 chłopskie 9 inteligenckie 14 brak danych 3 Źródło: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k. 7. Na podstawie powyższych danych możemy wysnuć ciekawy i ważny wniosek: do organizacji antykomunistycznych wstępowali głównie ludzie o pochodzeniu powiedzielibyśmy proletariackim, a więc ci, których teoretycznie reprezentować miała nowa władza. Paradoksalnie to właśnie chłopi i robotnicy stanowili jedną z największych grup oporu przeciwko władzy ludowej. Wynikało to zapewne z jednej strony z przewagi liczebnej tych grup w społeczeństwie, z drugiej zaś z dużej niechęci, jaką żywili oni wobec sowieckiego okupanta, szczególnie jego silnej antyreligijnej ideologii, burzącej stary, konserwatywny porządek. Podobny przekrój społeczny reprezentowały również inne organizacje antykomunistyczne, w tym młodzieżowe. Dariusz Jarosz określił nawet walkę podziemia z komunistami mianem wojny chłopskiej 52, gdyż to właśnie chłopi obok ziemian i prywatnych przedsiębiorców najboleśniej odczuli poczynania nowych władz na skutek kolektywizacji. To także chłopi najczęściej pomagali partyzantom prowadzącym walkę zbrojną z okupantem. Pochodzenie społeczne nie 52 D. Jarosz, Czy tylko represje? O nowy paradygmat badań nad stosunkami między władzą i chłopami w PRL [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego ( ). Materiały z konferencji naukowej, listopada 2003 r. w Rzeszowie pt. Wieś i ruch ludowy a władza w PRL w latach , red. J. Gmitruk, Z. Nawrocki, Warszawa 2004, s. 289.

99 Okręg Warszawski WiN przekładało się jednak na wykształcenie, większość osób należących do organizacji warszawskiej miała bowiem przynajmniej maturę. Można stwierdzić, że odpowiada to założeniom ideowym WiN, skupiającym się na prowadzeniu działalności wywiadowczej i propagandowej, do której oprócz posiadanego wykształcenia predestynował w znacznej mierze wykonywany zawód. Obrazują to dwie poniższe tabele. Tabela 3. Struktura wykształcenia zatrzymanych członków Okręgu Warszawskiego WiN Wykształcenie Liczba osób niepełne podstawowe 3 podstawowe 5 zawodowe 3 średnie 29 wyższe 4 brak danych 3 Ź r ó d ł o: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k. 7. Tabela 4. Struktura zawodowa zatrzymanych członków Okręgu Warszawskiego WiN niepracujący Zawód funkcjonariusze UB Liczba osób 5 (gospodynie domowe [sic!]) 1 (sekretarka) funkcjonariusze MO 1 rolnicy 1 robotnicy 4 farmaceuci 1 studenci 1 nauczyciele 3 (1 szkoły średniej, 2 podstawowej) rzemieślnicy pracujący prywatnie 4 urzędnicy różnych instytucji i urzędów 22 Źródło: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k. 8.

100 3.2. Wywiad Wywiad Sieć wywiadowcza w Okręgu Warszawskim zaczęła funkcjonować we wrześniu 1945 r. Na jej czele stał Tadeusz Jaegermann Michał, Ewa, wyznaczony na tę funkcję osobiście przez Józefa Rybickiego. W tym samym miesiącu otrzymał on z centrali Obszaru 150 dolarów w ramach funduszu dyspozycyjnego na zbudowanie własnej sieci informatorów w Okręgu 53. Koordynowane przez niego struktury opierały się głównie na własnych źródłach informacji, ponieważ agendy struktur terenowych znajdowały się jeszcze w stadium organizacji. Jaegermann podlegał bezpośrednio Rybickiemu, a potem Wincentemu Kwiecińskiemu Lotnemu. Zbudowana przez niego komórka organizacyjna wywiadu miała ograniczony związek ze strukturami Okręgu Ł-1, co w pewien sposób uratowało ją w sytuacji dekonspiracji Okręgu w styczniu 1946 r. i przedłużyło jej działalność o pół roku, kiedy funkcjonowała przez pewien czas bezpośrednio pod rozkazami Komendy Obszaru Centralnego WiN. Z początkiem maja 1946 r. przeszła do reaktywowanego w kwietniu tego roku Okręgu Warszawskiego WiN Wkra 54. W gestii wywiadu, czyli dwójki, leżało zbieranie informacji z terenu województwa warszawskiego, jednakże z pominięciem samej stolicy, podlegającej bezpośrednio wywiadowi Komendy Obszaru Centralnego 55. Jak wynika z zeznań Jaegermanna, dysponował on zaledwie dwuosobową sieć informacyjną w kierowanym przez siebie pionie, gdyż jej rozbudowę zakłóciły przeprowadzone wkrótce aresztowania. Do sieci tej należeli Halina Grodnicka i Tadeusz Czechowski 56. Cennych informacji z terenu udzielały jedynie rejony Pruszków i Żyrardów, pozostałe jednostki organizacyjne Okręgu Warszawskiego nie mogły odnotować poważniejszych osiągnięć w zakresie wywiadu. Michał opracował i wyposażył poszczególne rejony w Instrukcję dotyczącą zbierania informacji i zestawiania raportów, a uzyskane w formie meldunków wywiadowczych informacje opracowywał osobiście. Były one następnie przekazywane Maciejowi, a za jego pośrednictwem dalej na Zachód do sztabu gen. Stanisława 53 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, s K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Ibidem, s AIPN, 00168/47, t. 2, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. Kim, Notatka służbowa, b.d., k. 143.

101 Okręg Warszawski WiN Il. 5. Fotografia Tadeusza Jaegermanna z akt paszportowych; AIPN, 1003/805 Kopańskiego. Stanowią one cenne źródło wiedzy na temat sytuacji nie tylko w Warszawie i województwie warszawskim, lecz także w innych rejonach kraju 57. Jaegermann określił swoje zadanie jako zestawianie raportów w myśl instrukcji otrzymywanych od Macieja, pochodzących z jednej strony od przełożonego, który pozyskiwał je z terenu, z drugiej zaś z będącej w stadium realizacji sieci własnej. Raporty wykonywał w trzech egzemplarzach, z których dwa wysyłane były do Macieja, a jeden do Władysława Bałaja. W dalszej części przesłuchania Jaegermann zeznał jednak, że zostawiał jeden odpis również dla siebie. Łącznie do momentu aresztowania Rybickiego w grudniu 1945 r. powstały cztery raporty 58. Po tymże aresztowaniu Jaegermann zawiesił na kilka miesięcy działalność wywiadowczą, by reaktywować ją w czerwcu 1946 r., kiedy zgłosił się do niego August Jaszczuk Groźny, pełniący odtąd funkcję komendanta Okręgu Warszawskiego, proponując mu dalszą pracę w tym referacie. Jaegermann wyraził zgodę i otrzymał od Jaszczuka 15 tys. zł, co umożliwiło mu sporządzanie kolejnych raportów. Kwota ta okazała się jednak niewystarczająca, gdyż jak zeznał podczas przesłuchania na działalność tę potrzebował 50 tys. zł miesięcznie. Cennym informatorem Jaegermanna był jego dawny kolega z Powstania Tadeusz Czechowski, zatrudniony wówczas w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Oprócz spraw wywiadowczych Jaegermann miał również wykazać nieprawidłowości gospodarcze w komórce legalizacyjnej Obszaru Centralnego, łącznie z ujawnieniem nazwisk zamieszanych w nie osób 59. Łączniczka Okręgu Janina Szufa, jak sama określiła, sprawowała rolę skrzynki pocztowej z Kosowem Lackim, Siedlcami, Płońskiem 57 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 1945 w raportach siatki wywiadowczej Okręgu Warszawskiego WiN, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2008, nr 1 2, s AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz Kim, Protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 27 VII 1946 r., k Ibidem, k. 14.

102 3.2. Wywiad 103 i Pruszkowem. Polegała ona na doręczaniu prasy i rozkazów przełożonych w teren oraz przyjmowaniu przesyłek i raportów w jej mieszkaniu w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej. Z dowódcami poszczególnych rejonów kontaktowała się według ściśle określonych haseł. W Kosowie Lackim z Kazimierzem pod hasłem: czy pan kupi pszenicę sandomierską, w Siedlcach z Jarosławem i w Płońsku z Kozaneckim: jestem od Inspektora, w Pruszkowie w sklepie z porcelaną przy ul. Kościuszki 7/5 paczki odbierały od niej dwie kobiety na hasło: z Warszawy dla Wandy. Komunikacja działała w obie strony, gdyż Szufa przyjmowała również korespondencję od kurierów z poszczególnych rejonów, którą następnie przekazywała osobiście Bałajowi 60. Niezależnie od sieci wywiadowczej Obszaru Centralnego wywiad Okręgu Warszawskiego posiadał własne punkty kontaktowe, zlokalizowane na terenie stolicy. Były to: restauracja Abisynka przy ul. Nowogrodzkiej, poczekalnia kolejki EKD (najprawdopodobniej w Śródmieściu), Park Skaryszewski, bar mleczny o nieustalonym bliżej adresie przy ul. Marszałkowskiej, Dworzec Śródmieście, mieszkanie przy ul. Chałubińskiego 10, mieszkanie Zofii Kopczyńskiej Władki (brak adresu) 61. Sieć wywiadowcza na terenie Okręgu Warszawskiego działała sprawnie. Jej głównym zadaniem było zbieranie z podległych rejonów informacji o charakterze regionalnym, nie pokrywało się to zatem z zadaniami siatki wywiadowczej Obszaru Centralnego, obejmującymi przede wszystkim Warszawę i kontakty z innymi państwami czy rozpracowywanie ministerstw. Całością jej pracy dowodził osobiście Jaegermann, który w pismach do komendantów instruował ich również o zasadach konspiracji, często pouczając i przestrzegając przed amatorskim i nieostrożnym podejściem do sprawy (np. odręczne pisanie meldunków). Mimo pewnych uchybień, działalność ta była przez niego pozytywnie oceniana. 60 AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz Kim, Protokół dodatkowy przesłuchania podejrzanego Szufa Janina, Warszawa, 18 III 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Roykiewicz Ryszard, k AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN Walka z reakcyjnym podziemiem, 1979 r., k. 170.

103 Okręg Warszawski WiN 3.3. Likwidacja organizacji Rozpracowanie i zatrzymanie większości żołnierzy warszawskiej organizacji WiN miało miejsce w styczniu 1946 r. Aresztowano wówczas komendanta i 47 osób należących do WiN z całego województwa. 16 stycznia 1946 r. Wydział III WUBP w Warszawie zatrzymał na podstawie materiałów uzyskanych w toku agenturalnego rozpracowania Władysława Bałaja. W chwili zatrzymania funkcjonariusze znaleźli przy nim i zabezpieczyli następujące dowody rzeczowe: miesięczne odpisy maszynowe raportów starostw powiatowych z powiatów Sochaczew, Przasnysz, Maków Mazowiecki, Sokołów Podlaski i Węgrów oraz odpisy raportów starostw powiatowych z listopada 1945 r. z powiatów Sierpc, Radzymin, Płock, Pułtusk, miasto Płock, warszawskiego, ostrołęckiego, mławskiego, grójeckiego i Ostrów Mazowiecka; sprawozdania ogólne Urzędu Wojewódzkiego na podstawie sprawozdań powiatów za listopad 1945 r.; odpisy meldunków z powiatów na podstawie raportów starostw; komentarz i uzupełnienie do załączników informacyjnych dwie strony maszynopisu; meldunek do Macieja z 30 grudnia 1945 r. z podpisem Inspektor z następującymi załącznikami: meldunkiem dowódcy Obwodu Pruszków Władysława oraz meldunkiem dowódcy Obwodu Otwock Bacy (w dwóch egzemplarzach); meldunek do Macieja ( Szefa ) z 29 grudnia 1945 r. z podpisem Inspektor z załącznikiem od Bacy ; meldunek Bacy do Inspektora z trzema załącznikami; trzy meldunki Bałaja do Macieja z 2 i 3 stycznia 1946 r.; raport Kozłowskiego dla Bałaja ze stycznia 1945 r.; rozliczenia za grudzień 1945 r. od Bałaja do Macieja podpisane Inspektor ; dwa egzemplarze prasy podziemnej Polska Niezawisła z 18 wrześ nia i 1 października 1945 r. (numery 10 i 11) oraz cztery ulotki pt. Sprawa Radosława i inne pochodne, Wydział Legalizacji, Uwaga wybory i Jednoznaczność pojęć; cztery egzemplarze pisma Nowy Zew z 21 października 1945 r.

104 3.3. Likwidacja organizacji 105 Il. 6. Pismo Inspektora do Szefa, 29 XII 1945 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/145

105 Okręg Warszawski WiN Il. 7. Raport Bacy za grudzień 1945 r., 1 I [19]46 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/151

106 3.3. Likwidacja organizacji 107 Il. 8. Rozliczenie Inspektora za grudzień 1945 r., 29 XII 1945 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/162

107 Okręg Warszawski WiN Bałaj przyznał się do posiadania wszystkich wyżej wymienionych druków 62. Podczas przesłuchania złożył wyjaśnienia na temat swojej działalności i podległego mu Okręgu oraz jego struktur, a także podał nazwiska znanych mu członków. Nie znał jednak wszystkich komendantów rejonów. Urząd Bezpieczeństwa opracował plan (zatwierdzony przez zastępcę kierownika WUBP mjr. Józefa Krakowskiego 63 ), na podstawie którego postanowiono, że jeden z pracowników operacyjnych wystąpi w roli żołnierza WiN i przełożonego Bałaja. Odbędą oni następnie spotkanie z poszczególnymi komendantami rejonów w celu rzekomego omówienia spraw organizacyjnych. Bałaj wyraził zgodę i spotkania się odbyły. Funkcjonariusz Wydziału Śledczego WUBP w Warszawie raportował: Na odprawach komendanci rejonów, niczego nie podejrzewając, na stosowne zapytania udzielili interesujących nas wyjaśnień, ale jedynie cyfrowo. Celem ustalenia nazwisk członków organizacji poszczególnych rejonów oraz miejsca ukrycia broni, należało zaaresztować komendantów 64. W tym czasie grupy operacyjne przystąpiły do zatrzymań poszczególnych żołnierzy Zrzeszenia. W 1946 r. przeciwko członkom Okręgu Warszawskiego WiN toczyło się śledztwo prowadzone przez WUBP w Warszawie. Oprócz Bałaja objęto nim 37 osób: Janinę Szufę, Krzysztofa Rolnika, Janinę Łacińską, Franciszkę Osińską, Jana Osińskiego, Krystynę Miszczak, Barbarę Domanowską, Wandę Trippenbach, Irenę Chojnicką, Marię Kossowską, Wiktorię Domanasiewicz, Halinę Chojnicką, Jadwigę Majewską, Wacława Majewskiego, Władysławę Gendaj, Edwarda Wieczorkowskiego, Janusza Woźniczkę, Marię Pietrusiewicz, Piotra Wojtyszkę, Zygmunta Przybysza, Zofię Maciejewską, Kazimierę Kaszubską, Wandę Bobulską, Marię Przybysz, Bogdana Podbielskiego, Władysława Karlińskiego, Stanisława Fijałkowskiego, Edwarda Dębińskiego, Jakuba Wąsika, Janusza Woźniackiego, Edwarda Gronczewskiego, Leonarda Maciejka, 62 AIPN, 997/115, t. 2, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół okazania dowodów rzeczowych, Warszawa, 25 II 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k Józef Krakowski ( ), absolwent kursu NKWD w Kujbyszewie w 1944 r. Od 6 XI 1944 do 19 I 1945 r. zastępca kierownika w Wydziale Ochrony Rządu MBP; od 20 I do 7 VI 1945 r. zastępca kierownika WUBP w Łodzi; 8 VI 4 IX 1945 p.o. kierownika WUBP w Gdańsku; 15 IX IX 1948 zastępca kierownika WUBP w Warszawie. W 1968 r. wyjechał do Izraela; zob. Aparat bezpieczeństwa w Polsce..., t. 1, s. 85, 142, 426, Cyt. za: K. Krajewski, Warszawski Okręg..., s. 414.

108 3.3. Likwidacja organizacji 109 Józefa Pazio, Józefa Zielonkę, Bolesława Ignaciuka, Kazimierza Zabuskiego, Karola Kozaneckiego. Wszystkim oprócz Zygmunta Przybysza, Władysława Karlińskiego, Piotra Wojtyszki, Stanisława Fijałkowskiego, Edwarda Dębińskiego i Karola Kozaneckiego postawiono zarzuty z art kodeksu karnego Wojska Polskiego w związku z art KKWP 65. Pozostałych oskarżono z art KKWP i art. 3 Dekretu z dnia 16 listopada 1945 r. 66 Znaczna część tych osób była współpracownikami organizacji, nie do końca nawet wedle złożonych zeznań orientującymi się, dla kogo zbierają i przekazują informacje. I tak np. Barbara Domanowska, pracująca jako maszynistka w wydziale komunikacji w Urzędzie Wojewódzkim w Pruszkowie, przekazała Krystynie Miszczak wykaz wszystkich pracowników tegoż wydziału. Spytana, czy wie, że Miszczak należała do tajnej organizacji WiN, odpowiedziała, że nie, domyślała się jedynie, że przekazywane one będą dla organizacji konspiracyjnej, której nazwy ani celu działalności nie znała. Oto fragment przesłuchania: Pytanie: W śledztwie jest wiadomym, że wyście byli informatorką organizacji WiN, której to przez Miszczak dostarczaliście wiadomości z terenu Wojewódzkiego Urzędu w Pruszkowie? Odpowiedź: Nie przyznaję się do tego. Pytanie: Ile razy, ogółem daliście spisy pracowników wydziału komunikacyjnego Miszczakównie? 65 Art. 86 2: Kto usiłuje przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat 5 albo karze śmierci ; art. 88 1: Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 85 lub 86, wchodzi w porozumienie z innymi osobami, podlega karze więzienia ; Dekret PKWN z dnia 23 IX 1944 r., Kodeks karny Wojska Polskiego, Dz. U. 1944, nr 6, poz AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, Przegląd akt, k. 1 2; Dekret z dnia 16 XI 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa. Art. 3 w brzmieniu następującym: Kto bez zezwolenia wyrabia, gromadzi lub przechowuje broń palną, amunicję, materiały lub przyrządy wybuchowe albo inne przedmioty mogące sprowadzić niebezpieczeństwo powszechne, podlega karze więzienia lub więzienia dożywotniego albo karze śmierci ; Dz. U. 1945, nr 53, poz Szerzej na temat znaczenia powyższych dokumentów w procesie budowania i umacniania sądownictwa komunistycznego w Polsce zob. m.in. K. Szwagrzyk, Struktura i dokumentacja komunistycznego aparatu represji II (prokuratura i sądownictwo wojskowe oraz powszechne, więziennictwo). Krytyka źródeł [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 332, 334.

109 Okręg Warszawski WiN Odpowiedź: Dwa razy 67. Ostatecznie jednak Domanowska przyznała się do zarzucanych jej czynów, tj. że w listopadzie oraz grudniu 1945 r. przekazała Krystynie Miszczak spis pracowników wydziału komunikacji oraz że za jej pośrednictwem otrzymała dwie informacje od N.N. Zofii o terminie nadsyłania sprawozdań ze zmian personalnych w tymże wydziale 68. Podobną rolę jak Domanowska spełniała Wanda Trippenbach, która przekazała Miszczak sprawozdania starostów z powiatów Błonie i Warszawa za październik i grudzień 1945 r. Przyznała również, że nie wiedziała, iż raporty te przeznaczone będą dla celów tajnej organizacji 69. Mimo początkowego zaprzeczenia przynależności do WiN, w wyniku śledztwa Wanda Trippenbach także przyznała się do zarzucanych jej czynów: Dając dwukrotnie tajne sprawozdania dla»zofii«współpracowałam z wywiadem nielegalnej organizacji»win«70. Podobnie było z wszystkimi zatrzymanymi osobami: w wyniku prowadzonego śledztwa, zastosowanego przez funkcjonariuszy szantażu, terroru lub przemocy przyznali się oni do stawianych im zarzutów. W sprawie kilku aresztowanych żołnierzy WiN mieszkańcy wsi oraz lokalne władze słały pisma w ich obronie, podkreślające ich zasługi w walce z niemieckim okupantem. Zaświadczenie takie dotyczące Wandy Bobulskiej wydała m.in. Gminna Rada Narodowa w Wawrze. Czytamy w nim: Gminna Rada Narodowa niniejszym stwierdza, że ob[ywatelka] Bobulska Wanda pracowała w biurze tutejszego Zarządu Gminnego przez cały okres okupacji niemieckiej do 1 grudnia 1945 r. i w czasie swej pracy dała się poznać jako dobra Polka i lojalna obywatelka Rzeczypospolitej Polskiej i że z Niemcami nie współpracowała 71. W sprawie Zygmunta 67 AIPN, 997/115, t. 2, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół dodatkowy przesłuchania podejrzanego Barbary Domanowskiej, Warszawa, 18 II 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie [podpis nieczytelny], k v. 68 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanej, Warszawa-Praga, 7 IV 1946 r., oficer śledczy WUBP Stanisław Jakubowski, k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanej Wandy Trippenbach, Warszawa, 12 II 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Eugeniusz Stajkowski, k Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Wandy Trippenbach, Warszawa Praga, 28 III 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, Zaświadczenie, Przewodniczący G[minnej] R[ady] N[arodowej] [podpis nieczytelny], Anin, 26 III 1946 r., k. 11.

110 3.3. Likwidacja organizacji 111 Przybysza, nauczyciela publicznej szkoły powszechnej w Falenicy, interweniowali u władz oprócz jego małżonki Marii także sekretarz gminy w Falenicy oraz kierownictwo szkoły, w której uczył (zarówno byłe, jak i obecne). Podobne pisma wysłano w sprawie Bolesława Ignaciuka, pracownika gminnego w powiecie Sokołów Podlaski, kolportera prasy w Rejonie Kosów Lacki (petycje w jego obronie wystosowali m.in. prezes Powiatowego Związku Samopomoc Chłopska i sekretarz powiatowej komórki PPR [!]). Pod pismem w obronie dobrego imienia pracownika gminnego podpisało się również kilkunastu sołtysów z powiatu sokołowskiego oraz kilkunastu obywateli. Oto brzmienie jednego z nich: Posterunek MO w Sterdyni zaświadcza na podstawie zeznań sołtysów niżej podpisanych, że były sekretarz gminy Sterdyń Ignaciuk Bolesław przez cały czas swojej służby od 1 III 1945 r. do czasu aresztowania zachowywał się lojalnie i żadnych podejrzeń nie było na niego 72. Aktem oskarżenia objęto łącznie 23 osoby lutego 1947 r. przed WSR w Warszawie zapadły wyroki skazujące na kary 5 lat więzienia: Władysława Bałaja komendanta Okręgu oraz komendantów rejonów: Krzysztofa Rolnika (Pruszków), Władysława Karlińskiego (Żyrardów), Leonarda Maciejka (Rembertów), Piotra Wojtyszkę (Otwock) oraz żołnierza rejonu otwockiego Zygmunta Przybysza. Na 3 lata więzienia skazano: Kazimierza Zabuskiego komendanta Rejonu Kosów Lacki, Janinę Szufę łączniczkę Okręgu i Janusza Woźniczkę żołnierza Rejonu Pruszków. Z pozostałych oskarżonych dziesięciu skazano na 1 rok więzienia, a cztery osoby zostały uniewinnione. Wszystkim skazanym na 1 rok zaliczono pobyt w areszcie śledczym od stycznia 1946 r. i po rozprawie sądowej zostali zwolnieni. Pozostali skazani na kary po 5 i 3 lata, skorzystali z Ustawy o amnestii z 22 lutego 1947 r. i również zostali zwolnieni. W ten sposób kilkumiesięczna działalność warszawskiego okręgu WiN została zakończona. Żadna 72 Ibidem, Pismo inspektora szkolnego Kazimierza Orzażewskiego, 9 II 1946 r., k. 23; ibidem, Pismo kierownika szkoły w Falenicy, 7 II 1946 r., k. 24; ibidem, Zaświadczenie Powiatowego Związku Samopomocy Chłopskiej, k. 29; ibidem, Zaświadczenie sekretarza Powiatowego PPR w Sokołowie Podlaskim, 18 I 1946 r., k. 30; ibidem, Zaświadczenie komendanta posterunku MO w Sterdyni, 9 II 1946 r., k. 31; ibidem, Zaświadczenie przewodniczącego P[rezydium] R[ady] N[arodowej] w Sokołowie Podlaskim, 12 II 1946 r., k AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. Ł-1, k. 8.

111 Okręg Warszawski WiN z zatrzymanych osób ponownej działalności nielegalnej nie podjęła 74. W wyniku amnestii w stolicy ujawniali się również ukrywający się tu członkowie WiN z różnych stron kraju 75. Po rozbiciu struktur Okręgu Ł-1 jego teren znalazł się pod bezpośrednią komendą Obszaru Centralnego. Przez kilka miesięcy nie istniały zatem w ogóle struktury Okręgu Warszawskiego, dopiero w końcu kwietnia 1946 r. podjęto próbę jego reaktywacji. W tym celu dawna łączniczka Józefa Rybickiego N.N. Tosia skontaktowała z prezesem Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN byłego oficera Obwodu AK Ochota kpt. Augusta Jaszczuka Groźnego, któremu w początkach maja 1946 r. powierzono funkcję prezesa Okręgu Warszawskiego 76. Na działalność otrzymał on od władz Obszaru 100 tys. zł 77. Reaktywowany Okręg otrzymał kryptonim Wkra, a na jego czele stanął Groźny. Jego zastępcą miał zostać Franciszek Polkowski Korsak, Stefan 78 były oficer AK, nie doszło jednak do spotkania z komendantem Okręgu, który miał powołać go na tę funkcję 25 lipca 1946 r., gdyż dzień wcześniej Polkowski został aresztowany 79. Szefem wywiadu został ponownie Tadeusz Jaegermann, w organizacji Okręgu brał również udział Ryszard Jabłoński Znicz, student drugiego roku medycyny. Dowodził on około 10-osobową grupą mającą w założeniu prowadzić oprócz działalności propagandowej również akcje bojowe. Wiemy, że dysponowała ona niewielką ilością broni, którą w momencie rozpracowania przejęli funkcjonariusze UB. Brak jest jednak informacji o podjęciu jakiegokolwiek działania z jej użyciem. Wynikało to zapewne z tego, że Komenda Obszaru Centralnego zakazała Jaszczukowi prowadzenia jakichkolwiek 74 Ibidem, k K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s Ibidem, s W swoich zeznaniach Jaszczuk wskazywał, że nawiązał kontakt z WiN dopiero w drugiej połowie kwietnia 1946 r., już po aresztowaniu Macieja. Choć wcześniej należał do AK, to jednak nie był członkiem I komendy Okręgu Warszawskiego WiN. Do organizacji przyjął go Wincenty Kwieciński; AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół przesłuchania podejrzanego Augusta Jaszczuka, Warszawa, 6 VIII 1946 r., k v. 77 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, s Franciszek Polkowski ( ), żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszawskiego (ps. Zamek ), po wojnie w strukturach WiN. On z kolei otrzymał od Wincentego Kwiecińskiego na cele organizacyjne związane z reaktywacją struktur Okręgu 17 tys. zł; ibidem. 79 AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół przesłuchania świadka Polkowskiego Franciszka, Warszawa, 31 III 1947 r., k v.

112 3.3. Likwidacja organizacji 113 interwencji zbrojnych, nakazując skupić się na akcji wywiadowczej oraz sporządzeniu raportów z przebiegu referendum ludowego 80. Również ta próba zakończyła się niepowodzeniem, co więcej, Wkra była jeszcze słabsza niż I Okręg Warszawski WiN. Nastawiona była przede wszystkim na działalność propagandową, którą prowadziła za pomocą ulotek, zwłaszcza w okresie poprzedzającym referendum ludowe w czerwcu 1946 r., kiedy to członkowie grupy umieszczali m.in. w miejscach publicznych napisy o treści WiN czuwa 81. Jako główny cel Okręg postawił sobie również dalsze prowadzenie pracy cywilnej, ze szczególnym naciskiem na wywiad oraz skonsolidowanie organizacji na terenie województwa warszawskiego. Jaszczuk nie utrzymywał kontaktu z innymi okręgami WiN w Polsce. W planie było nawiązanie kontaktów z Grójcem i Mińskiem Mazowieckiem, gdzie funkcjonował ROAK, nie doszło jednak do tego, gdyż Okręg podobnie jak i poprzednio nie wyszedł poza stadium organizacji 82. Jeszcze w kwietniu 1946 r. Jaszczuk jako jedno z pierwszych zadań otrzymał od Kwiecińskiego polecenie przejęcia inspektoratu ROAK w Pułtusku, dowodzonego przez Stanisława Rożka Przeboja 83. Pierwsze próby nawiązania kontaktu i podporządkowania jego struktur miały miejsce w maju. W tym celu doszło wówczas do spotkania w lokalu konspiracyjnym przy ul. Jagiellońskiej w Warszawie Jaszczuka z Rożkiem i Stanisławem Sędziakiem Wartą, reprezentującym z ramienia prezesa Komendę Obszaru Centralnego. Spotkanie 80 K. Krajewski, Warszawski Okręg..., s Idem, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie WiN..., s AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół przesłuchania podejrzanego Augusta Jaszczuka, Warszawa, 19 VIII 1946 r., k Stanisław Rożek Przebój, Zych ( ), w 1941 r. rozpoczął działalność w ZWZ-AK. Pod pseudonimem Przebój od sierpnia 1942 r. pełnił funkcję szefa wywiadu w Obwodzie Przasnysz AK, a w 1944 r. został zastępcą dowódcy oddziału partyzanckiego AK Łowcy. W 1945 r. objął komendę nad pozostałościami struktur Inspektoratu BR AK, który obejmował obwody: Pułtusk, Płońsk, Przasnysz i Maków Mazowiecki, początkowo pod nazwą Samoobrona Społeczna, następnie ROAK. Po aresztowaniu w Warszawie, w lokalu konspiracyjnym, do którego przyszedł na spotkanie z komendantem Okręgu Warszawskiego WiN, został poddany brutalnemu śledztwu mającemu skłonić go do wydania siatki organizacyjnej ROAK na terenie północnego Mazowsza. 22 IV 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 15 lat więzienia, z których odsiedział 11. Więzienne przeżycia wywołały u niego schizofrenię.

113 Okręg Warszawski WiN Il. 9. Kenkarta Augusta Jaszczuka; AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, k zaaranżował Edward Filochowski San 84 (prezes Inspektoratu Mazowieckiego WiN). Do kolejnego spotkania doszło w czerwcu 1946 r. Wtedy to Przebój przedstawił Jaszczukowi strukturę Podokręgu Mazowieckiego ROAK, podając liczbę żołnierzy i około uśpionych. Ustalono procedurę łączności, a Rożek podjął się zorganizowania struktur wywiadu i propagandy. 4 lipca 1946 r. Sędziak wręczył Rożkowi 10 tys. zł na osobiste wydatki. Ponowne spotkanie miało się odbyć 25 lipca, jednak nie doszło już do niego na skutek rozbicia struktur II kierownictwa Okręgu Warszawskiego WiN w lipcu 1946 r. Prawdopodobnie przyczyniła się do tego wsypa 84 Edward Filochowski San ( ), ppor. służby stałej artylerii od 1 VIII 1939 r., uczestnik kampanii wrześniowej. Żołnierz SZP-ZWZ-AK. Aresztowany przez NKWD, w 1940 r. zdołał zbiec z transportu na Syberię. Od sierpnia 1941 r. komendant Obwodu Ostrołęka ZWZ, a następnie AK. Od lutego 1945 r. przewodnik rejonu B AKO, organizował patrole samoobrony likwidujące konfidentów UB i NKWD. W czerwcu 1945 r. awansowany do stopnia majora służby stałej artylerii. Od września 1945 r. prezes Inspektoratu Mazowieckiego WiN. Ukrywając

114 3.3. Likwidacja organizacji 115 w inspektoracie ROAK. 25 lipca 1946 r. funkcjonariusze WUBP aresztowali Jaszczuka (w konspiracyjnym lokalu na Pradze przy ul. Środkowej) oraz Jaegermanna, a następnie (27 lipca) Przeboja i pozostałych uczestników spotkań. Według Kazimierza Krajewskiego wpływ na to mogło mieć również wprowadzenie agentury do najbliższego otoczenia prezesa Obszaru Centralnego WiN 85. Aresztowanie Rożka doprowadziło w rezultacie do podporządkowania ROAK z północnego Mazowsza Okręgowi Białostockiemu WiN. Tym samym zakończyło to próbę odbudowania struktur Okręgu Warszawskiego. ROAK na północnym Mazowszu przestało odgrywać istotną rolę, a część żołnierzy przeszła do WiN i NZW 86. Niemal natychmiast po aresztowaniu funkcjonariusze UB pozyskali do współpracy Jaegermanna, którego przydatność do pracy operacyjnej tak charakteryzowano: W toku śledztwa przyznał się, że jest szefem wywiadu WiN-u na Okręg Warszawski podając miejsce swojej skrytki, gdzie przechowywał materiały wywiadowcze opracowane przez niego. Znalezione w czasie rewizji te materiały potwierdziły jego zeznania. Jaegermann Tadeusz jest człowiekiem inteligentnym, o wybitnym zacięciu politycznym (WiN-owskim). Biorąc pod uwagę posiadany przez nas materiał kompromitujący w postaci materiałów wywiadowczych, uważam za wskazane zawerbować go celem rozpracowania środowisk WiN-u 87. Jaegermann, który przyjął się przed UB, w 1946 r. przybył do Warszawy. W jego mieszkaniu znajdował się punkt kontaktowy z podległym mu Inspektoratem. Ujawnił się w kwietniu 1947 r., rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej. Aresztowany w 1950 r. przez funkcjonariuszy WUBP w Warszawie, poddany brutalnemu śledztwu. Skazany na 6 lat więzienia, na mocy amnestii wyrok skrócono do 3 lat. Pod odbyciu kary w 1954 r. powrócił na studia na warszawskiej Politechnice, na stałe zamieszkał w Warszawie. 85 K. Krajewski, Warszawski Okręg, s K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komunistycznym , Warszawa 2011, s AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz Kim, Raport o zatwierdzeniu kandydata do werbunku, Naczelnik Wydz[iału] II Dep[artamentu] III, 30 VII 1946 r., k. 2 2v. Z innego dokumentu wynika, że Michał podjął współpracę z UB, opierając się na uczuciach patriotycznych bądź udając ofiarę manipulacji ze strony swoich przełożonych: W czasie naszej dyskusji tyczącej się ogólnej sytuacji politycznej w Polsce, zaznaczał że on jest przeciwny wszelkiej pracy wywiadowczej o charakterze WiN-owskim i brzydzi się czynami WiN-u, że on dążył do zespolenia wszystkich elementów opozycyjnych rekrutujących się z b[yłej] AK, po przytoczonych przeze mnie przykładach współpracy AK z Gestapo [sic!] oraz NSZ-em, a obecnie z zagranicznym wywiadem, wyraził

115 Okręg Warszawski WiN pseudonim Kim, okazał się dla bezpieki cennym źródłem informacji, pomocnych w rozpracowaniu struktur Obszaru Centralnego WiN i podległych mu okręgów. Jako jedno z pierwszych zadań otrzymał od prowadzącego go funkcjonariusza polecenie dotarcia do Wincentego Kwiecińskiego Lotnego. Dzięki jego donosom zidentyfikowano również szefową łączności dr Zofię Franio, a poprzez obserwację jej osoby funkcjonariuszom udało się dotrzeć do innych konspiratorów, z którymi utrzymywała kontakt 88. Podobnie jak w okresie funkcjonowania I Komendy, również i tym razem Okręg Warszawski ograniczył się głównie do kolportażu prasy winowskiej, przede wszystkim Polskiego Słowa czy Honoru i Ojczyzny. Najsprawniej podobnie jak wcześniej działał pion wywiadowczy Jaegermanna. Trzeba pamiętać, że organizacja Okręgu Warszawskiego WiN przez cały krótki okres swego istnienia znajdowała się na etapie tworzenia pół roku, a potem kilkumiesięczna próba reaktywacji nie wystarczyły, aby stworzyć niemal od podstaw struktury na tyle rozwinięte, by mogły się one przeciwstawić nieporównywalnie silniejszym liczebnie i organizacyjnie siłom okupanta, wspieranego przez polskie organa represji i formacje militarne. Organizacja nie miała również sprecyzowanego profilu działania z jednej strony nastawiona na pracę wywiadowczą, z drugiej podjęła nieudaną próbę podporządkowania sobie silnie zmilitaryzowanego Inspektoratu ROAK (według zeznań Jaszczuka posiadał on kilkaset sztuk broni). Jednocześnie dowództwo Obszaru wyraźnie zakazało prowadzenia jakichkolwiek akcji się, że on w to wierzyć nie może, gdyż on o podobnych faktach nie wiedział. Jeśli miałoby to być prawdą to wtedy gotów jest zmienić swój obecny stosunek do nowej rzeczywistości Polski. Podczas naszej rozmowy mogłem wyczuć, że przytoczone przeze mnie przykłady oraz materiały kompromitujące AK i WiN wywołały w nim dość silną reakcję, co dał wyraz w wypowiedzianym zdaniu:»jeśli ja będę przekonany o słuszności waszej misji, to będę Wam szczerze oddanym«; ibidem, Do Dyrektora Dep[artamentu] III ppłk. [Józefa] Czaplickiego, Raport naczelnika Wydz[iału] II Dep[artamentu] III mjr. Dominika o osobistym zetknięciu się z agentem, b.d., k. 3. Jak widać, Jaegermann uwierzył w słuszność misji, gdyż jeszcze tego samego dnia tenże naczelnik raportował o dokonaniu werbunku agenta, który wybrał sobie pseudo»kim«, którym będzie podpisywał swoje doniesienia ; ibidem, Raport Nacz[elnika] Wydz[iału] II Dep[artamentu] III o dokonaniu werbunku agenta, 30 VII [19]46 r., k. 4; zob. il. 11, Zobowiązanie Tadeusza Jaegermanna do współpracy z MBP. 88 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego, s ; więcej zob. ibidem, podrozdz. Rozbicie III Zarządu Głównego WiN przez UB, s

116 3.3. Likwidacja organizacji 117 Il. 10. Kwestionariusz agenta-informatora Tadeusza Jaegermanna; AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz Kim

117 Okręg Warszawski WiN Il. 11. Zobowiązanie Tadeusza Jaegermanna do współpracy z MBP; AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz Kim