ul. Świętokrzyska 20, Warszawa 1 Tel , Fax ,

Transkrypt

1 INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ - PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY ZAKŁAD BADAŃ RYNKOWYCH ul. Świętokrzyska 20, Warszawa 1 Tel , Fax , Ocena skutków reformy Wspólnej Organizacji Rynków w sektorze cukru w Unii Europejskiej dla polskich plantatorów buraków cukrowych, producentów i konsumentów cukru Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Autorzy: prof. dr hab. ZYGMUNT SMOLEŃSKI dr ŁUCJA CHUDOBA mgr inż. PIOTR SZAJNER WARSZAWA, luty 2006

2 SPIS TREŚCI 1. CEL I GŁÓWNE ZAŁOŻENIA REFORMY 3 2. WPŁYW REFORMY SYSTEMU REGULACJI RYNKU CUKRU NA OPŁACALNOŚĆ PRODUKCJI BURAKÓW CUKROWYCH W POLSCE 6 3. ANALIZA WPŁYWU REFORMY SYSTEMU REGULACJI RYNKU CUKRU NA POLSKI PRZEMYSŁ CUKROWNICZY Wpływ reformy na produkcję cukru w Polsce i strukturę przemysłu cukrowniczego Wpływ reformy i zmian strukturalnych na wyniki finansowe przemysłu cukrowniczego ANALIZA WPŁYWU REFORMY SYSTEMU REGULACJI RYNKU CUKRU NA KONKURENCYJNOŚĆ KRAJOWEGO EKSPORTU ANALIZA SKUTKÓW REFORMY SYSTEMU REGULACJI RYNKU CUKRU DLA KONSUMENTÓW Spożycie w gospodarstwach domowych Zużycie cukru w przemyśle spożywczym CENY CUKRU NA RYNKU ŚWIATOWYM WNIOSKI, KONKLUZJE I REKOMENDACJE 27 2

3 1. Cel i główne założenia reformy System regulacji rynku cukru w UE był krytykowany za wysokie ceny na rynku wewnętrznym, niską konkurencyjność sektora na rynku światowym oraz negatywny wpływ na rynek światowy, w tym w szczególności w odniesieniu do krajów rozwijających się. Subwencjonowany eksport przyczyniał się do wzrostu podaży na rynku światowym 1 i spadku cen. W listopadzie 2005 r. Komisja Europejska uwzględniając potrzebę poprawy konkurencyjności branży, interesy uczestników rynku oraz stanowisko WTO 2, która kwestionowała dotychczasowy system dotowanego eksportu, przedstawiła kompromisowy projekt reformy regulacji rynku. Proponowana reforma będzie miała decydujący wpływ na sytuację podażowo-popytową na rynku UE, opłacalność produkcji i przetwórstwa buraków cukrowych oraz na handel zagraniczny. Zakres czasowy reformy obejmuje sezony cukrownicze / /2011 i dotyczył będzie następujących elementów systemu regulacji. Kwoty produkcyjne. System kwot produkcyjnych zostanie uproszczony. Kwoty A i B będą połączone w jedną kwotę, której poziom nie zmieni się i wyniesie 17440,5 tys. t. Kwota produkcji polskiego sektora cukrowniczego wyniesie tak jak obecnie 1671,9 tys. t. Reforma przewiduje możliwość produkcji cukru w ramach kwoty dodatkowej, która dla UE -25 wynosi 1,1 mln l, w tym Polska 100,6 tys. t. Prawo do produkcji cukru kwoty dodatkowej obciążone jest jednorazową opłatą, która równa jest poziomowi pomocy na rzecz restrukturyzacji sezonie 2006/ EUR/t. Obrót kwotami produkcyjnymi możliwy będzie wyłącznie na terenie danego kraju członkowskiego. Ceny urzędowe. Minimalna cena skupu buraków cukrowych zostanie obniżona w okresie reformy o 40% do 26,29 EUR/t. Cenę interwencyjną cukru białego zastąpi cena referencyjna, która w kolejnych sezonach będzie obniżana do 404,4 EUR/t w sezonie 2009/10 i będzie o 36% niższa od obowiązującej obecnie ceny interwencyjnej. 1 W ostatnich sezonach zapasy końcowe na rynku światowym wynosiły 40-45% światowego spożycia - F.O. Licht s International Sugar and Sweetener Report. 2 Raport Organu Apelacyjnego AB , Subsydia wywozowe na cukier, z dnia 28 kwietnia 2005 roku. 3 Obecnie rok gospodarczy (sezon cukrowniczy) obejmuje okres od 1 lipca do 30 czerwca następnego roku. Reforma przewiduje zmianę tego okresu od 1 października do 30 września następnego roku. Wyjątkowy będzie sezon 2006/2007, który rozpocznie się 1 lipca 2006, a zakończy się 30 września 2007 roku. 3

4 Dopłaty bezpośrednie dla rolników. Redukcja minimalnej ceny skupu buraków spowoduje spadek dochodów plantatorów, który rekompensowany będzie do ok. 64% w formie dopłat bezpośrednich. Środki finansowe na wsparcie dochodów rolników zagwarantowane są w ramach tzw. pułapów krajowych, który dla Polski wzrasta z 99,1 mln EUR w 2006 r. do 159,4 w 2009 r. i latach kolejnych. Środki finansowe na restrukturyzację przemysłu cukrowniczego. Redukcja cen cukru wymusi na przemyśle procesy restrukturyzacji i wiele zakładów zrezygnuje z produkcji. W celu przyspieszenia tych procesów oraz złagodzenia społecznych i środowiskowych skutków zmykania fabryk przewiduje się utworzenie funduszu restrukturyzacji. Środki finansowe będą pochodzić z opłat naliczanych od tony cukru i pobierane będą od producentów przez trzy sezony. Wysokość opłat zmniejszy się z 126,4 EUR/t w 2006/2007, do 113,3EUR/t w 2008/2009. Pomoc dla zakładów objętych programem restrukturyzacji w pierwszych dwóch latach reformy wyniesie 730 EUR/t kwoty produkcyjnej, a w kolejnych dwóch zmniejszy się do 625 EUR/t i 520 EUR/t. W ramach pomocy na rzecz restrukturyzacji co najmniej 10% środków finansowych rezerwuje się dla plantatorów oraz podmiotów świadczących usługi dla plantatorów. W regionach szczególnie dotkniętych restrukturyzacją cześć środków finansowych może być przeznaczona na złagodzenie skutków społecznych i środowiskowych, tj. tzw. pomoc na rzecz dywersyfikacji. Handel zagraniczny. Reforma wprowadza zmiany w zakresie handlu zagranicznego. Za najważniejsze należy uznać zmniejszenie eksportu cukru pozakwotowego oraz poziomu refundacji wywozowych, ze względu na mniejszą różnicę między cenami na rynku UE i ceną światową. Reforma wprowadza niewielkie zmiany mechanizmów wspomagających utrzymanie równowagi rynkowej. Skup interwencyjny cukru dotyczył będzie maksymalnie 600 tys. t. Cena zakupu (interwencyjna) stanowiła będzie 80% ceny referencyjnej w roku gospodarczy następującym po roku gospodarczym, w którym złożono ofertę sprzedaży. Ponadto utrzymane zostały takie mechanizmy jak: przenoszenie wyprodukowanych nadwyżek na sezon następny, wsparcie prywatnego magazynowania. Cukier pozakwotowy będzie mógł być zużywany w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym oraz do produkcji alkoholu i drożdży. 4

5 Tabela 1. Wybrane założenia reformy systemu regulacji rynku cukru w UE Wyszczególnienie Okres referencyjny 2006/ / / /10 Ceny urzędowe [EUR/t]: cena referencyjna cukru białego 631,9 613,9 631,9 541,5 404,4 cena minimalna buraków cukrowych 43,63 32,86 29,78 27,83 26,29 Opłata restrukturyzacyjna [EUR/t] - 124,6 173,80 113,3 - Opłata produkcyjna [EUR/t] ,0 12,0 12,0 Dopłaty dla plantatorów rekompensujące spadek dochodów z tytułu redukcji cen buraków [mln EUR]: UE ,0 1542,0 1542,0 1542,0 Polska - 99,1 122,9 146,7 159,4 Dodatkowa kwota produkcji cukru (cukier C) [tys. t]: UE ,0 Polska - 100,6 Pomoc na rzecz restrukturyzacji sektora - [EUR/t] a) 730,0 730,0 625, 520,0 pomoc dla plantatorów i innych podmiotów % środków pomocy na rzecz 73,0 73,0 62,5 52,0 restrukturyzacji pomoc na rzecz dywersyfikacji - 190,5 109,5 93,8 78,0 a) Najwyższy możliwy poziom wsparcia w przypadku ostatecznego i całkowitego zaprzestania produkcji. Przepisy przewidują mniejszą skalę pomocy w przypadku zamknięcia fabryki, demontażu urządzeń (od 547,5 EUR/t w 2006/2007 do 390,0 EUR/t w 2009/2010) oraz rekultywację środowiska na terenie fabryki i pomoc dla pracowników (od 255,5 EUR/t w 2006/2007 do 182,0 EUR/t w 2009/2010. Źródło: Wniosek Komisji Europejskiej do rady Europy dotyczący Rozporządzenia Rady w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze cukru z dnia 27 stycznia 2006 roku. 5

6 2. Wpływ reformy systemu regulacji rynku cukru na opłacalność produkcji buraków cukrowych w Polsce Plantatorzy buraków cukrowych są głównymi beneficjentami integracji z UE. W 2004 r. średnia cena skupu była o 51% wyższa niż przed rokiem, co miało decydujący wpływ na znaczącą poprawę dochodowości produkcji. Według badań prowadzonych w IERiGŻ-PIB dochód rolniczy netto z 1 ha uprawy w sezonach 2004/2005 i 2005/2006 był ponad dwukrotnie wyższy niż przed integracją. Reforma systemu regulacji rynku cukru będzie miała duży wpływ na dochodowość uprawy buraków cukrowych. Zdecyduje o tym przede wszystkim redukcja minimalnej ceny skupu buraków o ok. 40%, która nie w pełni będzie rekompensowana przez dopłaty bezpośrednie. Opłacalność uprawy uzależniona będzie od poziomu i struktury kosztów. Duży wpływ na dochodowość będzie miał kurs walutowy, według którego minimalna cena skupu oraz dopłaty bezpośrednie przeliczane będą na walutę krajową. Na potrzeby analizy przyjęto założenie, że kurs waluty unijnej w latach utrzyma się na poziomie 4,00 zł. W konsekwencji malejącego wsparcia rynku w sektorze cukru i niższych cen buraków UE przewiduje możliwość wspierania dochodów plantatorów w formie dopłat bezpośrednich. Środki finansowe na ten cel przewidziane zostały dla każdego kraju członkowskiego w tzw. pułapach krajowych. Państwa członkowskie decydują indywidualnie wg jakiego kryterium będą przydzielać wsparcie rolnikom. Projekt rozporządzenia przewiduje trzy możliwości ustalenia poziomu dopłat bezpośrednich, na podstawie: ilości buraków cukrowych objętych kontraktem; ilości wyprodukowanego cukru; przeciętnej liczby hektarów uprawy buraków stosowanych do produkcji cukru i objętych kontraktami. Projekcję dochodowości uprawy buraków przeprowadzono w dwóch wariantach, które różnią się metodą naliczania dopłat bezpośrednich. W pierwszym wariancie poziom wsparcia dochodów plantatorów wyliczono na podstawie kryterium powierzchni uprawy. Areał zasiewów buraków cukrowych objętych kontraktacją w 2005 r tys. ha 4, przyjęto jako wielkość bazową. W drugim wariancie wartość dopłat bezpośrednich wyliczono na podstawie 4 Produkcja cukru kwot A i B (1671,9 tys. t) wymaga zbiorów buraków o standardowej zawartość cukru 16% w wysokości tys. t. Przyjmując średni plon z ostatnich trzech kampanii 42,2 t/ha, to powierzchnia uprawy buraków cukrowych objętych kontraktacją wyniosła ok. 250 tys. ha. 6

7 produkcji buraków cukrowych objętych kontaktami. Przyjęto założenie, że do wyprodukowania 1671,9 tys. t cukru niezbędne są zbiory ok tys. t buraków o standardowej zawartości cukru 16%. Wariantu opartego o produkcję cukru nie uwzględniono w analizie z dwóch powodów. Po pierwsze umowy kontraktacyjne między cukrownią, a plantatorami dotyczą ilości buraków. Umowa będzie prawdopodobnie dokumentem prawnym na podstawie, którego będzie naliczana wartość dopłat bezpośrednich. Po drugie różnice w poziomie dopłat wyliczone według kryterium ilości buraków i ilości cukru są niewielkie. Prognozę dochodowości przeprowadzono wg metody stosowanej w IERiGŻ-PIB, wykorzystując dane dotyczące poziomu i struktury kosztów w gospodarstwach prowadzących rachunkowość rolną. Gospodarstwa objęte system rachunkowości rolnej charakteryzują się większą przeciętną skalą produkcji. Średnia powierzchnia plantacji w tych gospodarstwach wynosi 5,3 ha. Powierzchnia średniej plantacji w kraju w sezonie 2005/2006 wyniosła 3,9 ha. Badane gospodarstwa mają lepszą techniczną efektywność produkcji, osiągają większe korzyści z efektu skali oraz mają mniejsze koszty pośrednie na jednostkę powierzchni uprawy. W rezultacie produkują przy relatywnie niższych kosztach buraki o lepszych parametrach jakościowych, za które uzyskują ceny wyższe od średnich w kraju. Według zastosowanej metody analizy kategoria kosztów bezpośrednich obejmuje wydatki poniesione na materiał siewny, nawożenie (bez nawozów wapniowych), ochronę roślin, usługi specjalne, najemną siłę roboczą oraz ubezpieczenie upraw. Koszty pośrednie obejmują wydatki ponoszone z tytułu funkcjonowania gospodarstwa: paliwa płynne, energię elektryczną, remonty (budynków, melioracji, pojazdów, maszyn), czynsze dzierżawne i koszty finansowe. Projekcję dochodowości produkcji buraków cukrowych przeprowadzono przyjmując założenie, że reforma wymusi przyspieszenie procesów koncentracji i modernizacji produkcji. Jednym z celów reformy jest koncentracja uprawy i przetwórstwa buraków w regionach o najkorzystniejszych warunkach przyrodniczych, w których funkcjonowały będą duże i efektywne cukrownie. W rezultacie zmniejszy się liczby plantatorów przy równoczesnym wzroście średniej wielkości plantacji do ok. 6 ha. Badania prowadzone w IERiGŻ-PIB jednoznacznie wskazują, że duże gospodarstwa uzyskują wyższe plony. Na tej podstawie przyjęto założenie, że średni plon buraków zwiększy się o ok. 12% do 48 t/ha. Wzrost intensywności produkcji przyczyni się do wzrostu kosztów bezpośrednich, które w sezonie 2009/2010 wyniosą ok zł/ha i będą o ok. 15% wyższe niż w sezonie 2005/2006. Wyższa będzie również amortyzacja ze względu na większe zaangażowanie kapitału, w tym 7

8 głównie maszyn i środków transportowych. Koszty pośrednie w przeliczeniu na jednostkę powierzchni upraw prawdopodobnie pozostaną na niezmienionym poziomie. W kontekście poczynionych założeń dotyczących wzrostu plonów oraz spadku cen skupu wartość produkcji z hektara uprawy buraków w sezonie 2009/2010 wyniesie ok zł/ha i będzie o ok. 30% niższa niż w 2005/2006. Zmniejszenie wartości produkcji w warunkach wzrostu kosztów bezpośrednich i amortyzacji przyczyni się do znaczącego spadku dochodu rolniczego ze sprzedaży buraków cukrowych, który będzie niższy niż w sezonie 2003/2004, bezpośrednio poprzedzającym akcesję do UE. Spadek dochodów rolników w znacznym stopniu będzie rekompensowany przez dopłaty bezpośrednie przewidziane w ramach reformy regulacji rynku cukru. Uwzględniając dopłaty wyliczone w wariancie bazującym na powierzchni uprawy buraków oraz jednolite płatności obszarowe, dochód rolniczy netto w sezonie 2009/2010 oszacowano w wysokości 3163 zł/ha, tj. o ok. 10% wyższy niż w sezonie 2004/2005. W przypadku naliczania wsparcia dochodów rolników na podstawie zakontraktowanych buraków, dochód rolniczy netto po reformie osiągnie poziom 3211 zł/ha i będzie o 12% 5 wyższy niż w ostatniej kampanii. Równocześnie dochody wyliczone w obydwóch wariantach będą ponad dwukrotnie wyższe niż w sezonie 2003/ Prognozę dochodowości uprawy buraków przeprowadzono przy założeniu, że ceny skupu będą równe cenie minimalnej buraków o zawartości cukru 16%. W ostatnich sezonach średnia zawartość cukru w burakach wynosiła w Polsce 17,4% i w rezultacie rolnicy uzyskiwali o ok. 9% wyższe ceny. Jeżeli w przyszłości ceny skupu będą wyższe od ceny minimalnej ze względu na większą zawartość cukru w korzeniach, to skala spadku dochodów może być mniejsza. 8

9 Tabela 2. Dochodowość produkcji buraków cukrowych Wyszczególnienie 2003/ / / / / / /10 Kurs walutowy [1 EUR = zł] 4,63 4,03 3,97 4,00 4,00 4,00 4,00 Powierzchnia uprawy [tys. ha] Powierzchnia średniej plantacji [ha] 3,3 3,8 3,9 4,2 5,0 5,5 6,0 Plony [t/ha] 41 42,7 39, Cena skupu [zł/t] 124,2 187,0 176,0 131,4 a) 119,1 a) 111,3 a) 105,2 a) Na 1 hektar uprawy w zł Wartość produkcji Koszty bezpośrednie Nadwyżka bezpośrednia Koszty pośrednie rzeczywiste Dochód rolniczy brutto Amortyzacja Dochód rolniczy netto Koszty ogółem Dopłaty bezpośrednie płatność obszarowa b) 225 b) płatność z tytułu reformy rynku cukru - wariant I tys. ha c) płatność z tytułu reformy rynku cukru - wariant II tys. t d) Dochód rolniczy brutto z uwzględnieniem dopłat bezpośrednich - wariant I Dochód rolniczy netto z uwzględnieniem dopłat bezpośrednich - wariant I Dochód rolniczy brutto z uwzględnieniem dopłat bezpośrednich - wariant II Dochód rolniczy netto z uwzględnieniem dopłat bezpośrednich - wariant II a) Cenę skupu wyliczono na podstawie ceny minimalnej dla buraków standardowych o zawartości cukru 16% przyjmując kurs wymiany 1 EUR=4,00 zł. b) Dane ARiMR, c) Poziom dopłat ustalono przyjmując jako wielkość bazową powierzchnię uprawy buraków cukrowych objętych kontraktacją w sezonie 2005/2006. d) Poziom dopłat ustalono przyjmując jako wielkość bazową zbiory buraków standardowych niezbędne do wyprodukowania cukru kwot A i B. Źródło: Obliczenia własne, Skarżyńska A., Agustyńska-Grzymek I., Ziętek I.: Koszty jednostkowe i dochodowość podstawowych produktów rolniczych w zależności od skali produkcji w 2004 r. i warunkach cenowych średnich za okres I-VII 2005 roku., str , IERiGŻ-PIB, Warszawa Przyjmując założenie braku dopłat bezpośrednich rekompensujących spadek dochodów plantatorów podjęto próbę oszacowania ceny skupu buraków cukrowych, która pokryłaby koszty bezpośrednie, pośrednie i opłatę pracy własnej rolnika na poziomie parytetowym. Analizę wykonano opierając się na wcześniejszym założeniu, że wzrośnie powierzchnia średniej plantacji i nastąpi dalszy postęp w agrotechnice. W rezultacie nakłady pracy własnej na jednostkę powierzchni uprawy zmniejszą się z ok. 180 godz. w 2005 r. do ok. 160 godz. w ostatnim sezonie trwania reformy. Opłata pracy własnej według stawki parytetowej wrośnie w sezonie 2009/2010 o ok. 10% do 9,50 zł/godz. Przeprowadzona analiza wskazuje, że 9

10 w sezonach 2006/ /2010 ceny skupu buraków powinny przekraczać poziom 135 zł/t, aby pokryć całkowite koszty produkcji oraz nakłady pracy własnej. Tabela 3. Kalkulacja ceny skupu buraków cukrowych, która pokrywa koszty uprawy oraz opłatę pracy własnej rolnika Wyszczególnienie 2003/ / / / / / /10 Koszty ogółem Nakłady pracy własnej [godz/ha] 186,9 186, Stawka parytetowa [zł/godz] 8,01 8,34 8,50 8,70 9,00 9,25 9,50 0,7 stawki parytetowej 5,61 5,84 5,95 6,09 6,30 6,48 6,65 Opłata pracy własnej [zł/ha] przy stawce parytetowej przy 0,7 stawki parytetowej Koszty ogółem i opłata pracy własnej [zł/ha] przy stawce parytetowej przy 0,7 stawki parytetowej Plon buraków [t/ha] 41 42,7 39, Wyliczona cena skupu [zł/t] przy stawce parytetowej 126,5 131,7 147,6 131,9 131,0 131,7 130,3 przy 0,7 stawki parytetowej 115,5 120,8 135,9 121,8 121,0 122,0 120,8 Źródło: Obliczenia własne, Skarżyńska A., Agustyńska-Grzymek I., Ziętek I.: Koszty jednostkowe i dochodowość podstawowych produktów rolniczych w zależności od skali produkcji w 2004 r. i warunkach cenowych średnich za okres I-VII 2005 roku., str , IERiGŻ-PIB, Warszawa Reforma regulacji rynku może stanowić zagrożenie dla małych gospodarstw. Przemysł cukrowniczy dążył będzie do poprawy efektywności przetwórstwa i zainteresowany będzie kontraktacją z dużymi plantatorami, którzy dostarczają duże partie surowca o wysokich parametrach jakościowych. Zmiany strukturalne w produkcji buraków cukrowych doprowadzą, do zmniejszenia powierzchni uprawy do ok. 220 tys. t, wzrostu średniej powierzchni plantacji do ok. 6 ha i wydajności pracy. W sezonie 2005/2006 nakłady pracy na hektar uprawy wynosiły 180 godz., co odpowiada zatrudnieniu 23,5 tys. osób w pełnym wymiarze czasu (2200 godz.). Zmniejszenie powierzchni uprawy i nakładów pracy na hektar do ok. 160 godz. spowoduje spadek zapotrzebowania na siłę roboczą do ok. 16 tys. osób pełnozatrudnionych. Ocenia się, że liczba plantatorów buraków cukrowych zmniejszy się z 72 tys. w ostatniej kampanii do ok. 35 tys. po zakończeniu reformy. Poważnym zagrożeniem dla plantatorów w niektórych regionach kraju będą zmiany strukturalne w przemyśle cukrowniczym. W związku z reformą zmniejszy się liczba zakładów przy równoczesnym wzroście wydajności w pozostałych cukrowniach. Dla pewnej grupy rolników oznacza to, rezygnację z uprawy buraków i utratę istotnego źródła dochodu. Reforma systemu regulacji rynku cukru przewiduje, że ta grupa plantatorów zgodnie z zasadą oddzielenia wparcia bezpośredniego od produkcji będzie otrzymywała pomoc w formie dopłat bezpośrednich ustalonych na podstawie wyników produkcyjnych w okresie bazowym. 10

11 Ponadto reforma systemu regulacji rynku przewiduje, że co najmniej 10% środków finansowych pomocy na rzecz restrukturyzacji przekazana będzie dla plantatorów, w celu złagodzenia społecznych skutków przemian. W regionach szczególnie dotkniętych skutkami reformy przewidziane są środki z pomocy na rzecz dywersyfikacji. W najbliższych latach dodatkowe szanse na utrzymanie dotychczasowego poziomu uprawy i produkcji buraków cukrowych (11,0-11,5 mln t) stwarza konieczność rozwoju sektora biopaliw. Produkcja buraków cukrowych należy bowiem do upraw w wyżej niż zboża wydajności energii odnawialnej z jednostki powierzchni użytków rolnych i najniższych kosztach jej wytworzenia. Obniżka cen buraków i wprowadzenie dopłat kompensacyjnych dla plantatorów spowoduje, że cukier zawarty w burakach cukrowych może być konkurencyjny cenowo z innymi surowcami stosowanymi w produkcji spirytusu odwodnionego. Rezygnacja z uprawy buraków cukrowych z powodu zamknięcia cukrowni stanowi dla dużych gospodarstw istotny problemem agrotechniczny, gdyż dla tej uprawy praktycznie nie ma alternatywy. Buraki cukrowe są rośliną okopową uprawianą na dobrych glebach, którą w płodozmianie powinna zastąpić inna roślina okopowa. W polskich warunkach są to ziemniaki i plantatorzy będą musieli przestawić się na inny profil produkcji. Z ekonomicznego punktu widzenia ziemniaki należy uznać, za atrakcyjny kierunek uprawy, tym bardziej, że rolnicy będą otrzymywali dopłaty bezpośrednie. Problemem może okazać się znalezienie odbiorców dla dużych ilości ziemniaków, które jako roślina paszowa systematycznie tracą na znaczeniu. Sprzedaż do przemysłu przetwórczego też może być utrudniona. Po pierwsze zakłady przetwórcze musiałby być zlokalizowane w niedużej odległości od tych gospodarstw, aby koszty transportu były możliwie niskie. Po drugie przemysłowe zużycie ziemniaków w ostatnich latach utrzymuje się w Polsce na stabilnym poziomie ok. 1,6-1,7 mln t 6 i nie ma przesłanek, aby tendencja ta w najbliższych latach ulegała zmianie. Zakładając, że gospodarstwa nie będą mogły zwiększyć udziału zbóż w strukturze zasiewów, to uprawą alternatywna może okazać się rzepak. Dochód rolniczy w produkcji rzepaku jest wprawdzie znacznie niższy niż w uprawie buraków cukrowych, ale gospodarstwa rezygnujące z produkcji buraków i tak będą otrzymywały dopłaty bezpośrednie z tytułu reformy rynku cukru. Dochód rolniczy netto z produkcji rzepaku i pszenicy jest podobny i wynosi ok. 830 zł/ha, a uwzględniając dopłaty bezpośrednie zł/ha wzrośnie on do poziomu ok zł/ha. Poziom dochodu będzie porównywalny z dochodem uzyskiwanym 6 Rynek Zimniaka. Stan i perspektywy, Nr 28, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW. 11

12 w gospodarstwach, które będą kontynuować produkcję buraków w sezonie 2009/2010. Czynnikiem przemawiającym na korzyść rzepaku, jest przewidywany wzrost zapotrzebowania na nasiona w związku z rozwojem rynku biopaliw. Dodatkowo na korzyść rzepaku przemawiają również podobnie jak w burakach cukrowych jego wysokie wymagania glebowe - obie rośliny uprawne najlepiej udają się na bardzo dobrych kompleksach pszennych. Szacuje się, że do 2007 r. zapotrzebowanie na rzepak na cele energetyczne może wzrosnąć do ponad 1 mln t. Rysunek 1. Dochód rolniczy netto z uwzględnieniem dopłat bezpośrednich z uprawy podstawowych produktów rolnych w 2005 r. w przeciętnych gospodarstwach badanych przez IERiGŻ-PIB [zł/ha] (2010 r.) buraki cukrowe ziemniaki pszenica rzepak jęczmień Uwaga: Dochód rolniczy z uprawy buraków w 2010 r. uwzględnienia dopłaty bezpośrednie, wyliczone na podstawie ilości zakontraktowanych buraków (wariant II). Dochód rolniczy z uprawy ziemniaków wyliczony przy założeniu, że cała produkcja została sprzedana, a straty w magazynowaniu mogą być znaczne. Źródło: Skarżyńska A., Agustyńska-Grzymek I., Ziętek I.: Koszty jednostkowe i dochodowość podstawowych produktów rolniczych w zależności od skali produkcji w 2004 r. i warunkach cenowych średnich za okres I-VII 2005 roku., IERiGŻ-PIB, Warszawa

13 3. Analiza wpływu reformy systemu regulacji rynku cukru na polski przemysł cukrowniczy 3.1. Wpływ reformy na produkcję cukru w Polsce i strukturę przemysłu cukrowniczego Reforma systemu regulacji rynku cukru w UE stwarza zagrożenia dla krajowego przemysłu cukrowniczego, ale spowoduje przyspieszenie procesów restrukturyzacji. Procesy te są w Polsce opóźnione, mimo zmian strukturalnych i własnościowych jakie zaszły w ostatnich latach. Potwierdzają to wyniki analizy porównawczej z przemysłem cukrowniczym w UE. Spośród krajów członkowskich UE do porównania wybrano Niemcy, ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo, podobne warunki klimatyczne, duży potencjał produkcji. W okresie transformacji liczba krajowych cukrowni zmniejszyła się z 76 do 40 w sezonie 2005/2006. Potencjał produkcyjny zmniejszył się w tym okresie z ponad 3 mln t do 2,2 mln t i przy średniej produkcji z ostatnich lat ok. 2 mln t cukru wykorzystywany jest w ok. 90%. Zdolności produkcyjne przewyższają kwoty produkcji o ok. 30%. Pozytywnymi zmianami w krajowym cukrownictwie w latach były: wzrost przeciętnej produkcji jednej cukrowni z 34 tys. t do ok. 50 tys. t w ostatnich dwóch kampaniach; wydłużenie czasu trwania kampanii z 67 dni do 82 dni; wzrost technicznej wydajności pracy mierzonej wielkością produkcji na 1 zatrudnionego o ok. 50% 7 ; nastąpiła znacząca poprawa technicznych parametrów przetwórstwa buraków, wyrażana relacją zużycia paliwa umownego do przerobu oraz zmniejszeniem strat cukru w przerobie buraków z 15% do ok. 11%. Zmiany te należy uznać jako duży postęp, ale przedstawione wskaźniki technicznoekonomiczne wyraźnie odbiegają od poziomu w Niemczech. Produkcja w przeciętnej niemieckiej cukrowni jest ponad dwukrotnie, a wydajność pracy trzykrotnie większa niż w Polsce. Duże różnice na niekorzyść krajowego sektora występują w poziomie zużycia paliwa umownego i strat cukru w przerabianych burakach. 7 W ujęciu ekonomiczny wydajność pracy mierzona wielkością przychodów ze sprzedaży na 1 zatrudnionego w porównaniu do 2003 r. uległa podwojeniu. Zdecydowały o tym zarówno zmiany strukturalne w branży jak i znaczący wzrost cen zbytu cukru po integracji z UE. 13

14 Tabela 4. Porównanie przemysłu cukrowniczego w Polsce i w Niemczech. Wyszczególnienie Polska Niemcy S Produkcja cukru [tys. t] 1946,0 2002,0 2057,0 3936,8 3913,1 Liczba cukrowni 57,0 43,0 40,0 36,0 35,0 Produkcja cukru na 1 cukrownię [tys. t] 34,1 46,6 51,4 109,4 111,8 Przychody ze sprzedaży [mln EUR] 988,0 1394,1 1420,0 3271,4 3116,6 Przychody ze sprzedaży na cukrownię [mln EUR] 17,3 32,4 35,5 90,9 89,0 Zatrudnienie [tys. osób] 14,5 11,4 11,3 6,5 6,4 Koszty wynagrodzeń* [mln EUR] 154,7 111,7-266,1 269,6 Produkcja cukru na pracownika [t] 134,2 175,6 200,7 610,4 612,4 Przychody na pracownika [t] 68,1 122,3 138,5 510,0 497,0 Koszty wynagrodzeń na tonę cukru [EUR] 35,2 24,6-67,6 68,9 S - szacunek autora, * wynagrodzenia z obciążeniami (ZUS, ubezpieczenia zdrowotne, itp.); Źródło: Obliczenia własne, niepublikowane dane GUS, NBP, "Statistisches Handbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forsten W tych warunkach źródłem przewag konkurencyjnych były czterokrotnie niższe koszty pracy, a przed integracją dochodziły do tego znacznie niższe ceny surowca. Integracja europejska spowodowała, że tani surowiec przestał być źródłem przewagi konkurencyjnej, której branża musi szukać w głębokiej restrukturyzacji zmierzającej do redukcji kosztów przetwórstwa. Proponowane w reformie zmiany pogorszą warunki działalności przemysłu cukrowniczego, który musi przyspieszyć procesy restrukturyzacji i modernizacji Wpływ reformy i zmian strukturalnych na wyniki finansowe przemysłu cukrowniczego W latach polski przemysł cukrowniczy charakteryzował się bardzo zmiennymi wynikami finansowymi, które wahały się od -0,5 mld zł do prawie 0,7 mld zł. Wahania wyników finansowych branży były skutkiem zapóźnień restrukturyzacyjnych oraz dużych zmian marż przetwórczych, których poziom zależał przede wszystkim od wahań cen. W pierwszym kwartale 2004 r. ceny zbytu wynosiły zaledwie 1,75 zł/kg (z VAT), a po integracji z UE w maju wzrosły do poziomu 3,15 zł/kg. Powodem było wprowadzenie unijnego systemu regulacji rynku, w tym ceny interwencyjnej 631,9 EUR/t, która przy kursie wymiany 1 euro = 4,73 zł wynosiła 2988 zł/t. W kolejnych miesiącach 2004 r. i 2005 r. ceny zbytu wykazywały tendencję spadkową, w wyniku aprecjacji złotego względem waluty unijnej. W grudniu 2005 r. cena interwencyjna wyrażona w walucie krajowej wynosiła 2436 zł/t, a średnia cena zbytu wg GUS zł/t. W praktyce przemysł cukrowniczy sprzedawał cukier po niższych cenach. Świadczą to tym następujące fakty. W sezonie 2004/2005 r. ARR dokonała zakupu interwencyjnego w wysokości ok t cukru, gdyż w okresie letnim ceny zbytu spadły poniżej ceny interwencyjnej. W odniesieniu do sezonu 2005/2006 ARR zaplanowała zakup 150 tys. t cukru. Drugim czynnikiem wskazującym, że ceny zbytu były niższe od 14

15 publikowanych przez GUS, był rekordowy eksport cukru poza obszar UE po niskich cenach rynku światowego (ok. 840 zł/t). Spadek cen zbytu w warunkach powolnego wzrostu kosztów przyczynił się do pogorszenia się sytuacji finansowej branży. W okresie trzech kwartałów 2005 r. przemysł cukrowniczy wykazał stratę netto 56,5 mln zł, co stanowiło 3,6% obrotów netto. Rysunek 2. Zysk (strata) netto przemysłu cukrowniczego mln zł I-IX % zysk (strata) netto w mln zł zysk (strata) netto w % obrotów netto Źródło: Obliczenia własne, niepublikowane dane GUS. Reforma będzie miała duży wpływ na opłacalność produkcji, która będzie determinowana przez szereg czynników. Najważniejsze znacznie będzie miała, redukcja cen sprzedaży cukru i skupu buraków oraz obowiązek wnoszenia opłat restrukturyzacyjnych i produkcyjnych. Projekcję opłacalności produkcji cukru przeprowadzono przyjmując następujące założenia. Sprzedaż cukru po cenie referencyjnej powiększonej o 7% VAT i kurs przeliczeniowy 4,00 zł. W szacunku kosztów surowca przyjęto 6,5 t buraków cukrowych na 1 t cukru, które skupowane będą po cenie minimalnej. Poziom i struktura kosztów determinowane będą przez postępujące procesy restrukturyzacji przemysłu cukrowniczego. Produkcja będzie prowadzona w najbardziej efektywnych cukrowniach, nastąpi redukcja zatrudnienia i wzrost wydajności pracy. W rezultacie tych procesów nastąpi zmniejszenie większości kategorii kosztów z wyjątkiem usług obcych i amortyzacji: Redukcję kosztów będzie można osiągnąć poprzez zmniejszenie: liczby cukrowni do ok. 20, a w związku z tym zatrudnienia o ok. 50% do 6 tys. osób, co spowoduje wzrost wydajności pracy do ok. 300 t na 1 zatrudnionego i umożliwi redukcję kosztów wynagrodzeń; 15

16 zużycia buraków na 1 t cukru w wyniku poprawy wskaźnika wydajności cukru z 89% w ostatnich latach do 92% w okresie docelowym; zużycia energii w wyniku modernizacji linii produkcyjnych o ok %, co nawet w przypadku wzrostu cen energii pozwoli obniżyć te koszty kosztów stałych i utrzymania majątku w wyniku zmniejszenia liczby czynnych zakładów. W okresie reformy wynik finansowy ze sprzedaży będzie ulegał stopniowemu pogorszeniu. W sezonie 2005/2006 krajowy sektor cukrowniczy osiągnie gorsze wyniki finansowe niż w sezonie 2003/2004. Zdecyduje o tym duża produkcja (2072 tys. t) i eksport cukru pozakwotowego po niskich cenach. Duża podaż i aprecjacja waluty krajowej względem euro spowodowała spadek cen zbytu na rynku krajowym. Ceny skupu buraków były tylko nieznacznie niższe niż w sezonie 2003/2004. W rezultacie marża przerobowa zmniejszyła się do 1186 zł/t, a wynik finansowy ze sprzedaży wyniesie zaledwie ok. 30 zł/t. W sezonach 2006/2007 i 2007/2008 nastąpi poprawa opłacalności produkcji cukru, gdyż ceny surowca będą sukcesywnie obniżane, a ceny cukru nie ulegną zmianie. Zysk ze sprzedaży cukru będzie jednak mniejszy niż w 2004/2005, gdyż cukrownie będą wpłacały opłaty restrukturyzacyjne. Negatywny wpływ opłat restrukturyzacyjnych na rentowność sprzedaży szczególnie uwidoczni się w sezonie 2007/2008. W sezonach 2008/2009 i 2009/2010 wystąpi dalsze pogorszenie wyniku finansowego w związku ze spadkiem cen sprzedaży cukru. Cukrownie w tym okresie będą przetwarzały buraki na granicy opłacalności i osiągnięcie niewielkiego zysku będzie wymagało głębokich przemian restrukturyzacyjnych i znaczącej obniżki kosztów. Reforma przewiduje możliwość wycofania z rynku określonej ilości cukru kwotowego, w celu utrzymania równowagi rynkowej na poziomie cenowym bliskim cenie referencyjnej. Odsetek wycofanego cukru kwotowego ustala się do 31 października na podstawie sytuacji podażowo-popytowej w UE i jest on taki sam we wszystkich krajach członkowskich. Wycofany cukier traktowany jest jako pierwsze ilości wyprodukowane w ramach kwoty w następnym sezonie. Do tego czasu jest on magazynowany na koszt producentów. Koszty te oszacowano przyjmując założenie, że nie powinny one przewyższać poziomu kosztów magazynowania w ramach interwencji, tj. 0,48 EUR/t za okres dziesięciodniowy 8. Roczny koszt magazynowania tony wycofanego cukru wynosi 17,3 EUR/t, tj. ok zł/t. 8 Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1262/2001 z r., ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady 1260/2001 w odniesieniu do zakupu i sprzedaży cukru przez agencje interwencyjne. 16

17 Wycofanie ok. 100 tys. t cukru spowoduje wzrost kosztów sektora o 6,5-7,0 mln zł. Nie jest to kwota duża, ale zważywszy, że rentowność produkcji cukru po reformie będzie stosunkowo niewielka, to koszty te mogą ograniczyć zdolność generowania zysku. W okresie reformy przemysł cukrowniczy będzie korzystał z pomocy restrukturyzacyjnej. Poziom jednostkowej pomocy w pierwszych dwóch sezonach trwania reformy należy uznać za bardzo wysoki i może stanowić duże zagrożenie dla krajowego sektora. Zysk netto przemysłu cukrowniczego w 2004 r. wyniósł 675 mln zł, co odpowiada ok. 338 zł/t cukru. W przeliczeniu na walutę unijna było to ok. 75 EUR/t. Oznacza to, że jednostkowa pomoc restrukturyzacyjna w pierwszych dwóch latach reformy 730 EUR/t pomniejszona o co najmniej 10% dla plantatorów i o ok. 190 EUR/t na pomoc na rzecz dywersyfikacji stanowi ekwiwalent kilkuletniego zysku. Wyniki finansowe branży w 2004 r. były wyjątkowo dobre, gdyż cukier wyprodukowany z buraków skupionych w 2003 r. po niskich cenach sprzedawano po wysokich cenach po integracji. W warunkach normalnych zysk netto stanowi ok. 5% obrotów i wynosi nie więcej niż 200 mln zł, a w przeliczeniu na tonę cukru wyprodukowanego w ramach kwoty ok. 30 EUR/t. W takiej sytuacji jednostkowa pomoc restrukturyzacyjna odpowiada równowartości zysku z okresu 15 lat, nie uwzględniając kapitalizacji. Przemysł cukrowniczy, a głównie inwestorzy zagraniczni mogą wykazywać zainteresowanie do rezygnacji z produkcji cukru, w zakresie przekraczającym potrzeby restrukturyzacji i założenia reformy rynku cukru w UE. Kontynuacja produkcji wymaga bowiem dużych nakładów inwestycyjnych, które obciążały będą wynik finansowy z działalności operacyjnej. Zjawisko to będzie bardzo niekorzystne dla sektora, gdyż prowadziło będzie do nadmiernej redukcji zatrudnienia oraz zmniejszenia potencjału przetwórczego. W pesymistycznym scenariuszu Polska może stać się importerem netto cukru. 17

18 Tabela 5. Prognoza opłacalności produkcji cukru Wyszczególnienie 2003/ / / / / / /10 Kurs walutowy [1 EUR = zł] 4,63 4,027 3,97 4,00 4,00 4,00 4,00 Kwota produkcji cukru A+B [tys. t] b) Produkcja cukru Cena referencyjna [EUR/t] - 631,9 a) 631,9 a) 631,9 631,9 524,0 404,4 Cena referencyjna [z/tł, bez 7% VAT] 1, Cena zbytu cukru zł/t Opłata restrukturyzacyjna [EUR/t cukru] ,4 173,8 113,3 - Opłata produkcyjna [EUR/t cukru] Koszty produkcji cukru i wynik ze sprzedaży w zł/t Surowiec Inne materiały i energia Usługi obce Opłata pracy Podatki i opłaty Inne koszty Razem wydatki operacyjne Amortyzacja Koszty finansowe Opłaty restrukturyzacyjne i produkcyjne Razem koszty Wartość sprzedaży produktów ubocznych Całkowity koszt wytworzenia cukru Wynik finansowy ze sprzedaży cukru po cenie interwencyjnej/referencyjnej Marża przerobowa zł/t Koszt przerobu buraków cukrowych zł/t a) cena interwencyjna ;b) kwota produkcyjna po redukcji na podstawie Rozporządzenia(WE)1609/2005; Źródło: Obliczenia własne, niepublikowane dane GUS, wniosek Komisji Europejskiej do rady Europy dotyczący Rozporządzenia Rady w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze cukru z dnia 27 stycznia 2006 roku. 18

19 4. Analiza wpływu reformy systemu regulacji rynku cukru na konkurencyjność krajowego eksportu Światowy rynek cukru od wielu sezonów charakteryzuje się znaczną nadwyżką podaży nad popytem. Wskazują na to duże zapasy końcowe w światowym bilansie, które stanowią ok. 45% światowego spożycia 9. Duża podaż cukru powoduje, że przez wiele lat ceny na giełdach światowych utrzymywały się na niskim poziomie. Od maja 2005 r. ceny cukru zarówno białego jak i surowego, nastąpiła znaczna zwyżka tych cen, ale wciąż były znacznie niższe od unijnej ceny interwencyjnej. Na giełdzie w Londynie ceny cukru białego wzrosły z 195,2 EUR/t w styczniu do 274,2 EUR/t grudniu 370 EUR/t w styczniu 2006 roku. W tych warunkach zapewnienie opłacalności eksportu podmiotom unijnym wymagało wypłacania refundacji wywozowych przekraczających EUR/t. UE-25 zgodnie z przepisami w WTO może dotować eksport 1374 tys. t o wartości 513 mln EUR. Z punktu widzenia eksportu najważniejszymi zmianami wprowadzanymi przez reformę są obniżka ceny referencyjnej o 36% i zmniejszenie produkcji cukru pozakwotowego. Przyjmując założenie, że ceny na rynku światowym utrzymają się na poziomie z 2005 r. i nie nastąpią zmiany w zakresie wsparcia eksportu 10, to poziom refundacji wywozowych w okresie trwania reformy obniży się do EUR/t. W przypadku utrzymania się wysokich cen światowych z początku 2006 r. poziom wparcia eksportu ulegnie znaczącej redukcji do zaledwie ok. 50 EUR/t. Oceniając proponowane zmiany systemu regulacji, ocenia się, że UE do 2010 r. pozostanie eksporterem cukru. Reforma przewiduje utrzymanie łącznej kwoty produkcyjnej na poziomie 17,44 mln t, która jest o ok. 1 mln t większa od spożycia cukru w UE-25. W rzeczywistości nadwyżki mogą być większe, gdyż mogą być powiększone o ilości cukru kwoty dodatkowej i z preferencyjnego importu F.O. Licht s International Sugar and Sweetener Report, Nr 22, str. 363, lipiec Według postanowień Konferencji Ministerialnej WTO w Hong Kongu z grudnia 2005 r. całkowita likwidacja subwencji eksportowych w handlu żywością nastąpi dopiero w 2013 r., podobnie jak zwiększenie dostępu do rynków krajów rozwiniętych gospodarczo w drodze redukcji stawek celnych. 11 UE przyznała poszczególnym krajom i ugrupowaniom kontyngenty preferencyjne. Do najważniejszych zalicza się bezcłowe kontyngenty: 1,3 mln t cukru surowego dla krajów rejonu Afryki, Karaibów i Pacyfiku oraz 10 tys. t dla Indii. Bezcłowy kontyngent 112,8 tys. t dla krajów najsłabiej rozwiniętych LDC w ramach umowy EBA "Wszystko oprócz broni". Kontyngent WTO 85,5 tys. t po obniżonej stawce celnej 9,8 EUR/100 kg, dotyczący głównie Brazylii i Kuby. UE stosuje również zerowe stawki celne wobec niektórych krajów bałkańskich oraz kontynuuje preferencje importowe, które kraje UE-10 stosowały przed integracją 19

20 Tabela 6. Porównanie światowych cen cukru białego z cenami urzędowymi w UE Ceny cukru na giełdach światowych w EUR/t Różnica między cenami urzędowymi w UE i cenami światowymi w EUR/t Miesiące cukier biały cukier stan obecny - cena stan po reformie - cena surowy interwencyjna 631,9 EUR/t referencyjna 404 EUR/t Londyn Nowy Jork cukier cukier cukier biały cukier biały kontrakt 5 kontrakt 11 surowy surowy I ,2 171,5 436,7 460,4 208,8 232,5 II ,0 178,0 426,9 453,9 199,0 226,0 III ,8 177,0 440,1 454,9 212,2 227,0 IV ,3 173,5 431,6 458,4 203,7 230,5 V ,0 176,9 427,9 455,0 200,0 227,1 VI ,2 190,8 402,7 441,1 174,8 213,2 VII ,8 195,2 366,1 436,7 138,2 208,8 VIII ,4 203,4 363,5 428,5 135,6 200,6 IX ,0 204,6 362,9 427,3 135,0 199,4 X ,6 234,5 374,3 397,4 146,4 169,5 XI ,5 246,0 377,4 385,9 149,5 158,0 XII ,2 253,1 357,7 378,8 129,8 150,9 I ,9 340,0 261,0 291,9 33,0 64,0 II ,6 363,3 266,0 291,9 35,4 38,1 Uwaga: Notowania cen cukru na giełdach w Londynie i Nowym Jorku wyrażone w USD/t przeliczono wg oficjalny kursów przeliczeniowych, Źródło: Obliczenia własne, dane F.O. Licht s International Sugar and sweetener Report, ONADA Foreign Exchange, Polska jest eksporterem netto cukru, gdyż eksportuje duże ilości, a import stanowi tylko uzupełnienie podaży rynkowej. Według wstępnych danych w 2005 r. eksport osiągnął rekordowy poziom 658 tys. t o wartości 186,3 mln EUR. Wywóz z refundacjami według danych ARR wyniósł 102 tys. t, a wartość wypłaconych refundacji 181 mln zł. W eksporcie przeważa cukier C, gdyż produkcja w sezonie 2005/06 była o 475 tys. t większa od kwot produkcyjnych A i B 12. W krajach UE-25 ulokowano ok. 110 tys. t, a do krajów trzecich eksportowano 470 tys. t. W sprzedaży na rynek unijny uzyskiwano ceny zbliżone do ceny interwencyjnej 631,9 EUR/t. Ceny eksportowe w sprzedaży do krajów trzecich były na poziomie cen notowanych na giełdzie w Londynie. Po reformie eksport ulegnie znacznemu zmniejszeniu. Zdecyduje o tym przede wszystkim ograniczenie eksportu cukru pozakwotowego. Kwota produkcji cukru dla Polski zostanie utrzymana na niezmienionym poziomie 1671,9 tys. t, co odpowiada poziomowi krajowego zużycia. Ilości te mogą zostać powiększone o cukier wyprodukowany w ramach kwoty dodatkowej (100,6 tys. t). Producenci cukru w Polsce deklarują, że wykupią prawo do tej produkcji, ale jest to inwestycja o bardzo długim okresie zwrotu. W przemyśle chemicznym, farmaceutycznym oraz do produkcji alkoholu może być zużyty cukier pozakwotowy. W 12 Polska w trakcie negocjacji akcesyjnych uzyskała kwoty produkcyjne A tys. t i B - 91,9 tys. t. We wrześniu 2005 Komisja wydała Rozporządzenie Nr 1609/2005, którym zmniejszyła kwoty produkcyjne w sezonie 2005/06. W przypadku Polski kwoty produkcyjne zmniejszono do A ,3 tys. t i B - 87,0 tys. t. Redukcja kwot spowodowała, że wyprodukowano więcej cukru C, który musi być wyeksportowany. 20

21 Polsce na te cele zużywa się ok. 30 tys. t i o tę ilość można potencjalnie zwiększyć produkcję Uwzględniając zmiany w poziomie produkcji ( tys. t) ocenia się, że produkcja nieznacznie przewyższy krajowe zużycie. W rezultacie eksport ulegnie znacznemu zmniejszeniu, gdyż nie będzie dużych ilości cukru pozakwotowego, ale opłacalna może być sprzedaż na rynek unijny. W przypadku większej dynamiki wzrostu zużycia krajowego, nie można wykluczyć niewielkiego zwiększenia importu. Tabela 7. Ceny w eksporcie i światowe cukru białego( EUR/t) Cena interwancyjna w UE I_05 III_05 V_05 VII_05 IX_05 XI_05 I_06 Eksport do UE-25 Eksport do k. trzecich Giełda w Londynie Źródło: Obliczenia własne, dane MRiRW, MF, F.O. Licht s International Sugar and Sweetener Report, OANDA Foreign Exchange. 21

22 5. Analiza skutków reformy systemu regulacji rynku cukru dla konsumentów Zużycie krajowe cukru składa się z konsumpcji w gospodarstwach domowych, zużycia cukru we wtórnym przetwórstwie żywności oraz zużycia w innych działach gospodarki. Decydujące znaczenie dla sektora mają dwie pierwszy grupy konsumentów, gdyż zużycie w cukru w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym oraz na cele paszowe w pszczelarstwie jest niewielkie (ok. 50 tys. t). W gospodarstwach domowych cukier wykorzystywany jest jako główny środek słodzący. Według szacunków IERiGŻ-PIB krajowe zużycie cukru w latach wynosiło tys. t. Zmienia się struktura konsumpcji, gdyż wzrasta zużycie w przemyśle spożywczym, a maleje spożycie w gospodarstwach domowych. Tabela 8. Zużycie cukru w Polsce [tys. t.] Lata Ogółem Gospodarstwa domowe Przemysł spożywczy Inne działy gospodarki S S - szacunek autora; Źródło; Obliczenia własne, dane GUS, "Rynek Cukru. Stan i perspektywy", IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Nr 28, 2005 r Spożycie w gospodarstwach domowych Popyt na cukier po integracji z UE w gospodarstwach domowych wykazuje tendencję spadkową. W 2004 r. spożycie było o 2,4% mniejsze niż przed rokiem. Spadkowa tendencja utrzymała się w pierwszym półroczu 2005 r., kiedy konsumpcja zmniejszyła się o 9%. W trzecim kwartale 2005 r. spożycie wzrosło i na tej podstawie szacuje się, że w skali całego roku wyniesie ok. 710 tys. t i będzie o 3% mniejsze niż w 2004 roku. Powodem tego jest wzrost cen detalicznych cukru po wprowadzeniu unijnego systemu regulacji rynku oraz zmiany modelu żywienia, w tym propagowanie zdrowego stylu odżywiania. 22

23 Tabela 9. Spożycie cukru w gospodarstwach domowych (w kg/osobę, bez cukru zawartego przetworach) Wyszczególnienie I półrocze ogółem I półrocze ogółem - S Pracownicze 15,36 7,20 14,88 7,02 14,50 Chłopskie 27,36 12,96 27,48 11,70 26,00 Pracujących na własny rachunek 15,36 6,45 13,92 6,48 14,00 Emerytów i rencistów 26,04 12,06 25,32 10,86 24,50 Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 26,04 8,58 17,88 7,80 17,00 Przeciętne gospodarstwo domowe 19,92 9,30 19,44 8,46 18,80 Spożycie w gospodarstwach domowych (tys. t) 760,0 355,0 740,0 325,0 710,0 S - szacunek autora na podstawie wyników za trzy kwartał; Źródło: Obliczenia własne, niepublikowane dane GUS, "Biuletyn statystyczny" GUS. Spożycie cukru w gospodarstwach domowych charakteryzuje się niską elastycznością dochodową i we wszystkich grupach dochodowych ludności 13.zaliczany jest on do grupy tzw. zwykłych produktów W 2004 r. wskaźnik dochodowej elastyczności popytu na cukier wyniósł średnio 0,047, co oznacza, że wzrost dochodów ludności o 1% powodował wzrost spożycia o ok. 0,05%. Wyższą elastyczność dochodową mają produkty wtórnego przetwórstwa cukru, w tym w szczególności wyroby przemysłu cukierniczego, które w rodzinach o najniższych dochodach zaliczane są do grupy dóbr luksusowych. Tabela 10. Wskaźniki dochodowej elastyczności popytu na cukier i wyroby cukiernicze Wyszczególnienie Ogółem Grupy dochodowe ludności I II III IV V 2003 Cukier 0,048 0,142 0,077 0,057 0,042 0,030 Wyroby cukiernicze 0,414 1,224 0,669 0,488 0,358 0, Cukier 0,047 0,159 0,081 0,058 0,042 0,023 Wyroby cukiernicze 0,375 1,267 0,647 0,463 0,336 0,180 Uwaga: Grupy dochodowe: I - o najniższych dochodach, V - ludność o najwyższych dochodach. Źródło: Gulbicka B.: Wyżywienie - poziom i zróżnicowanie, w Analiza produkcyjno-ekonomiczna sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2004 roku, IERiGŻ-PIB, Warszawa Analiza dochodowej elastyczności popytu wykazuje, że popyt na cukier jest nieelastyczny, gdyż w niewielkim stopniu reaguje na zmiany w poziomie dochodów. Równocześnie dane statystyczne wykazują istotne zmiany w poziomie konsumpcji, co wskazuje, że konsumenci silnie reagują na zmiany cen detalicznych tego produktu. Przewidziany w reformie spadek cen cukru będzie korzystny dla indywidualnych konsumentów cukru. W 2005 r. ceny detaliczne spadły się z 3,41 zł/kg w styczniu do 3,08 zł/kg w grudniu i były w tym okresie średnio o ok. 15% wyższe od ceny interwencyjnej powiększonej o 7% VAT. Przyjmując założenie, że po zakończeniu reformy nie zmienią się 13 Zgodnie z teorią dochodowej elastyczności popytu rozróżnia się trzy rodzaje dóbr: zwykłe - wartość wskaźnika (0;1), dobra luksusowe - wartość wskaźnika >1 oraz dobra niższego rzędu dla, których wartość wskaźnika ma wartości ujemne. 23

24 relacje między poziomem cen detalicznych, a ceną referencyjną, to ceny detaliczne w 2010 r. wyniosą ok. 2 zł/kg i będą o ok. 35% niższe niż w 2005 roku. Niższe ceny przyczynią się do zahamowania spadkowej tendencji w spożyciu, ale nie można wykluczyć, że mogą spowodować wzrost spożycia do poziomu sprzed integracji. Tabela 11. Ceny cukru i dynamika zmian cen w Polsce Ceny cukru na rynku krajowym w zł/kg Dynamika zmian cen cukru (analogiczny miesiąc roku poprzedniego = 100) I_04 V_04 IX_04 I_05 V_05 IX_05 50 I_04 V_04 IX_04 I_05 V_05 IX_05 ceny zbytu ceny detaliczne ceny zbytu ceny detaliczne Źródło: Dane GUS Zużycie cukru w przemyśle spożywczym Cukier pozostaje podstawowym środkiem słodzącym w wielu działach wtórnego przetwórstwa żywności, mimo upowszechnienia się innych środków słodzących 14. Należy do nich zaliczyć branżę cukierniczą wytwarzającą czekoladę, cukierki, inne słodycze oraz wyroby ciastkarskie i pieczywo cukiernicze. Duże ilości cukru zużywane są również w przetwórstwie owoców, produkcji napojów bezalkoholowych, alkoholi i w sektorze mleczarskim. W 2004 r. wymienione działy przemysłu spożywczego wytworzyły ok. 5 mln t żywności o wartości ok. 16 mld zł i zatrudniały ok. 58 tys. pracowników. Udział wtórnego przetwórstwa cukru w wartości sprzedaży i zatrudnieniu krajowego przemysłu spożywczego wniósł odpowiednio 13% i 18,5%. Wielości te są 3-4 większe niż dla przemysłu cukrowniczego. Przemysłowe zużycie cukru wykazuje tendencję wzrostową, gdyż wtórne przetwórstwo żywności charakteryzuje się wysoką dynamiką rozwoju. Według szacunków w 2005 r. zużycie cukru w przetwórstwie wtórnym wyniosło 796,5 tys. t. Szacunek ten nie uwzględnia cukru zużytego w najmniejszych firmach (skala mikro), które mają znaczący udział w produkcji pieczywa cukierniczego i wyrobów ciastkarskich oraz lodów. Uwzględniając 14 W przemyśle spożywczym poza cukrem jako komponenty słodzące znajdują zastosowanie: syropy skrobiowe (w tym izoglukoza), niskokaloryczne środki słodzące (aspartam, acesulfam-k) oraz wysokokaloryczne środki słodzące (np. miód pszczeli). 24