Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013

Transkrypt

1 ROZWÓJ EUROPEJSKIEGO SYSTEMU EKOZARZĄDZANIA I AUDYTU (EMAS) W UNII EUROPEJSKIEJ EUROPEAN DEVELOPMENT OF ECO-MANAGEMENT AND AUDIT SCHEME (EMAS) IN THE EUROPEAN UNION Justyna SŁONIMIEC, Jakub ŚWITAŁA Uniwersytet Zielonogórski Streszczenie: Praca przedstawia wdrażanie Systemu Zarządzania Środowiskowego i Audytu (EMAS) w Polsce i Unii Europejskiej. Analizuje obowiązujące przepisy dotyczące wdrażania oraz sam proces wdrażania systemu. Określa również korzyści oraz koszty wynikające z rejestracji organizacji w systemie. Praca przedstawia również obecny stan wdrażania systemu EMAS w krajach Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: System Ekozarządzania i Audytu, EMAS 1. SYSTEM EKOZARZĄDZANIA I AUDYTU (EMAS) Zagrożenia dla życia i rozwoju społeczeństwa oraz środowiska przyrodniczego wiążą się nierozerwalnie z dynamicznym rozwojem gospodarczym na terenie całej Unii Europejskiej. Wynikiem rozwoju gospodarczego staje się nieracjonalne wykorzystanie zasobów przez przedsiębiorstwa produkcyjne oraz pogłębiająca się degradacja środowiska naturalnego. Wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa, zwłaszcza młodego pokolenia, konkurencja oraz organy państwowe poprzez stosowanie licznych regulacji prawnych skłania przedsiębiorstwa do zwrócenia szczególnej uwagi na ochronę środowiska. W związku z tym większość przedsiębiorstw produkcyjnych dobrowolnie wdraża różnego rodzaju programy i systemy zarządzania mające na celu ograniczenie ich negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Jednym z instrumentów ochrony środowiska jest europejski System Ekozarządzania i Audytu (EMAS). Celem pracy jest zbadanie obecnego stanu wdrażania Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS) w Polsce oraz państwach Unii Europejskiej. System EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) to europejski instrument zarządzania środowiskowego skierowany do przedsiębiorstw, instytucji użytku publicznego, organizacji. Program promuje koncepcje dobrowolnego podejmowania działań prośrodowiskowych w celu ograniczenia negatywnego funkcjonowania tych organizacji na środowisko przyrodnicze [7]. Oznacza to, że system poszukuje oraz propaguje organizacje, które wychodzą poza podstawowy zakres działań proekologicznych w zamian otrzymując certyfikat wpisu do rejestru. Stosowanie logo systemu przez organizacje informuje o tym, że firma jest przyjazna środowisku oraz uznawana jest za godną zaufania. EMAS ma za zadanie wspierać ciągłe doskonalenie efektów działalności środowiskowych organizacji. Jest to możliwe poprzez tworzenie i wdrażanie systemów, polityk i programów środowiskowych przez organizację, a następnie przez systematyczną i okresową ocenę efektów działalności wdrożonych systemów. Istotną kwestią jest również przekazywanie informacji o efektach działalności środowiskowej, prowadzenie dialogu ze społeczeństwem oraz aktywne zaangażowanie pracowników przy wdrażanym systemie [9]. 1

2 2. PODSTAWA PRAWNA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMAS Już w 1993 roku podkreślano rolę przemysłu w zakresie kreowania stanu gospodarki oraz odpowiedzialności przedsiębiorstw za stan środowiska przyrodniczego. W tym właśnie roku Unia Europejska opublikowała V program działania na rzecz środowiska Na drodze do zrównoważonego rozwoju. Program określał cele i zasady umożliwiające osiągnięcie zrównoważonego rozwoju oraz ogólne ramy działań w tym zakresie. Program zakładał powstanie nowych instrumentów stosowanych w ochronie środowiska, skłaniających przedsiębiorstwa do aktywnego, proekologicznego działania. W tym czasie Komisja Europejska przyjęła pierwsze Rozporządzenie nr 1836/1993 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 1993 roku dopuszczającego dobrowolny udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) [11]. Rozporządzenie weszło w życie w kwietniu 1995 roku. Regulacja automatycznie obowiązywała wszystkie kraje Unii Europejskiej, a jej celem było przygotowanie przez państwa członkowskie odpowiedniej struktury administracyjnej, która umożliwiała przedsiębiorstwom rejestracje we wspólnotowym systemie EMAS. System stosowany był przede wszystkim w przedsiębiorstwach produkcyjnych, ale wprowadzono go również eksperymentalnie w administracji publicznej, ochronie zdrowia czy szkołach. W 2001 roku dokonano weryfikacji pierwszego rozporządzenia EMAS, a następnie opublikowane zostało nowe Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS) [12]. Zmiany w dokumencie EMAS II dotyczyły m.in. zakresu stosowania systemu. Do systemu zaproszono organizacje nieprzemysłowe: instytucje użyteczności publicznej, szkoły, stowarzyszenia itd. Do rozporządzenia włączono również treści wymagań normy ISO Rozporządzenie zaczęło obowiązywać w Polsce w chwili przystąpienia do Unii Europejskiej. Obecnie funkcjonujące rozporządzenie dotyczące EMAS uchwalone zostało w 2009 roku przez Parlament Europejski [13]. Rozporządzenie weszło w życie w styczniu 2010 roku. Dokument uznaje się za kontynuacje dotychczasowych rozwiązań i nazywany jest często mianem EMAS III. W dokumencie dokonano zmiany m.in.: doprecyzowano definicje, do udziału w systemie zaproszono instytucje i organizacje, zarówno publiczne jak i prywatne z Unii Europejskiej i z innych krajów, ustalono jeden wzór logo EMAS (rys. 1) oraz doprecyzowano zadania dotyczące weryfikacji. Rys. 1. Logo systemu EMAS [18] Polski system EMAS opiera się na unijnych rozporządzeniach, krajowej ustawie o EMAS oraz innych aktach wykonawczych Ministerstwa Środowiska. Polską podstawą prawną jest Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) [14]. Zgodnie z ustawą krajowy system ekozarządzania i audytu tworzą: minister właściwy do spraw środowiska, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska oraz Polskie Centrum Akredytacji. Za politykę w zakresie rozwoju systemu oraz współpracę z organizacjami Unii Europejskiej odpowiada Minister Środowiska. Rejestr zarejestrowanych w systemie EMAS prowadzi Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Zgodnie z ustawą dokonuje również wpisu do rejestru EMAS oraz odmawia wpisania, zawiesza bądź wykreśla 2

3 organizacje z rejestru. Polskie Centrum Akredytacji prowadzi akredytacje weryfikatorów środowiskowych. Europejski System Ekozarządzania i Audytu stanowi ważny instrument zmniejszenia negatywnego oddziaływania przedsiębiorstw na środowisko przyrodnicze. Dlatego jest też jednym z głównych narzędzi Zintegrowanej Polityki Produktowej, zakładającej dbałość o środowisko naturalne przy jednoczesnym zaspokajaniu potrzeb konsumentów [1]. 3. KORZYŚCI I KOSZTY WYNIKAJĄCE Z WDROŻENIA SYSTEMU EMAS Program EMAS to nie tylko prawa i obowiązki, są to również wszelkiego rodzaju profity związane z bycia przyjaznym dla środowiska. Przede wszystkim jednym z korzyści bycia członkiem EMAS jest przynależność do grona firm, instytucji czy też przedsiębiorstw, które spełniają warunki proekologiczne [17]. EMAS ukazuje również zaangażowanie i odpowiedzialność przedsiębiorstw przed społeczeństwem. Niewątpliwą korzyścią z wdrożenia systemu jest poprawa współpracy organizacji z konsumentami, inwestorami czy władzą lokalną. System zwiększa również zaangażowanie pracowników, poprawia stosunki z przedstawicielami mediów oraz ułatwia współpracę z różnego rodzaju organizacjami ekologicznymi np.: Greenpeace [2]. Wdrożenie programu środowiskowego znacząco poprawia wizerunek organizacji i poprawia jej wiarygodność wśród wszystkich zainteresowanych stron. Sprawnie wdrożony system EMAS przynosi wiele korzyści, które znajdują swoje odzwierciedlenie w obszarze finansów i ekonomii i mogą przynieść znaczące oszczędności w działalności organizacji. Stosowanie systemu przyczynia się do racjonalnego wykorzystania surowców oraz ograniczenia zużycia energii i wody. Inną korzyścią jest obniżenie opłat za gospodarcze wykorzystanie środowiska oraz redukcja kar wynikająca z niedostosowania się do przepisów środowiskowych, poprzez zmniejszenie ilości odpadów i ograniczenie emisji zanieczyszczeń. Przedsiębiorstwa, które wdrożyły już system mogą zauważyć również redukcje kosztów związanych z transportem, składowaniem czy opakowaniem produktu. Łatwiejsze budowanie relacji handlowych dzięki stosowaniu programu umożliwia otrzymanie pierwszeństwo w przetargach bądź otrzymanie zleceń dla firm, które muszą posiadać wdrożony system zarządzania środowiskowego [5]. Istotną korzyścią dla organizacji jest poprawa jakości, warunków oraz bezpieczeństwa pracy. Właściwe wdrożenie systemu zmniejsza możliwość wystąpienia wypadków oraz może ograniczać ich ewentualne skutki. Dzięki działaniu systemu można również zauważyć wzrost świadomości ekologicznej wśród pracowników. Członkowie systemu EMAS mają możliwość eksponowania swojego uczestnictwa w programie poprzez umieszczenie logo EMAS. Logo stosowane jest jako atrakcyjne narzędzie marketingowe i środek komunikacji organizacji z kupującymi i zainteresowanymi stronami. Logo może być stosowany wyłącznie zgodnie z rozporządzeniem unijnym i nie powinno być umieszczane na produktach oraz opakowaniach. Wdrożenie systemu EMAS wiąże się również z różnymi kosztami i nakładami jakie muszą ponieść przedsiębiorstwa i organizację. Istotnym kosztem jest wkład pracy własnej w przygotowanie organizacji do wdrożenia programu. Niejednokrotnie wiąże się to z analizą obecnego stanu zatrudnienia i wyselekcjonowaniem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje, które będą mogły wykonywać określone zadania związane z wdrażaniem systemu. Jeżeli przedsiębiorca nie może liczyć na tak wykwalifikowaną kadrę musi zatrudnić nowe osoby spełniające określone kryteria albo skorzystać ze szeregu szkoleń dotyczących systemu, aby stworzyć sprawnie działający zespół odpowiedzialny za wdrożenie systemu. Przedsiębiorstwo powinno również stworzyć nowe stanowisko pracy dla pełnomocnika ds. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego. Wiążą się z tym koszty wynagrodzenia, ubezpieczenia, świadczeń socjalnych czy koszty związane z dodatkowymi szkoleniami [6]. 3

4 Dodatkowym kosztem związanym z systemem jest koszt podjęcia współpracy z konsultantami z zewnątrz. Niewątpliwą zaletą współpracy z ekspertami jest skrócenie i usprawnienie procesu wdrażania programu. Innym rodzajem nakładów ponoszonym przez przedsiębiorstwa jest koszt zmiany sposobu działalności organizacji zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi dotyczącymi ochrony środowiska. Przedsiębiorstwa i organizację chcące wdrożyć EMAS zobowiązane są do uiszczenia opłaty rejestracyjnej. Unijne rozporządzenie o systemie EMAS określa za jakie działania państwa członkowskie mogą pobierać opłaty i zalicza się do nich m.in. koszty udzielania informacji zainteresowanym organizacjom czy udzielenia pomocy przez określone organy administracyjne. Wysokość opłaty rejestracyjnej określa Ustawa o krajowym systemie EMAS, a Minister Środowiska specjalnym rozporządzeniem określa współczynnik zróżnicowania opłaty ze względu na ilość osób zatrudnionych w organizacji oraz formy organizacyjnej przedsiębiorstwa [10]. Podstawowa opłata rejestracyjna wynosi 1000 zł, natomiast maksymalna kwota nie może przekraczać 3000 zł [14]. Wysokość opłaty rejestracyjnej powinny być tak określone, aby nie stanowiły przeszkody w udziale w EMAS i nie były dużym obciążeniem dla małych i średnich przedsiębiorstw. 4. ETAPY WDRAŻANIA SYSTEMU EMAS Proces wdrażania systemu ekozarządzania i audytu składa się z 4 etapów. Pierwszy etap wdrożenia systemu, czyli podjęcie decyzji o wdrożeniu systemu musi zostać zainicjowany przez najwyższe kierownictwo organizacji. Kierownictwo szacuje jakie korzyści przedsiębiorstwu przyniesie wdrożenie systemu oraz jakie będzie musiała ponieść w związku z tym koszty. W chwili podjęcia decyzji firma zapewnia, że poniesie wszystkie nakłady finansowe związane z wdrożeniem systemu. Kolejnym etapem jest przygotowanie wstępnego przeglądu środowiskowego. Celem przeglądu środowiskowego jest przygotowanie obszernej analizy określającej związki między działalnością organizacji a środowiskiem przyrodniczym. Wydanie obiektywnej oceny wiąże się z rzetelną analizą materiałów dotyczących wpływu na środowisko działań organizacji, technik i technologii stosowanych podczas produkcji czy sam produkt. Przegląd środowiskowy powinien być obiektywny, obszerny i kompleksowy. Przegląd powinien obejmować [3]: określenie wymagań prawnych i innych do których musi się dostosować organizacja, ocenę informacji zwrotnych w związku z występującymi wcześniej awariami, wyciekami itd., identyfikację wszystkich aspektów środowiskowych o istotnym wpływie na środowisko, związanych z działalnością przedsiębiorstwa, wyznaczenie kryteriów dotyczących opisu wpływu środowiskowego, analiza obecnie funkcjonujących procedur i praktyk zarządzania środowiskowego. W organizacjach, które nie wdrożyły wcześniej systemu zarządzania środowiskowego etap ten jest obowiązkowy. Natomiast w przedsiębiorstwach, które do tej pory wdrożyły taki system nie jest konieczne przeprowadzanie przeglądu, jeżeli dane wynikające z istniejących systemów są wystarczające. Trzecim etapem wdrażania systemu jest wdrożenie elementów systemu zarządzania środowiskowego. Solidną podstawą wdrożenia EMAS jest skutecznie działający program ISO System EMAS rozszerza jednak zakres działań ISO 14001, w szczególności dotyczy to utrzymywanie kontaktu z zainteresowanymi stronami [4]. Program zakłada prowadzenie otwartego dialogu z lokalną społecznością, klientami czy kontrahentami. Przedsiębiorstwo powinno przekazywać wszystkim zainteresowanym stronom szczegółowe informacje na temat jego oddziaływania na środowisko np.: poprzez organizowanie cyklicznych spotkań, 4

5 przygotowywanie dni otwartych czy przekazywanie informacji poprzez prasę lub stronę internetową. Należy również zadbać o komunikację wewnętrzną z pracownikami. Przekazywanie informacji o przedsiębiorstwie ma na celu zwiększenie zaangażowania pracowników. Kolejnym etapem jest przygotowanie deklaracji środowiskowej. Jest to najważniejszy dokument systemu EMAS poprzez który przedsiębiorstwo przekazuje informację dotyczące wpływu organizacji na środowisko czy działań podjętych w celu poprawy wpływu. Deklaracja powinna określać m.in.: strukturę organizacyjną, cele i zadania środowiskowe, streszczenie dotyczące działalności przedsiębiorstwa, opis aspektów środowiskowych oraz dane dotyczące oddziaływania na środowisko. Należy zadbać, aby każda osoba zainteresowana informacjami dotyczącymi przedsiębiorstwa mogła w łatwy i prosty sposób odszukać deklaracje środowiskową. Ostatnim etapem jest weryfikacja i rejestracja organizacji do systemu EMAS. Weryfikacja dokonywana jest przez akredytowanego weryfikatora środowiskowego. Weryfikacja składa się z audytu wstępnego oraz audytu zasadniczego. Pierwszy audyt ma za zadanie sprawdzenie czy system zarządzania środowiskowego został wdrożony we właściwy sposób. Jeżeli przedsiębiorstwo otrzyma pozytywną ocenę następuje audyt zasadniczy. Procedura weryfikacji ocenia zgodność polityki środowiskowej, przeglądu środowiskowego i systemu zarządzania z wymaganiami stawianymi przez rozporządzenie EMAS. Sprawdzane jest również czy audyty wewnętrzne spełniają określone wymagania [15]. Przedsiębiorstwo po pozytywnej weryfikacji powinno złożyć wniosek rejestracyjny do Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. We wniosku powinno znaleźć się: deklaracja środowiskowa podpisaną przez weryfikatora środowiskowego, wypełniony formularz oraz opłata rejestracyjna. Organ właściwy przekazuje organizacji informacje o dokonaniu rejestracji oraz przekazuje jej numer rejestracyjny i logo. Istnieje możliwość odmowy rejestracji organizacji, jeżeli stwierdza się, że organizacja nie spełnia odpowiednich wymogów [8]. 5. ANALIZA WDRAŻANIA SYSTEMU EMAS W UNII EUROPEJSKIEJ Zbieraniem i analizą danych dotyczących wdrażania systemu EMAS w całej Unii Europejskiej zajmuje się Komisja Europejska. Komisja gromadzi dane od 1999 roku. Dane są ogólno dostępne za pośrednictwem strony internetowej. Szczegółowe informacje uaktualniane są co pół roku (rys. 2). 19% 23% 27% 31% Mikroprzedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Duże przedsiębiorstwa Rys. 2. Stosowanie systemu EMAS w zależności od wielkości przedsiębiorstwa Źródło: opracowanie własne na podstawie [16]. System Ekozarządzania i Audytu Środowiskowego może być wdrażany we wszystkich przedsiębiorstwach, bez względu na ich wielkość. Z danych Komisji Europejskiej wynika, iż ponad 30% realizowanych programów wdrażana jest w małych przedsiębiorstwach ( zatrudniających od 10 do 49 pracowników oraz nie przekraczające równowartości rocznego obrotu w wysokości 10 milionów euro). Kolejne miejsca zajmują średnie przedsiębiorstwa (od 50 do 249 pracowników, roczny obrót 50 milionów euro) i mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające do 9 pracowników i nie przekraczające 2 milionów euro obrotu rocznie). 5

6 System EMAS wdrażany jest w co piątym dużym przedsiębiorstwie (zatrudniające od 250 pracowników) rys. 3. Węgry Czechy Francja Polska Grecja Cypr Wielka Brytania Belgia Szwecja Portugalia Dania Austria Niemcy Hiszpania Włochy Rys. 3 Liczba organizacji w których wdrożono system EMAS Źródło: opracowanie własne na podstawie [16]. Z najnowszych danych wynika, że do końca pierwszego kwartału 2013 roku już 3780 organizacji zdecydowało się wdrożyć system EMAS (rys. 4). Niekwestionowanym liderem w zakresie wdrażania systemu są Włochy, gdzie dokonano prawie 1/3 wszystkich rejestracji. Na drugim miejscu znajduje się Hiszpania, gdzie wdrożono co 4 system. Niemcy zajmują w rankingu trzecie miejsce (22%). W porównaniu z innymi członkami Unii Europejskiej Polska zajmuje 12 miejsce. Do tej pory na wprowadzenie systemu zdecydowało się 36 przedsiębiorstw i organizacji. Są to m.in.: Urząd Miejski Wrocławia, Arctic Paper Kostrzyn, Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Lublinie, Ministerstwo Środowiska, Przedsiębiorstwo Budowy Dróg i Mostów w Mińsku Mazowieckim oraz Centrum Onkologii w Bydgoszczy Rys. 4 Liczba wdrażanych systemów EMAS w poszczególnych latach Źródło: opracowanie własne na podstawie [16]. W 2011 roku liczba wdrożonych systemów EMAS była najwyższa i wynosiła Najmniej systemów zarejestrowano w 1999 roku, a ich liczba wynosiła Od tego też 1 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska 6

7 roku można zauważyć wyraźny wzrost liczby wdrażanych systemów do 2012 roku, gdzie liczba ta wynosiła 3911 przedsiębiorstw i organizacji. Na przełomie 2000 i 2001 roku nastąpił największy wzrost liczby organizacji biorących udział w systemie EMAS i wynosił 642. Następnie nastąpił znaczący spadek liczby wdrożeń systemu, aż do roku 2004 (3055). Od 2005 roku ponownie zauważono wzrost liczby wdrożeń do roku Największy spadek zarejestrowanych organizacji w EMAS nastąpił w 2013 roku i w porównaniu z poprzednim rokiem zmniejszył się o PODSUMOWANIE System Ekozarządzania Audytu Środowiskowego wydaje się być ciekawą inicjatywą dla przedsiębiorstw chcących zmniejszyć swoje negatywne oddziaływanie na środowisko. Jednak mała liczba zarejestrowanych organizacji w Polsce oraz spadająca liczba organizacji wdrażających system EMAS w Unii Europejskiej skłania do zastanowienia się nad przeszkodami podjęcia decyzji o rejestracji systemu oraz sposobami uatrakcyjnienia, aby zwiększyć liczbę przedsiębiorstw chcących prowadzić swoją działalność zgodnie z systemem EMAS. Główną przyczyną niskiego zainteresowania systemem jest brak wystarczającej wiedzy na ten temat oraz zbyt duże koszty wdrożenia i utrzymania systemu w organizacji. Przedsiębiorcy zwracają również uwagę na długą i uciążliwą procedurę rejestracji oraz brak ułatwień i zachęt ze strony państwa. Najskuteczniejszym sposobem zmiany takiej sytuacji jest obniżenie opłat dla chcących wprowadzić system do swojego przedsiębiorstwa oraz prowadzenie przez państwo polityki edukacyjnej informującej o korzyściach jakie niesie za sobą stosowanie systemu EMAS. 7. LITERATURA [1] Andrykiewicz A., Seternus A., Słonimiec J., Trześniewski A.: Ocena i wykorzystanie instrumentów Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce. Systemy Zarządzania w Inżynierii Produkcji. Nr 4, [2] Cichy J.: Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie. Politechnika Gdańska, Gdańsk, 1998, s. 61. [3] Krajowy System Ekozarządzania i Audytu (EMAS). [w:] Szydłowski M. (red.): Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Warszawa, 2004, s. 29. [4] J. Lasecki, EMAS ISO Razem czy osobno? Ekopartner. Nr 4(150), 2004,, s. 16 [5] Majchrzak M.: EMAS. System ekozarządzania i audytu we Wspólnocie. Informacja dla organizacji. Warszawa [6] Matuszak-Flejszman A.: Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego według normy ISO Wydawnictwo PZITS. Poznań, 2001, s [7] Matuszak-Flejszman A.: System zarządzania środowiskowego w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 2007, s [8] Matuszak-Flejszman A.: Wdrażanie Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS) w urzędach administracji rządowej. Warszawa, 2011, s [9] Niedrzwicki W.: Zarządzanie środowiskowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2006, s [10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 marca 2012 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej za wpis do rejestru organizacji zarejestrowanych w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (Dziennik Ustaw Nr 0, poz. 341). 7

8 [11] Rozporządzenie nr 1836/1993 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 26 czerwca 1993 roku dopuszczającego dobrowolny udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). [12] Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS). [13] Rozporządzenie nr 1221/2009 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS). [14] Ustawa z dnia z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) [Dz.U.2011 nr 178 poz. 1060]. [15] Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu (EMAS). Poradnik dla administracji, Kraków, 2005, s [16] [17] [18] [19] 8