Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami

Transkrypt

1 Hędzelek Probl Hig M, Epidemiol Wnuk M, 2009, Marcinkowski 90(3): JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami 415 Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami Quality of life among students experimenting with drugs Mateusz Hędzelek 1/, Marcin Wnuk 2/, Jerzy T. Marcinkowski 2/ 1/ Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii, Studium Doktoranckie 2/ Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra Medycyny Społecznej, Zakład Higieny Cel pracy. Dokonano porównania konglomeratu wskaźników jakości życia pomiędzy studentami nie używającymi narkotyków, a studentami eskperymentującymi z narkotykami. Materiał i metoda. W 2008 r. przebadano 86 studentów dobranych pod względem częstotliwości kontaktu z narkotykami (grupa nie używających grupa eksperymentujących). Badano m.in.: pragnienie życia, pasję życia, poczucie szczęścia, poczucie beznadziejności, globalne zadowolenie z życia dotyczące przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz satysfakcje cząstkowe obejmujące zadowolenie z poszczególnych dziedzin życia. Wyniki i wnioski. Studenci eksperymentujący z narkotykami nie różnią się pod względem aktualnego poczucia jakości życia od osób nie używających narkotyków. Zaobserwowano jedynie istotne statystycznie różnice w satysfakcji z dwóch spośród 22 dziedzin życia. Nie dostrzeżono istotnych statystycznie różnic między kobietami i mężczyznami w grupie osób eksperymentujących z narkotykami w zakresie wszystkich wskaźników jakości życia. Aim. A broad comparison of the quality-of-life factors conglomerate between the students abstaining from and experimenting with drugs. Material and method. In 2008 eighty six students were placed in two groups according to the frequency of their contact with drugs (abstaining experimenting). The researched factors were as follows: desire to live, passion for life, sense of happiness, sense of hopelesness, global contentment with life in the past, present and future, partial satisfactions regarding specific life area contentment. Results and conclusions. The students experimenting with drugs do not differ in terms of the present quality-of-life satisfaction from the students abstaining from drugs. Statisticaly significant differences were observed only in 2 of 22 partial life area satisfactions. There were no statistically significant differences between women and men within the group of those experimenting with drugs within the range of all quality-of-life factors. Key words: quality of life, drugs, experimenting Słowa kluczowe: jakość życia, narkotyki, eksperymentowanie Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr psychologii Mateusz Hędzelek ul. Św. Rocha 19F/17, Poznań tel: , hedzelek@yahoo.com Jakość życia Dbałość o jakość życia jest stosunkowo nowym celem badawczym. Ludzie efektywnie i stale dążą do poczucia satysfakcji, co nadaje ich życiu sens oraz określa postęp społeczny [1]. Umiejętność coraz sprawniejszego działania nie zwiększa się wprost proporcjonalnie z umiejętnością tworzenia takiej jakości życia, która byłaby wartościowa i dawała poczucie sprawstwa rozwoju [2]. Można wyróżnić pewne obiektywne warunki sprzyjające zadowoleniu z życia. Należy jednak pamiętać, że ludzie różnią się w odczuwaniu tego zadowolenia, a jakość ich życia (zwana inaczej dobrostanem) zmienia się często pod wpływem indywidualnie określonych warunków. Warunki te to przyjęte przez daną osobę wartości [3]. Jakość życia możemy postrzegać z perspektywy szerokiej, odwołującej się do kultury, ideologii a także religii oraz ze specyficznej perspektywy określonej przez daną teorię naukową [4]. Nie jest to zatem zjawisko jednorodne. Głębsze studia nad jakością życia człowieka zaczęto podejmować dopiero w drugiej połowie XX w. [2]. W psychologii klasycznej termin jakość życia nie był używany wprost. Został on zaadoptowany z języka potocznego, z filozofii (Arystoteles, Platon) oraz z techniki. Używany jest zawsze wtedy, gdy należy opisać cele, którym ma służyć psychologia [4]. Stosowany jest jednak w tej dziedzinie ostrożnie ze względu na jego nieostrość i negatywne konotacje. Jakością życia interesują się przede wszystkim klinicyści [5]. W psychologii rozwijającej się w nurcie behawiorystycznym i Pawłowskim (naturalistycznym) pojęcie jakości życia w ogóle nie występowało. Zwrotu w postrzeganiu psychologii dokonała psychoanaliza i psychologia humanistyczna, które zaczęły przyglądać się koncepcjom człowieka w kontekście natury

2 416 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): ludzkiej, życia człowieka i jego jakości. Te koncepcje w sposób nienaukowy opisują pojecie jakości i zyskują na praktycznym zastosowaniu go w życiu i w kontakcie z pacjentem. W psychologii naturalistycznej schemat zastosowań oparty jest na badaniach stosowanych zawężających margines niepewności twierdzeń, natomiast w psychologii antynaturalistycznej na wtajemniczeniu w doświadczenie metaforyczne, w ramach którego teoria naukowa, metodologia, ideologia, kultura (tradycja) czy wreszcie kult stapiają się w jedną całość [4]. Jakość życia może być określana w wielorakich aspektach. Jednym z aspektów jest jej definiowanie w zależności od kontekstu. I tak, wyróżniamy pragmatyczne wskaźniki jakości życia, jak na przykład stan zdrowia, wykszałcenie, sytuacja rodzinna, poziom dochodów, wolność obywatelska, dostęp do różnorodnych dóbr oraz wskaźniki ściśle psychologiczne, takie jak stopień zaspokojenia stabilnych i wspólnych dla wszystkich ludzi potrzeb, wraz z warunkującymi go kami oraz stopień realizacji indywidualnych, subiektywnie ważnych celów życiowych [6]. Przykładem tych ostatnich jest spojrzenie Kolmana, który uważa, że jakość życia może być określana m.in. stopień zaspokojenia potrzeb życiowych człowieka (duchowych i materialnych). Innym przykładem takiego podejścia jest spojrzenie Rumuńskiego [2], który definiuje jakość życia jako stopień zaspokojenia materialnych i niematerialnych potrzeb człowieka i grup społecznych [2]. Można ją badać za pomocą wskaźników obiektywnych (np. przeciętna długość życia, zasięg ubóstwa) oraz subiektywnych (poziom szczęścia i sens życia). Autorzy próbują ponadto opisać jakość życia w aspekcie emocjonalnym lub poznawczym. Biorąc pod uwagę procesy emocjonalne jakość życia jest rozumiana jako dobre samopoczucie, bilans pozytywnych i negatywnych emocji, stopień ogólnego dobrostanu, szczęścia i satysfakcji, zadowolenia z całego życia oraz poszczególnych jego sfer. Z perspektywy poznawczej jakość życia to poznawcza ocena własnego życia. Naj jest jednak zwolenników teorii syntetyzującej oba podejścia, mówiącej iż jakość życia stanowi rezultat złożonego, całościowego, poznawczo-afektywnego procesu polegającego na ustosunkowywaniu się podmiotu do własnego życia [6]. Podejście takie proponuje Kowalik [7], który wyróżnia dwa sposoby rozumienia pojęcia jakośći życia i tak: aspekt poznawczy polega na założeniu, iż człowiek jest zdolny do oceny własnego życia za pośrednictwem procesów poznawczych. Odpowiedzialna jest za to świadomość refleksyjna, która pozwala jednostce na ocenę i planowanie swojego życia oraz na posiadanie poczucia kotroli i możliwość ustosunkowania się do siebie samej, apsekt przeżyciowy natomiast zakłada, że człowiek może odczuwać własne życie poprzez przeżywanie go, czyli doświadczanie w ciągu życia różnych stanów psychicznych. Jakość życia można definiować również w zależności od sposobu jej oceny. Definicje akcentujące obiektywny charakter zjawiska jakości życia przywiązują wagę do ków niezależnych od podmiotowych ocen oraz ków sytuacyjnych, koncentrują się na poziomie życia (na dobrobycie). Przykładem jest podejście Tomaszewskiego, według którego jakość życia można ustalić na podstawie ogólnych dla wszyskich ludzi kryteriów, których zwiększanie ma proporcjonalnie wpływać na ową jakość. Te kryteria to: poziom świadomości, poziom aktywności, bogactwo przeżyć, twórczość, współuczestnictwo w życiu społecznym. Natomiast defnicje skoncentrowane na subiektywnym charakterze za najważniejsze uznają subiektywne oceny warunków życiowych bez wzlędu na ich obiektywny opis i skupiają się na samopoczuciu psychicznym (dobrostanie). Przykładem takiego podejścia jest definicja Flanagan, który opuszcza indywidualne preferencje w doborze ważności ków wpływających na jakość życia. Jej ocena pochodzi z wewnętrznych procesów wartościowania. Inną koncepcją nawiązująca do takiego podejścia jest teoria Michalosa, który uważa, że o jakości życia decyduje stopień zadowolenia z niego. Istotna jest tu rozbieżność między tym co się posiada i tym czego się oczekuje w poszczególnych wymiarach życia, których jednostka tworzy sobie subiektywną hierarchię [5]. Posumowując, niektóre z definicji zwracają uwagę na kontekst, w którym dokonuje się oceny jakości życia. Inne zakładają, iż dobrostan może być postrzegany z persepektywy poznawczej (jako ocena poznawcza własnego życia), emocjonalnej (jako bilans pozytywnych i negatywnych emocji i ogólny poziom dobrostanu jednostki) lub poznawczo-emocjonalnej (syntetyzująca obie perspektywy). W zależności od sposobu oceny, jakość życia można opisywać zwracając uwagę na ki obiektywne, które są niezależne od jednostki i sytuacji, bądź ki subiektywne, gdzie zwraca się uwagę na różnice indywidualne. Jakość życia zależy tu od przyjętego systemu wartości oraz od tego, jak jednostka postrzega sens swojego istnienia. Istnieją także teorie zwracające uwagę na aspekt normatywny w ocenie jakości życia. W wyniku przyjęcia przez jednostkę lub społeczeństwo określonych wartości powstaję pewien standard, do którego należy dążyć, oraz z którym należy się porównywać. Warto pamiętać, iż pojęcie jakości życia nie występowało w psychologii nurtu pawłowowskiego oraz behawioralnego. Termin był rozwijany w psychoanalizie oraz psychologii humanistycznej, gdzie zaczęto zwracać uwgę m.in. na problematykę natury ludzkiej oraz komfortu życia.

3 Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami 417 Eksperymentowanie z narkotykami Eksperymentowanie z narkotykami jest początkowym etapem używania środków psychoaktywnych pojawiający się w różnych sytuacjach i okolicznościach, który może, lecz nie musi rozwinąć się w chorobę ową [8]. Pierwsze epizody związane z przyjmowaniem narkotyku nie są w pełni świadome. Zdolność rozumowania zostaje zachwiana i biorcy nie są w stanie stwierdzić, że ich odczucia są nienormalne [9]. Pierwszy kontakt z narkotykiem (w fazie eksperymentowania) najczęściej jest przypadkowy i odbywa się przed 20 r.ż. Od lat 90. XX w. najczęściej przyjmowanymi substancjami uzależniającymi poza tytoniem i alkoholem stały się leki uspokajające, substancje lotne i przetwory konopii indyjskich [10]. Najczęściej narkotykiem inicjującym jest alkohol, marihuana i amfetamina zażywana z ciekawości lub chęci ucieczki przed jakimś problemem. Początkowo narkoman nie jest zafascynowany efektami działania narkotyku, nie myśli o skutkach i próbuje nowych doznań zażywając nowe środki. Słyszy o skutkach zażywania z opowiadań i poszukuje narkotyku najbardziej odpowiadającego jego osobowości. Jest on przekonany, że w każdej chwili może przerwać przyjmowanie i często rzeczywiście posiada taką zdolność. Często jednak nie korzysta z niej i płynnie przechodzi do kolejnych faz a, w których rezygnacja z narkotyku staje się coraz trudniejsza. Pojawienie się fazy eksperymentowania z narkotykami u danej osoby nie oznacza, że jedynym dla niej ratunkiem jest udanie się na leczenie do zamkniętego ośrodka specjalistycznego. Według Petrovicia [9] faza eksperymentowania może zakończyć się w jeden z następujących sposobów: 1. Osoba po kilkukrotnym próbowaniu narkotyku nigdy do niego nie wraca. Są to osoby, dla których sztuczna zmiana świadomości nie jest atrakcyjna. 2. Osoba zażywa narkotyki sporadycznie, dla celów relaksacyjnych, nie pojawiają się u niej objawy a 3. Osoba już w fazie eksperymentowania zmierzały do ciągłego zażywania narkotyków. Są to właściwi narkomani z widocznymi objawami a psychicznego oraz fizycznego oraz objawami zaburzeń osobowości. Trudno jest znaleźć wyczerpującą literaturę na temat jakości życia osób eksperymentujących z narkotykami. Naj badań przeprowadzono nad jakością życia, a w zasadzie jego poprawą wśród narkomanów uzależnionych od heroiny korzystających z terapii metadonowej. Cel badań Wyjaśnienie psychologicznych uwarunkowań poczucia jakości życia u osób eksperymentujących z narkotykami. Starano się ustalić, gdzie i na jakich wymiarach pojawiają się ki podwyższające lub obniżające jego stopień. Materiał badawczy Badania przeprowadzono w okresie stycznia 2008 do czerwca 2008 r.. Wzięło w nich udział 86 studentów. Próba została dobrana na podstawie pytania kryterialnego: abstynent ani razu w życiu nie używający narkotyków; osoba eksperymentująca poniżej sześciu użyć narkotyków w ciągu ostatniego roku. Z powodu braku kompletnych odpowiedzi w ankietach pominięto 2 osoby. 43 osoby nie używały narkotyków i 61 osób eksperymentowało z narkotykami. Ze względów metodologicznych z grupy eksperymentujących do badania losowo wyselekcjonowano 43 osoby. Ostatecznie pod uwagę wzięto wynik 86 osób, po 43 dla każdej z grup. Grupa badana składała się z 55 kobiet oraz trzydziestu 30 mężczyzn. Osoby badane, to studenci polskich uczelni i szkół wyższych. Wśród badancyh 48 osób było studentami Uniwersytetu Warszawskiego; 3 Politechniki Warszawskiej; po 2 Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie, Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, 7 Szkoły Głównej Handlowej; 5 Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego; po 1 Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Wyższej Szkoły Technologii Informatycznych, Akademii Górniczo- Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie, Akademii Pomorskiej w Słupsku. 8 osób nie podało uczelni, na której studiuje. Narzędzia badawcze W badaniach użyto zestaw narzędzi badawczych składający się z jedenastu metod: 1) Instrument do Badania Zadowolenia z Życia, składający się z trzech narzędzi: Narzędzie do sondowania pragnienia życia, Narzędzie do badania pasji życia, Instrument do badania szczęścia w ostatnich dniach; 2) Skalę Poczucia Beznadziejności Becka, 3) Drabinkę Cantrilla, 4) Skalę do pomiaru satysfakcji cząstkowych. Skala Pragnienia Życia składa się z jednej pozycji testowej, w której osoba badana określa wartość umieszczoną na sali od 0 do 9, w której 0 oznacza całkowity brak pragnienia życia (odpowiedź nie chce mi się żyć), z kolei 9 wyznacza najsilniejsze z możliwych pragnienie życia (odpowiedź bardzo

4 418 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): mocno chce mi się żyć). Średnia skali dla populacji osób bezrobotnych wynosi M=7,41; odchylenie standardowe SD=2,38 [1]. Pasja życia to skala także złożona z jednego pytania. Respondent wybiera jedną, spośród trzech alternatywnych odpowiedzi ( 0 nudne, 1 zwyczajne, 2 pasjonujące). Średnia skali wynosi M=1,25; odchylenie standardowe SD=0,56 [1]. W skali Szczęścia w ostatnich dniach, badany wartościuje swoje szczęście w przeciągu ostatnich dni, wybierając jedną z czterech odpowiedzi: 0 niezbyt szczęśliwy, 1 dość szczęśliwy, 2 szczęśliwy, 3 bardzo szczęśliwy). Średnia skali wynosi M=1,72; odchylenie standardowe SD=0,68 [1]. Skala Poczucia Beznadziejności Becka będąca jedną z najczęściej używanych skal do badania poczucia jakości życia [1] zawiera w sobie 20 twierdzeń, na które osoba badana odpowiada przecząco lub twierdząco (tak nie). Wynik jest sumą punktów uzyskanych w poszczególnych odpowiedziach. Badany może uzyskać wynik od 0 do 20 punktów. Im wyższy uzyskany wynik, tym większe poczucie beznadziejności. Średnia skali wynosi M=6,53; odchylenie standardowe SD=4,59; współk zgodności wewnętrznej dla całej skali mierzony przy użyciu alfa-cronbacha wynosi 0.84; dla jednej połówki 0,67; dla drugiej połówki 0,79; korelacja międzypołówkowa 0,66; wskaźnik rzetelności Spermana-Browna = 0,79. Drabinka Cantrilla to jedna z najpopularniejszych metod używanych do pomiaru poczucia jakości życia [1]. Osoba badana tym narzędziem ocenia w skali od 0 do 10 swoje ogólne zadowolenie z życia. W tym projekcie badawczym została użyta w trzech wariantach: retrospektywnym (ocena jak wyglądała sytuacja przed pięcioma laty); aktualistycznym (sytuacja w danym momencie); prospektywnym (jak sytuacja będzie prawdopodobnie się przedstawiała za okres pięciu lat). Zrozumiałe jest istnienie różnić w jego rzetelności. Czapiński [3] podczas kierowania programem cebula po dwumiesięcznym odroczeniu stwierdził rzetelność na poziomie 0,76. Cząstkowe satysfakcje dotyczące zadowolenia z 22 dziedzin życia: stosunki z najbliższymi w rodzinie; sytuacja finansowa rodziny; stosunki z kolegami; obecne dochody rodziny; możliwość zaspokojenia potrzeb żywnościowych; stan zdrowia; osiągnięcia życiowe; sytuacja w kraju; warunki mieszkaniowe; miejscowość, w której żyję; poziom dostępnych dóbr i usług; perspektywa na przyszłość; życie seksualne; wykształcenie; sposoby spędzania wolnego czasu; normy moralne panujące w otoczeniu; praca; dzieci; małżeństwo; stan bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania; opieka zdrowotna blisko miejsca zamieszkania; własne uczestnictwo w kulturze. Respondent na skali od 1 do 6 podaje stopień, w jakim jest zadowolony z danej sfery swojego życia. Cyfra 7 zaznaczana jest wtedy, gdy dana kategoria go nie dotyczy. Cały projekt badawczy został zrealizowany w modelu ex post facto. Badania cechowały się jedno-etapowością. Użyto dwóch grup osób badanych. Jedną z nich tworzyły osoby eksperymentujące z narkotykami, będąc tym samym grupą eksperymentalną. Druga grupa składała się z osób nieuzależnionych pełniła funkcję grupy kontrolnej. Powyższy model jest uznawany za mniej wartościowy niż model eskperymentalny, który umożliwia badaczowi manipulowanie zmiennymi niezależnymi istotnymi dla poszczególnych zmiennych zależnych. Niestety nie było możliwości zastosowania tego rodzaju badań. Eksploracja tematu odnosiła się do przeszłych wydarzeń i tylko w sposób analizy sytuacji, które już miały miejsce mogłem zaobserwować pewne prawidłowości i zależności. Jasnym jest fakt, że istnieje prawdopodobieństwo, iż nie doszło do czystego występowania zmiennych niezależnych i tym samym inne zmienne oddziaływały na zmienne zależne. W powyższym modelu badawczym mogłem tylko starać się minimalizować błędne założenia metodologiczne i w efekcie starać się, aby plan badawczy był jak najbardziej odpowiadający ewaluowanej rzeczywistości. Istnieje możliwość, iż wyniki lub ich część będą wpływały na produkcję artefaktów, jednak starałem się, poprzez wybranie precyzyjnego i czytelnego modelu badań, minimalizować ryzyko ich wystąpienia. Wyniki badań Wyniki wskazują na istnienie nastepujących zależności: wraz ze wzrostem poczucia beznadziejności maleją wyniki na skali pragnienia życia, oraz subiektywna jakość życia w teraźniejszości i przyszłości, mierzoną za pomocą drabinki Cantrilla. Poczucie pragnienia życia dodatnio koreluje z subiektywną jakością życia w teraźniejszości badaną za pomocą drabinki Cantrilla. Zaobserowano dodatnią korelację pomiędzy pasją życia a szczęściem w ostatnich dniach oraz ujemną korelację między pasją życia a jakością życia w przeszłości. Dodatnia korelacja występuje pomiędzy szczęściem w ostatnich dniach a subiektywną jakością życia w teraźniejszości. Analizując wyniki stwierdzono istnienie siedmiu zależności pomiędzy poszczególnymi składowymi jakości życia u osób eksperymentujących z narkotykami (tab. I). Nie stwierdzono różnić pod względem odczuwanego pragnienia życia, pasji życia oraz poczucia szczęścia w ostatnich dniach. Nie stwierdzono również istotnych różnic pod względem subiektywnego poczucia jakości życia w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Ważne jest również zaobserwowanie braku istotnej różnicy w poziomie poczucia beznadziejności (tab. II).

5 Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami 419 Tabela I. Statystyki dla grup oraz istotność różnic między nieużywającymi a eksperymentującymi w poczuciu jakości życia Table I. The group statistics and significance of differences in the assessment of the quality of life between abstaining and experimenting subjects Jakość Życia Grupa N Średnia Odchylenie standardowe T Istotność Pragnienie Życia nie używający 43 7,93 1, eksperymentujący 43 9,93 1,818 Pasja Życia nie używający 43 1,51 0,506 1,344 0,183 eksperymentujący 43 1,34 0,612 Szczęście w ostatnich dniach nie używający 43 1,74 0,658 1,777 0,080 eksperymentujący 43 1,42 1,006 Beck-Poczucie Beznadziejności nie używający 43 4,30 2,386-0,206 0,837 eksperymentujący 43 4,44 3,737 Cantrill Przed nie używający 43 6,32 2,327-1,742 0,085 eksperymentujący 43 7,16 2,126 Cantrill Teraz nie używający 43 7,67 1,267 0,143 0,887 eksperymentujący 43 7,63 1,719 Cantrill Przyszłość nie używający 43 8,77 0,947-0,826 0,411 eksperymentujący 43 8,95 1,133 Tabela II. Statystyki dla grup oraz korelacje pomiędzy skalami jakości życia u eksperymentujących z narkotykami Table II. The group statistics and correlations between the quality-of-life scales in subjects experimenting with drugs Pragnienie Życia Pasja Życia Szczęście w ostatnich dniach Beck Poczucie Beznadziejności Cantrill Przed Cantrill Teraz Cantrill Przyszłość Pragnienie Życia korelacja Pearsona 1 0,065 0,212-0,370* 0,182 0,388* 0,137 Pasja Życia korelacja Pearsona 0, ,569** -0,246-0,355* 0,149 0,127 Szczęście w ostatnich dniach korelacja Pearsona 0,212 0,569** 1-0,120-0,189 0,547** 0,143 Beck Poczucie Beznadziejności korelacja Pearsona -0,370* -0,246-0, ,075-0,404** -,377* Cantrill Przed korelacja Pearsona 0,182-0,355* -0,189-0, ,043 0,151 Cantrill Teraz korelacja Pearsona 0,388* 0,149 0,547** -0,404** 0, ,223 Cantrill Przyszłość korelacja Pearsona 0,137 0,127 0,143-0,377* 0,151 0,223 1 * Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie) ** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie) Dyskusja i wnioski W fazie eksperymentowania z narkotykami możliwe jest zarówno obniżenie poczucia jakości życia jak i podwyższenie tego poczucia. Obniżenie poczucia jakości życia związane może być z takimi kami jak poczucie lęku, stany depresyjne, poczucie winy, spadek ambicji, funkcjonowanie w świecie narkotykowych transakcji i lęk przed organami ścigania, zaburzony kontakt z rodziną, funkcjonowanie w narkomańskiej subkulturze, czy konflikty z prawem. Należy jednak pamiętać o tym, iż faza eksperymentowania jest jedną z pierwszych faz używania środków psychoaktywnych, dlatego dolegliwości natury psychicznej, fizycznej i społecznej związane z zażywaniem narkotyków mogą być stosunkowo niewielkie w porównaniu z korzyściami, jakie uzyskuje eksperymentujący. Mogą to być: poprawa wrażliwości interpersonalnej, większa towarzyskość, tymczasowa poprawa nastroju, zwiększona radość i satysfakcja z życia. Istotną korzyścią jest także poczucie przynależności i akceptacji grupy, w której rozpoczyna się używanie narkotyków, poczucie satysfakcji z przekroczenia pewnej społecznie ustalonej granicy, znalezienie się wśród osób wtajemniczonych w tą sferę życia. Stworzony model badawczy miał na celu sprawdzenie, jakie zmiany w poczuciu jakości życia pojawiają się u osób eksperymentujących z narkotykami oraz wykazać ewentualne różnice międzypłciowe. W badaniach nad jakością życia, skale i narzędzia starały się odzwierciedlać doświadczenia aktualne codzienne poczucie. Wynika ono z reflek-

6 420 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): syjnego nastawienia do doświadczeń przeszłych i ich wpływu na teraźniejszą sytuację. Pomiar odnosi się zarówno do atrybutów fizycznych, jak i psychicznych, a nawet duchowych. Specyficzne połączenia między tymi dynamicznymi i wzajemnie oddziaływującymi na siebie sferami, tworzą subiektywnie odczuwaną jakość życia. Zdecydowany nacisk na stworzenie fenomenologicznej podstawy oceny własnej sytuacji życiowej, metodologicznie miał na celu zminimalizowanie artefaktów badawczych. Badany miał za zadanie dokonanie oceny własnej egzystencji i tym samym stanie się sędzią dla samego siebie. Opierając się na doświadczeniach Czapińskiego [3] stworzenie takiego modelu badawczego wydało się sensowne i spójne. Badania własne wykazały, iż studenci eksperymentujący z narkotykami nie różnią się istotnie pod względem poczucia jakości życia mierzonej za pomocą używanych skal, od studentów nie używających narkotyków. Brak różnic dotyczy również zadowolenia z niemal wszystkich badanych sfer życia. Jedynie zadowolenie z sytuacji finansowej własnej rodziny oraz możliwość zaspokojenia potrzeb żywnościowych była istotnie wyższa u osób eksperymentujących z narkotykami. Być może osoby eksperymentujące pochodzą z zamożniejszych rodzin. Hipotezy tej nie potwierdza jednak brak różnic w zadowoleniu z obecnych dchodów rodziny pomiędzy badanymi grupami. Przedstawiony brak różnic może mieć dwie przyczyny. Jedną z nich jest niewielkie odczuwanie negatywnych skutków związanych z używaniem narkotyków w sposób nieregularny. Należy pamiętać, że faza eksperymentowania jest jedną z pierwszych faz obcowania z środkami psychoaktywnymi i nie musi rozwinąć się w chorobę, jaką jest e. Osoba eksperymentująca nie odczuwa przymusu stosowania narkotyków, zażywa je spontanicznie i stosunkowo rzadko. Nie pojawia się znaczna zmiana tolerancji na przyjmowane substancję, które raczej nie zaburzają trybu życia ekesperymentującego w sposób zauważalny. Osoby eksperymentujące nie zauważają negatywnych konsekwencji używania narkotyków i koncentrują się na konsekwencjach pozytywnych. Prawdopodobnie może być to przyczyną podwyższania się wyników na skalach subiektywnego poczucia jakości życia. Niewątpliwie osoby eksperymentujące nie mogą odczuwać silnych negatywnych skutków używania narkotyków, gdyż inaczej nie byłoby mowy o u jako chorobie. Obcowanie z narkotykami kończyłoby się na fazie eksperymentowania, w której stosunkowo łatwo jest przerwać kontakt ze środkami psychoaktywnymi. W obliczu tych wniosków nie wydaje się być zaskakującym, iż grupa eksperymentujących nie różni się od grupy nie używających narkotyków. Biorąc pod uwage badane zmienne trudno jest ocenić co powoduje, że jedne osoby przerywają doświadczenia z narkotykami na fazie eksperymentowania, a inne przechodzą do kolejnych etapów choroby. Nie należy zatem bagatelizować eksperymentalnego używania narkotyków. Ze względu na niezauważalne w badaniu negatywne konsekwencje wydaje się podobnie łatwo przerwać eksperymentowanie, co rozwinąć swoje obcowanie z narkotykami do fazy używania, w której sporadyczne kontakty z nimi nabierają poważniejszego charakteru. Decydując się nawet na jednorazowe przyjęcie narkotyku należy liczyć się z wszelkimi związanymi tym niebezpieczeństwami, pomimo braku odczuwalnych negatywnych konsekwencji. Drugim kiem mogącym wyjaśnić brak zaobserwowanych w badaniu różnic jest mechanizm iluzji i zaprzeczeń. Jest to mechanizm bardzo silnie działający u osób uzależnionych i sprawia dużo trudności w procesie leczenia. Mechanizm iluzji powoduje, że osoba uzależniona nie przyznaje się do swojej choroby i twierdzi, że gdyby chciała, to w każdej chwili mogłaby przerwać używanie. Natomiast mechanizm zaprzeczeń wpływa na nie zauważanie negatywnych konsekwencji związanych z braniem narkotyków. Możliwe, że mechanizm iluzji i zaprzeczeń zaczyna działać już w fazie eksperymentowania. Nie można tu mówić o chorobie osób eksperymentujących, jednak niewątpliwie osoby takie mogą nie przyznawać się do odczuwanych różnego rodzaju dolegliwości, które ujawniałyby się w obniżonym poczuciu jakości życia. Członkowie grupy eksperymentujących chcąc być postrzeganymi jak osoby nie używające mogły nieświadomie odpowiadać na pytania zawarte w narzędziu badawczym kierując się swoją idealną wizją siebie. Dlatego upodobniły się do osób nie używających, co zostało przedstawione w wynikach badań. Chcąc w pełni przedstawić wszystkie wnioski i wątpliwości związane z przedstawionymi wynikami badań warto zaznaczyć, że badania opisane w tej pracy były częścią szerszego projektu badawczego, w którym oceniano jakość życia w różnych fazach a. Badanymi grupami wspomnianego projektu były: osoby nie używające, eksperymentujące, używające, nadużywające, uzależnione, osoby po u dla uzależnionych oraz po roku terapii. Zmianę poczucia jakości życia na poszczególnych podskalach dla wszystkich grup ilustrują wykresy poglądowe. Celowo nie przedstawiono dokładnych wyników całego projektu badawczego. Choć różnice między osobami nie używającymi, a eksperymentującymi są nieistotne, to widać, że jakość życia na poszczególnych podskalach wykazuje tendencję spadkową. Analizując wyniki badań należy wziąć pod uwagę słabości jakie niewątpliwie posiada używane narzędzie badawcze. Być może zmiany u osób eksperymentujących występują na bardziej subtelnych, głębszych poziomach

7 Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami średnia pieclattemu 4 2 średnia obecnie Ryc. 1. Subiektywne poczucie jakości życia w przeszłości Fig. 1. Subjective assessment of quality of life in the past Ryc. 2. Subiektywne poczucie jakości życia w teraźniejszości Fig. 2. Subjective assessment of quality of life at present ,0 7,8 7,6 średnia zapieclat 8 7 średnia chcesiezyc 7,4 7,2 7,0 6,8 6 6,6 6,4 Ryc. 3. Subiektywne poczucie jakości życia w przyszłości Fig. 3. Subjective assessment of quality of life in the future Ryc. 4. Pragnienie życia Fig. 4. Desire to live funkcjonowania i zastosowane narzędzie nie jest w stanie ich zaobserwować. Analizując wykresy obejmujące osoby na innych etapach choroby jaką jest e, tendencja spadkowa powiększa się i różnice między kolejnymi grupami stają się istotne statystycznie. Wysoce prawdopodobne jest zatem stwierdzenie, iż narkotyki ogólnie obniżają jakość życia. W początkowych stadiach rozwoju a, poza możliwością istnienia niedostrzegalnych w przeprowadzonym badaniu różnic, działa silnie mechanizm iluzji i zaprzeczeń. Jednak w miarę wzrostu ilości i zmian w sposobie przyjmowania narkotyków pojawiają się coraz dotkliwsze negatywne konsekwencje i następuje widoczny, mniej hamowany mechanizmem iluzji i zaprzeczeń, co widać w silnym spadku wyników na skalach jakości życia. W przeprowadzonym badaniu nie zauważono istotnych różnic pomiędzy eksperymentującymi z narkotykami kobietami i eksperymentującymi mężczyznami pod względem wszystkich z badanych skal oraz pod względem zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia. Należy zatem przypuszczać, że

8 422 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): ,8 2,0 średnia MojeZycieJest 1,6 1,4 1,2 średnia bylem 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 1,0 0,8 Ryc. 5. Pasja życia Fig. 5. Passion for life Ryc. 6. Szczęście w ostatnich dniach Fig. 6. Present sense of happiness średnia SkalaBezn Ryc. 7. Poczucie beznadziejności Fig. 7. Sense of hopelessness narkotyki w początkowej fazie rozwoju a oddziaływują w podobny sposób na wszyskich eksperymentujących niezależnie od ich płci. Warto jednak zawuażyć, że porównanie międzypłciowe u osób eksperymentujących z narkotykami odbyło się na grupie o bardzo małej liczebności. Trudno jest zatem ocenić, czy brak różnic płciowych zostałby potwierdzony na większej próbie. Zaobserwowano związki tylko między niektórymi z wymiarów dotyczących jakości życia w grupie osób eksperymentujących z narkotykami. Poczucie beznadziejności ujemnie koreluje z pragnieniem życia, subiektywną jakością życia w teraźniejszości i przyszłości. Poczucie pragnienia życia dodatnio koreluje z subiektywną jakością życia w teraźniejszości. Zaobserwowano dodatnią korelację pomiędzy pasją życia, a szczęściem w ostatnich dniach oraz pomiędzy szczęściem w ostatnich dniach, a subiektywną jakością życia w teraźniejszości. Wyszczególnione w tym akapicie zależności nie są absolutnie zaskakujące, a można wręcz uznać, iż są pożądane przy ocenie trafności doboru narzędzi badań. Wskazują one na spójność metodologii badań. Uznaję to, za dowód, iż dobrane narzędzia się uzupełniały, a osoby poddane badaniu rzetelnie i zgodnie z prawdą odpowiadały na zadawane pytania. Otrzymano również ujemną korelację pomiędzy pasją życia, a jakością życia w przeszłości. Potwierdza to wcześniej przedstawione przypuszczenia, iż w fazie eksperymentowania osoby zauważają przede wszystkim pozytywne konsekwencje działania narkotyków i dostrzegają różnice w jakości swojego życia obecnie z okresem prawdopodobnie przed rozpoczęciem eksperymentowania.

9 Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami 423 Piśmiennictwo / References 1. Derbis R (red). Jakość rozwoju a jakość życia. WSP, Częstochowa Rumuński A. Jakość życia studentów. Impuls, Kraków Czapiński J. Psychologia szczęścia: przegląd badań teorii cebulowej. Akademos, Warszawa-Poznań Bańka A, Derbis R (red). Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia. UAM, WSP, Poznań-Częstochowa 1994: 5-8, 19-23, Aleksińska A. Pojęcie jakości życia net 6. Straś-Romanowska M. Jakość życia w świetle założeń psychologii zorientowanej na osobę. [w:] Jakość życia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej. Straś- Romanowska M, Lachowicz-Tabaczek K, Szmajke A (red). Inst Psychol PAN, Warszawa 2005: Stolarska M. Problemy związane z badaniem jakości życia pacjentów onkologicznych Fields R. Drugs in perspective: A personalized look at substance use and abuse. McGraw-Hill, NY 2004: Petrovic S. Narkotyki i człowiek. Iskry, Warszawa 1988: , Juczyński Z. Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców. PZWL, Warszawa 2002: