Geneza i idea zrównowa onego rozwoju

Transkrypt

1 Geneza i idea zrównowa onego rozwoju JAN BAGIŃSKI, MARIUSZ RUMIŃSKI, DOMINIK WAWRZYNIAK Pierwszym przejawem powstawania koncepcji zrównoważonego rozwoju był raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta pod tytułem Człowiek i jego środowisko z 1969 roku oraz raport dla Klubu Rzymskiego, zatytułowany Granice wzrostu. Przedstawiały one charakter, zakres i stan prac nad problemami ochrony i zabezpieczania środowiska życia człowieka. A utorzy raportu postawili tezę, że przy utrzymaniu dotychczasowych tendencji rozwojowych świata w dziedzinie przyrostu demograficznego, tempa i intensywności wykorzystania zasobów środowiska naturalnego, należy spodziewać się w ciągu najbliższych stu lat dojścia do kresu możliwości cywilizacyjnego ludzkości w skutek przeludnienia planety i zupełnego wyczerpania się jej zasobów naturalnych oraz całkowitego zanieczyszczenia środowiska. Realizowane w konsekwencji tego raportu przedsięwzięcia doprowadziły do zorganizowania w 1972 roku w Sztokholmie konferencji Środowisko Człowieka stanowiącej istotny krok w dochodzeniu do koncepcji ekorozwoju. Podkreślano na niej ważną rolę zarządzania środowiskowego i zastosowania ocen środowiskowych jako narzędzia zarządzania. 1 Deklaracja sztokholmska traktuje środowisko jako wszystko to, czego człowiek potrzebuje, by żyć godnie. Wyznacza również dwa rodzaje kapitału: ludzki i przyrodniczy. W preambule zawarto ważną dla koncepcji zrównoważonego rozwoju tezę, że ochrona środowiska jest działaniem zarówno dla obecnych jak i przyszłych pokoleń. Dokument wyznaczył nie tylko podstawę dla przyszłego rozwoju międzynarodowego prawa ochrony środowiska, ale był początkiem monitoringu środowiska w skali globalnej. W efekcie tego spotkania powołano UNEP (Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych). Pod koniec 1991 roku odbyła się w Hadze konferencja Rozwój zrównoważony od koncepcji do działań, przygotowująca do Szczytu Ziemi. Przełomowym momentem miała być konferencja Środowisko i rozwój, określana również jako Szczyt Ziemi, zorganizowana przez WCED (Światowa Komisja Środowiska Naturalnego i Rozwoju) w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Rozpoczyna ona trzecią fazę formowania pojęcia zrównoważonego rozwoju. Reprezentanci 172 krajów przyjęli na niej 3 dokumenty: Deklarację w Sprawie Środowiska i Rozwoju, Agendę 21 oraz Deklarację o Ochronie Lasów. W ten sposób rozpoczęto tworzenie konkretnych wytycznych dla państw w celu wdrażania działań realizujących strategię rozwoju zrównoważonego. Deklaracja z Rio formułuje 27 zasad przyszłych praw i obowiązków, które mają doprowadzić do nowego ładu na Ziemi. Podstawowa zasada mówi o prawie człowieka do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Agenda 21 odzwierciedla ogólnoświatowy konsensus i po- lityczne zaangażowanie na najwyższym szczeblu nad problemami ochrony środowiska. Daje podstawę do podjęcia zadań, wytyczenia celów, sposobów postępowania stosownie do odmiennych uwarunkowań, możliwości i priorytetów poszczególnych państw, ale w zgodzie z 27 zasadami przyjętymi w Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju. Dokument ten składa się z czterech części. W pierwszej przedstawione są elementy wpływające na dwa wymiary: ludzki i ekonomiczny, tj. walka z nędzą, zmiana modelu konsumpcji, dynamika demograficzna, ochrona zdrowia ludzi, propagowanie trwałego rozwoju. Druga część to ochrona i zarządzanie zasobami rozwoju gdzie przedstawione są metody: ochrony atmosfery, walki z niszczeniem lasów, zarządzanie wrażliwymi ekosystemami, zarządzanie odpadami stałymi, ciekłymi, gazowymi i radioaktywnymi. Trzecia część przedstawia umacnianie roli różnych grup społecznych, tzn. społeczności lokalnych, dzieci i młodzieży, robotników i ich związków zawodowych, biznesu i przemysłu, wspólnot naukowo-technicznych oraz rolnictwa. Czwarta część zawiera środki realizacji, tj. środki i mechanizmy finansowe, transfer technologii nieszkodliwej dla środowiska, nauka dla zrównoważonego rozwoju, edukacja, szkolenie i świadomość społeczna, międzynarodowe mechanizmy i instrumenty prawne oraz informacje o procesie podejmowania decyzji. Niekorzystne tendencje we wdrażaniu zasad ekorozwoju, pomimo zorganizowania przez WCED w latach 90. jedenastu konferencji, miały swój ciąg dalszy w kolejnych latach. W Jednolitym Akcie Europejskim (Traktacie z Maastricht) z 1992 roku określono podstawy polityki ekologicznej Unii Europejskiej, stwierdzając, że jej zadaniem jest popieranie harmonijnego i zrównoważonego oraz trwałego rozwoju gospodarczego z poszanowaniem środowiska naturalnego. Zadania zawarte w Akcie zostały potwierdzone i poszerzone w Traktacie Amsterdamskim z 2 października 1997 roku (obowiązującym od 1 maja 1999 roku). Podstawowe cele polityki unijnej zostały bardziej uszczegółowione. Wśród wydarzeń tego okresu warto uwzględnić także Deklarację o odpowiedzialności obecnych pokoleń za przyszłe pokolenia uchwaloną na 29 sesji UNESCO. W V Programie Polityki i Działań w stosunku do Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju UE na lata , zatytułowanym Towards sustainability (Ku zrównoważeniu), w świetle strategii ekorozwoju uznano, że dalsza działalność ludzka i rozwój gospodarczy zależą od jakości oraz zasobów środowiska i ich należytej ochrony. Zachęcała ona do odzyskiwania i ponownego użytkowania oraz unikania marnotrawienia surowców i nieodnawialnych zasobów przepływających przez gospodarkę, ponieważ ich ilość jest stała i skończona. Zaspokajanie potrzeb obecnego pokolenia nie może się odbywać kosztem następnych pokoleń, dlatego przyjęto podejście zapobiegawcze i zasadę współodpowiedzialności. Także w VI Programie Środowiskowym UE z 2001 roku głównym celem jest zrównoważone użytkowanie zasobów naturalnych i zarządzanie zasobami. II

2 Definicje i koncepcje zrównoważonego rozwoju Niemal trzydziestopięcioletni rozwój koncepcji zrównoważonego rozwoju spowodował powstanie licznych podejść do jego interpretacji, skutkujących zarówno różnorodnym definiowaniem terminów ekorozwój i rozwój zrównoważony, jak i wielokierunkowym zastosowaniem tej koncepcji. W latach powstało kilkadziesiąt definicji zrównoważonego rozwoju reprezentujących podejścia do ujęć bardzo ogólnych do ujęć szczegółowych, podkreślających duchowy aspekt ekorozwoju, a także podejmujących próbę integracji różnych aspektów działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Jednak niemal wszystkie opierają się o trzy kapitały: ekonomiczny, środowiskowy i społeczny, czyli o tzw. triadę 3e ekonomię, ekologię i etykę. Wyodrębnienie tych konkretnych aspektów zrównoważonego rozwoju następuje szczególnie w definicji B. Piontek: Trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji w gospodarowaniu trzema rodzajami kapitału: ekonomicznego, ludzkiego i przyrodniczego. Rys. 1. Idea zrównoważonego rozwoju Źródło: Opracowanie własne Warto podkreślić, iż poszczególni autorzy różnie interpretują terminy: rozwój zrównoważony i ekorozwój, a nawet wyodrębniają pojęcie równoważenie rozwoju. Utrzymywanie równowagi pomiędzy kapitałami należy rozważać w horyzoncie kilku następnych pokoleń, gdyż dopiero w przyszłości będzie można stwierdzić, czy dzisiejsza działalność jest właściwie równoważona. Okaże się również, na ile racjonalnie wykorzystywano możliwości absorpcyjne środowiska oraz w jaki sposób i na ile ograniczono odpady. Rysunek 2 przedstawia proces działań, jakie należy wykonać, aby spełnić potrzeby zarówno obecnych, jak i przyszłych pokoleń składające się na jakość życia przy korzystaniu z tego samego skończonego wolumenu zasobów naturalnych. Sprowadza się to do takiego stylu życia, by zachować biologiczną, gospodarczą i kulturowo-cywilizacyjną funkcję środowiska naturalnego. W tym celu ludzkość powinna: w wykorzystywać nieodnawialne źródła surowców w sposób zapewniający ich dostępność także przyszłym pokoleniom, w ograniczyć produkcję, a przez to emisję odpadów, przy ograniczonych możliwościach absorpcyjnych środowiska (np. ponowne zużycie opakowań, recykling, odzysk itp.), w zaszczepić ideę zrównoważonego rozwoju następnym pokoleniom. 2 Większość funkcjonujących definicji zrównoważonego rozwoju zawiera kilka wspólnych elementów, które można określić jako artefakty ekorozwoju. Należą do nich następujące ustalenia: w ekorozwój jest typem rozwoju społeczno-gospodarczego, a więc jest realizowany przez człowieka, w ideę ekorozwoju należy uznać za koncepcję mającą służyć człowiekowi, w rozwój zrównoważony charakteryzuje współzależność i równoważność stanu gospodarczego, stanu środowiska naturalnego oraz rozwoju społecznego, w ekorozwój jest koncepcją międzypokoleniową przyszłość należy rozumieć szeroko, ale rozsądnie z punktu widzenia możliwości prognozowania (kilka pokoleń około jednego wieku w przód), Rys. 2. Równoważenie rozwoju Źródło: Wawrzyniak D., Zrównoważony rozwój a systemy zarządzania. Problemy jakości, 4 (2005) III

3 w ekorozwój jest procesem integrującym wszelkie działania człowieka, realizowane przez niego w powszechnie przyjmowanych sferach, w ekorozwój powinien prowadzić do maksymalnego zrównania możliwości zaspokojenia potrzeb wszystkich mieszkańców Ziemi. Dla określenia efektów polityki rozwoju zrównoważonego istotny jest sposób interpretowania tej koncepcji w społeczeństwie. O tym, że jest ona różnie interpretowana, świadczy obszerna literatura przedmiotu. Terminy ekorozwój i rozwój zrównoważony są stosowane zamiennie, jednak czasami ich zakres pojęciowy jest rozszerzany lub zawężany, tak że jedno z pojęć zawiera w sobie to drugie. Angielski termin sustainable development, tłumaczony na język polski jako zrównoważony rozwój, rzadziej jako rozwój trwały, ciągły lub samopodtrzymujący się, jest historycznie wcześniejszy niż termin eco-development, stosowany wprost jako ekorozwój. W języku polskim przyjęło się, że zarówno ekorozwój, jak i rozwój zrównoważony są stosowane częściej w znaczeniu sustainable development niż eco-development. Ogólne wytyczne ukierunkowujące wysiłki całej ludzkości są ustalane przez międzynarodowe organizacje, takie jak ONZ, które na podstawie sporządzonych raportów opracowują długotrwałe polityki i deklaracje. Na ich podstawie tworzone są narodowe strategie na rzecz zrównoważonego rozwoju lub inne dokumenty i akty prawne stwarzające ramy dla podmiotów funkcjonujących w kraju. Rolę i zadania władz oraz społeczności lokalnych i regionalnych w tworzeniu i realizacji zasad zrównoważonego rozwoju określa rozdział 28 Agendy 21. Jednym z podstawowych jego wymogów jest prowadzenie na poziomie regionalnym zintegrowanej polityki gospodarczej, społecznej, środowiskowej i przestrzennej, co oznacza równoważenie trzech kapitałów. Istotny wkład w realizację strategii zrównoważonego rozwoju mają podmioty gospodarcze. ONZ podkreśla potrzebę wzmocnienia działań biznesu i przemysłu na rzecz zrównoważonego rozwoju. Podmioty gospodarcze powoływane są w celu generowania zysku, tj. powiększania kapitału ekonomicznego, dlatego muszą być wyposażone również w narzędzia do pomiaru i realizacji zadań z kapitałów społecznego i przyrodniczego. Równoważenie trzech kapitałów ma również swoje odzwierciedlenie na poziomie gospodarstw domowych. Jest to jeden z najliczniejszych i najbardziej znaczących obszarów, ponieważ od decyzji konsumenckich zależy funkcjonowanie podmiotów gospodarczych i ich postawa w kontekście idei zrównoważonego rozwoju (rys. 3). Bodźcami do tego typu zachowań są często programy i kampanie uświadamiające oraz promujące. Rozwój zrównoważony w Polsce Przedstawienie koncepcji zrównoważonego rozwoju w Polsce jest o tyle istotne, że nie ewoluowała ona równolegle z globalnym. Początkowo zasoby i walory przyrodnicze bardzo często traktowano przedmiotowo. Dopiero w latach w trakcie prac rządu przyjęto I Politykę Ekologiczną Państwa, nową ustawę o ochronie przyrody, ustawę o lasach i o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, a także stworzono podstawy pod system finansowania ochrony środowiska w kraju poprzez fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz EkoFundusz. Powstał pewien kompromis polityczny w sprawie ekorozwoju kraju, o czym świadczyć może np. uchwała Sejmu RP z 10 maja 1991 roku w sprawie polityki ekologicznej stwierdzająca, że polityka ekologiczna powinna doprowadzić do sformułowania założeń polityki społeczno-gospodarczej na rok 1992 i lata następne, zgodnie z założeniami ekorozwoju, czyli zrównoważonego rozwoju. Rozwój ten powinien być oparty na zasadach ekologicznospołecznej gospodarki rynkowej Polityka ekologiczna i ekorozwoju stała się zatem wiodącą przesłanką dla całego rozwoju państwa. Eksperci opracowali w 1990 roku deklarację ekorozwoju Środowisko a rozwój Polski, która odegrała istotną rolę w kształtowaniu polityki ekologicznej kraju. Narodziła się również koncepcja ekorozwoju Polski północno-wschodniej (tzw. Zielonych Płuc Polski), opracowana w latach Polska wniosła również bogaty dorobek ukształtowany na przełomie lat 80. i 90. zarówno w sferach rządowych, jak i społecznych oraz naukowych, do koncepcji ekorozwoju rozwiniętej na konferencji Środowisko i rozwój w Rio de Janeiro w 1992 roku w postaci dokumentu Agendy 21. Rys. 3. Poziomy realizacji strategii zrównoważonego rozwoju Poziom globalny i międzynarodowy Konferencje, strategie globalne, deklaracje międzynarodowe Poziom krajowy Krajowe polityki i strategie, plany, programy, ustawy Poziom społeczności lokalnych i regionalnych Poziom podmiotów gospodarczych Poziom gospodarstw domowych Plany zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego Polityka środowiskowa, systemy zarządzania (ISO 14001, PN-N-18001, EMAS, SA8000) Selektywna zbiórka odpadów, alternatywne źródła energii, energooszczędne technologie, konsumpcja produktów oznaczonych ekoetykietą Źródło: Opracowanie na podstawie: Wawrzyniak D., Zrównoważony rozwój a systemy zarządzania. Problemy jakości, 4 (2005) IV

4 Stopniowy spadek zainteresowania rządu i samorządów lokalnych zagadnieniami ekorozwoju i przesuwanie uwagi na wzrost gospodarczy spowodował, iż eksponowane na początku lat 90. założenia nie były realizowane. Opinie o niemożności szerokiego wprowadzenia ekorozwoju w Polsce ze względu na brak przygotowania społeczeństwa, administracji, kadr naukowych, rzadkie w początku lat 90., z czasem upowszechniały się. Środowiska naukowe jednak namawiały do ponownego podjęcia wyzwań ekorozwoju. W ogólnonarodowym referendum 18 maja 1997 roku przyjęta została Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie już w art. 5 zapisane jest: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. 4 Art. 68 w punkcie 4 głosi: Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemiologicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. 5 W art. 74 odnotowano że: Pkt 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Pkt 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych. Pkt 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. Pkt 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony środowiska i poprawy stanu środowiska. 6 Art. 86 uświadamia, iż każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowanie przez siebie jego pogorszenia. 7 Zapisy te są konsekwentną realizacją podpisanych przez Polskę konwencji i porozumień międzynarodowych. Do rozwiązania kwestii trwałego utrzymania zasobów naturalnych środowiska przyrodniczego nie wystarczy opracowanie nowych, bardziej wydajnych i przyjaznych dla środowiska technologii oraz wprowadzenia ostrych ograniczeń w eksploatacji zasobów potrzebna jest jeszcze edukacja ekologiczna. W czerwcu 2000 roku w Polsce przyjęto II Politykę Ekologiczną Państwa. Przedstawia ona różnicę między edukacją ekologiczną a edukacją dla zrównoważonego rozwoju. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju jest nierozerwalną częścią edukacji każdego człowieka, która rozpoczyna się w dniu jego narodzin. Edukacja ekologiczna natomiast jest tylko elementem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju i ukierunkowana jest na zagadnienia środowiska, pomijając często aspekt społeczny i ekonomiczny. Szczególnie ważnym zadaniem jest dotarcie do jak najszerszych kręgów społeczeństwa poprzez jak najliczniejsze instytucje, dla których edukacja stanowi podstawową lub uzupełniającą formę działalności. Perspektywa rozwoju Polski zgodnego z koncepcją rozwoju zrównoważonego, rozumianego jako prowadzenie jednoczesnych i równie efektywnych działań na rzecz rozwoju ekonomicznego, społecznego i ochrony środowiska, jest trudna do określenia. Czynnikiem sprzyjającym realizacji strategii zrównoważonego rozwoju była integracja naszego państwa z Unią Europejską, gdzie strategia ta jest jednym z głównych deklarowanych i w znacznym stopniu realizowanym celem. Zrównoważony rozwój a postawy konsumpcyjne Za główną przyczynę pogarszającej się sytuacji środowiskowej można uznać wzmacniające się postawy konsumpcyjne, a mianowicie dążenie człowieka do stałego zwiększania konsumpcji. Mechanizm gospodarki wolnorynkowej spowodował wzrost zużycia surowców, energii, żywności, zasobów i walorów środowiska. Skłania także producentów do maksymalnej gospodarności i innowacyjności po to, by za jak najniższym kosztem zyskać jak najwięcej. Przedsiębiorstwa są zmuszane w ten sposób do sięgania po nieodnawialne zasoby naturalne i do eksploatowania najtańszej siły roboczej. Ta współczesna pogoń za najtańszymi sposobami dostarczania produktu na rynek staje przeciwko społeczeństwu w postaci zanieczyszczania środowiska, zaniku naturalnych ekosystemów i bioróżnorodności, chorób, degradacji standardów pracy, a w rezultacie realnych zagrożeń bezpieczeństwa ludzi. Zwiększanie konsumpcji prowadzi przez pewien czas do lepszego zaspokajania potrzeb i wyższej jakości życia, przekroczenie jednak optymalnego jej poziomu wpływa na obniżenie standardów. W trakcie zwiększania poziomu konsumpcji pojawia się wiele nowych potrzeb, które czasem mimowolnie są przesuwane do sfery potrzeb podstawowych, elementarnych. Taka postawa nienasyconego konsumenta wynika często z chęci dorównania innym członkom społeczeństwa i jest kreowana z jednej strony przez zawiść sąsiedzką, z drugiej przez stwarzanie złudzenia osiągnięcia większej satysfakcji z życia w procesie wzrastającej konsumpcji materialnej, którą kreują moda i reklama. W obecnych czasach sztucznie tworzy się potrzeby, aby móc produkować nowe dobra. Człowiek nieświadomie poddaje się tej presji i w niezauważalny początkowo sposób sprzedaje swoją wolność w zamian za złudzenie bezpieczeństwa i nadzieję na osiągnięcie szczęścia (rys. 4). Narzucony staje się wzorzec konsumpcji umownie nazywany amerykańskim jako cel życia ludzi, jednak ograniczone zasoby naszej planety uniemożliwiają zapewnienie takiego stanu już dla obecnej liczby ludności na Ziemi. Nikt dobrowolnie nie będzie chciał się zgodzić na zmniejszanie osiągniętego poziomu konsumpcji a rozbudzony apetyt coraz trudniej zaspokoić. Taki wzorzec zmuszający społeczeństwo do nadmiernej konsumpcji, zwiększa marnotrawstwo wyprodukowanych dóbr, ludzkiej pracy i zasobów przyrody, zagrażając przetrwaniu gatunku ludzkiego i cywilizacji. Staje się jednocześnie sprawcą duchowej degradacji człowieka, wprowadzając uzależnienie. Ludzie im więcej posiadają, tym więcej pożądają, a nadmierna konsumpcja bogatych zwykle w mniejszym lub większym stopniu dokonuje się kosztem ubogich. Ciężko jest nakłonić wyznawców nadmiernej konsumpcji, by inwestowali na rzecz następnych pokoleń, by płacili wyższe podatki, które zostaną przeznaczone na badania podstawowe czy ochronę środowiska. Wyrzeczenie się na rzecz publicznego dobra oraz zbiorowy wysiłek wymaga całkiem innego uzasadnienia niż osobisty interes. Kraje wysoko uprzemysłowione nie mają zamiaru ograniczyć swoich dążeń do dalszego agresywnego wzrostu gospodarczego w dużej mierze kosztem światowych walorów przyrody. Pod koniec lat 80. konsumenci na świecie zaczęli w coraz większym stopniu uwzględniać rosnące zagrożenia ekologiczne dotyczące zarówno bezpieczeństwa procesów produkcji, jak i samych produktów dla zdrowia człowieka. W krajach Unii Europejskiej zostały wydane m.in. rozporządzenia dotyczące systemu przyznawania etykiet ekologicznych, które poprzez odpowiednie znakowanie produktów promowały produkcję, handel i używanie wyrobów wywierających możliwie najmniejszy wpływ na środowisko naturalne. Powstały w ten sposób początki konsumpcji zgodnej z zasadami zrównoważonego rozwoju. Można określić ją jako konsumpcję trwałą, tzn. pozwalającą na ciągłe odtwarzanie przedmiotu konsumpcji i tym samym podnoszącą jakość życia. Zrównoważony poziom konsumpcji to taki, gdy konsumujemy dobra materialne i usługi w stopniu wystarczającym, V

5 Rys. 4. Wzorzec zmuszający społeczeństwo do nadmiernej konsumpcji. (Postawa nienasyconego konsumenta.) Więcej pracować Odczuwać brak nowych rzeczy Zarabiać więcej pieniędzy Porównać się z sąsiadami Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Kistowski M., Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Gdańsk-Poznań 2003 by zaspokajać podstawowe potrzeby i osiągać wyższą jakość życia, minimalizując zużycie zasobów naturalnych, materiałów szkodliwych dla środowiska powstających na wszystkich etapach produkcji, nie ograniczając jednocześnie praw następnych pokoleń do takiej konsumpcji. Celem równoważenia konsumpcji jest zatem ochrona i zwiększenie zakresu możliwości dla następnych pokoleń. Aby zapewnić zrównoważoną konsumpcję musi istnieć przestrzeń dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Ani silne państwo, ani silna gospodarka nie są w stanie same doprowadzić do koniecznej zmiany. Konsumpcja zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju nie jest wcale ostatnim nurtem, który pojawił się wraz ze zmianą nastawień konsumenckich. Nurt ten zaczyna się bowiem wtapiać w znacznie szerszy trend, który określa się jako konsumeryzm etyczny. Ochrona środowiska przyrodniczego w wielu krajach przestaje być priorytetem przede wszystkim dlatego, że bardzo dużo już w tym zakresie zrobiono w ciągu ostatnich lat, mimo iż nie spowodowało to oczekiwanych rezultatów. Ludzi zaczynają bezpośrednio dotyczyć takie zagadnienia, jak: rosnące bezrobocie, degradacja wspólnot lokalnych, przestępczość, genetycznie modyfikowana żywność, praca dzieci i wiele innych, wykraczających poza problemy ekologiczne. W wielu społeczeństwach istotnym kontekstem interpretowania idei rozwoju zrównoważonego jest katolicka nauka społeczna. W encyklice Evangelium vitae Jan Paweł II przywołuje stanowisko Soboru Watykańskiego II, w którym wymieniona jest długa lista współczesnych zagrożeń życia człowieka, w tym zagrożeń społeczno-ekonomicznych. W Centesimu annus wskazana jest wyraźnie rola państwa wobec obywateli oraz formułowane są liczne zastrzeżenia i ograniczenia. Propozycje tam zawarte zalecają zachowanie podstawowej struktury, stanowiącej fundament procesów ekonomicznych, tj. zasadę własności prywatnej i jak kierować się kryterium zysku w działalności gospodarczej. Jednocześnie zwracana jest uwaga na fakt, iż zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Może się zdarzyć, że mimo poprawnego rachunku ekonomicznego lu- dzie, którzy stanowią najcenniejszy majątek przedsiębiorstwa, są poniżani i obraża się ich godność. Jest to nie tylko moralnie niedopuszczalne, lecz na dłuższą metę musi też negatywnie odbić się na gospodarczej skuteczności przedsiębiorstwa. Celem zaś przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy w różny sposób podążają do zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb i stanowią szczególną grupę służącą całemu społeczeństwu. Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębiorstwa. 8 Okazuje się, że wg brytyjskich badaczy ponad połowa populacji brytyjskiej przynajmniej raz w 2000 roku kupiła produkt lub zamówiła usługę od firmy, kierując się jej potwierdzonym wizerunkiem firmy odpowiedzialnej społecznie. Jedna trzecia konsumentów była poważnie zainteresowana etycznym wymiarem produktu w czasie zakupów, a 25% przynajmniej raz w roku sprawdzało dane dotyczące społecznej odpowiedzialności producenta. Trudno oczekiwać, aby w dającym się przewidzieć okresie polscy konsumenci zaczęli uwzględniać oprócz ceny także społeczną odpowiedzialność producentów czy dostawców usług, chociaż zauważa się to już u ludzi młodych. Jan Bagiński Mariusz Rumiński Dominik Wawrzyniak 1 Kozłowski S., Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski. Komitet Prognoz Polska w XXI wieku przy prezydium PAN, Dom wydawniczy ELIPSA, Warszawa Wawrzyniak D., Zrównoważony rozwój a systemy zarządzania. Problemy jakości, 4 (2005) 3 Uchwała Sejmu RP z 10 maja 1991 r. w sprawie polityki ekologicznej. M.P.nr 18 poz Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dziennik Ustaw nr 78., poz. 483, 2001 r. art.5 5 tamże art.68 6 tamże art.74 7 tamże art.86 8 Jan Paweł II., Encyklika Centesimu Annus VI