Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina *

Transkrypt

1 Ewa Hauptman-Fischer Gabinet Zbiorów Muzycznych Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina * Kolekcja Kolekcja nut o. Piusa Hanckego jest jedną z wielu przechowywanych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie 1. Rękopisy muzyczne znajdujące się w tej bibliotece pochodzą ze Śląska i potocznie nazywane są kolekcją wrocławską. Jej historia jest badaczom znana, przedstawili ją m.in. Ernst Kirsch, Maria Burchard oraz Agnieszka Drożdżewska 2. Losy bibliotek śląskich klasztorów dominikańskich znane są dzięki monografii Krystyny Zawadzkiej 3, która skoncentrowała * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humanities in the years Niniejszy artykuł jest uzupełnioną wersją referatu wygłoszonego w Poznaniu na ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej Kultura muzyczna w perspektywie źródłoznawczej (Poznań, IX 2011 r.). Referat ten ukazał się w języku angielskim pt. The mysterious provenance and uncommon repertoire of the music collection belonging to the Dominican Pius Hancke w Interdisciplinary Studies in Musicology, 11, 2012, s Wszystkie rękopisy omawiane w niniejszym artykule przechowywane są w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Gabinecie Zbiorów Muzycznych (dalej: BUW, GZM). 2 Literaturę na ten temat zob.: E. Hauptman-Fischer, Muzykalia poklasztorne w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie identyfikacja i inwentaryzacja, Hereditas Monasteriorum, 1, 2012, s Prawdopodobnie już podczas gromadzenia muzykaliów z terenu Śląska w Królewskim Akademickim Instytucie Muzyki Kościelnej (Königliches Akademisches Institut für Kirchenmusik) zbiory poszczególnych ośrodków klasztornych zostały rozproszone, tzn. porządek ułożenia rękopisów nie odzwierciedlał proweniencji, ułożono je nie według ośrodków, ale według nazwisk kompozytorów, a utwory anonimowe według gatunków. Tę formę porządkowania rękopisów przejął, wraz ze zbiorami powyższej instytucji, Instytut Muzyczny Uniwersytetu w Breslau (Musikalisches Institut bei der Universität Breslau). Dowodzą tego dawne wrocławskie sygnatury Mf. i Mq. pierwszym rozproszeniem było bowiem podzielenie rękopisów według formatów: Manuscriptum folio, Manuscriptum quarto. Naturalną koleją rzeczy taki układ źródeł zachowano również w GZM BUW, który w 1952 r. przejął w depozyt zbiory Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego (od 1945 r. następcy niemieckiego Instytutu Muzycznego Uniwersytetu w Breslau). Wiele rękopisów nie ma wpisanych not proweniencyjnych, zatem możliwość poznania całości kolekcji poszczególnych klasztorów czy parafii została bezpowrotnie utracona. 3 K. Zawadzka, Biblioteki klasztorne Dominikanów na Śląsku ( ) (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2121, Bibliothecalia Wratislaviensia, 5), Wrocław 1999.

2 82 Ewa Hauptman-Fischer się na księgozbiorach bibliotecznych. Muzykalia były z nich wyłączone. W klasztorach dominikańskich (i nie tylko) księgi liturgiczne i chórowe oraz nuty używane do oprawy muzycznej liturgii były wyodrębnione z ogólnego księgozbioru, nadzorowanego przez lektora, przeora lub kaznodzieję konwentu, i pozostawały pod opieką kantora 4. Po kasacie w 1810 r. zbiory bibliotek klasztorów śląskich uległy rozproszeniu: najcenniejsze przewieziono do Wrocławia, mniej cenne trafiły do bibliotek gimnazjalnych i kościelnych, na aukcje, a gdy nie znalazły chętnych na makulaturę 5. XVIII-wieczna kolekcja nut dominikanina Piusa Hanckego jest zbiorem bardzo ciekawym, głównie za sprawą repertuaru, ale także z powodu jej dotychczas nieustalonej proweniencji. Obecnie tworzy ją 55 rękopisów opatrzonych notami własnościowymi Hanckego najczęściej Rerum patris [lub: fratris] Pii Hancke S.Ord. Praed m. Zawiera 126 utworów, a spośród podobnych kolekcji proweniencji kościelnej wyróżnia ją obfitość repertuaru na harfę. Jak wskazują dawne sygnatury, pierwotnie zbiór był z pewnością większy. Hancke tylko niektórym rękopisom nadawał sygnatury, najwyższa w zachowanym zbiorze to 157, więc co najmniej tyle rękopisów liczyła jego kolekcja. Co najmniej dwa 6 znalazły się w posiadaniu innego posesora Weissego, który w nieznanych okolicznościach zgromadził kilkadziesiąt rękopisów muzycznych pochodzących z różnych klasztorów i parafii 7. Na nieszczęście wiele z nich zaopatrzył w nowe, jednolite okładki (na których zapisał tytuł utworu i własne nazwisko), niszcząc przy okazji wiele pierwotnych not proweniencyjnych, w tym, być może, także pochodzących z kolekcji Hanckego. Właściciel Biogram nieznanego bliżej Piusa Hanckego zamieścił w monografii nyskiego klasztoru dominikanów Kazimierz Dola 8. Wiemy zatem, że urodził się w 1711 lub 1712 r. w Witkowie koło Kamiennej Góry, w 1734 r. wstąpił do zakonu dominikanów, a 8 IX 1737 r. w kościele św. Idziego we Wrocławiu przyjął święcenia kapłańskie. W latach pełnił funkcję kapelana zamkowego w należącym wówczas do Larischów Kamieniu Śląskim, a w 1761 r. był zakrystianem w klasztorze dominikanów w Opolu. 29 IX 1764 r. został przełożonym (wikariuszem-superiorem) domu dominikanów 4 Ibidem, s Ibidem, s BUW, GZM, RM 5119 (nota proweniencyjna Hanckego na okładce głosu organowego) i RM 5462 (na nowej okładce nota Weisse [poniżej:] Rerum Hancke ). 7 Najczęściej przyjmuje się, że chodzi tu o Karla Weißa, zakonnika, kierownika chóru w opactwie kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu, por. P. Maculewicz, Unicum Vivaldiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, [w:] S. Paczkowski (red.), Muzyka wobec tradycji. Idee dzieło recepcja (Studia et Dissertationes Instituti Musicologiae Universitatis Varsoviensis, Seria B, 14), Warszawa 2004, s. 283; C. Bacciagaluppi, Rom, Prag, Dresden. Pergolesi und die Neapolitanische Messe in Europa (Schweizer Beiträge zur Musikforschung, 14), Kassel i in. 2010, s Jest to jednak tylko hipoteza. 8 K. Dola, Dominikanie w Nysie Przyczynek do historii zakonu i miasta (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 52), Opole 2009, s. 116.

3 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina 83 w Nysie, stanowiącego wikariat klasztoru wrocławskiego 9. Funkcję tę pełnił do śmierci w 1798 r. Tę drogę życiową potwierdzają noty własnościowe na rękopisach z jego kolekcji. Na dwóch znajdują się, późniejsze niż karta tytułowa, noty Ad usum Chori Oppoliensis ad S.S. N.N. Georgi et Adalberti 10. Zostały one zatem wypożyczone klasztorowi opolskiemu zapewne (choć to tylko hipoteza) w okresie, gdy Hancke w nim przebywał 11. Na odwrocie karty tytułowej innego rękopisu 12 znajduje się pokwitowanie odbioru siana w 1746 r. w miejscowości Karłubiec (Karlubitz) 13, co może wskazywać, że powstał on w okresie jego posługi w kaplicy zamkowej Larischów 14. W 1743 r. Magdalena Engelburg-Kriszkowitz von Larisch, ówczesna właścicielka zamku w Kamieniu, zawarła umowę z ojcem Gonzalesem Schreinitzerem, przeorem dominikanów klasztoru opolskiego, w sprawie obsadzenia kapelanii zamkowej. Kapelan, wybrany z opolskiego konwentu, miał codziennie odprawiać mszę i mógł mieszkać w zamku. Wynagrodzenie za posługę, 30 guldenów rocznie, otrzymywał nie tylko kapelan, ale także klasztor w Opolu 15. Zatem Pius Hancke przed otrzymaniem kapelanii w Kamieniu musiał być zakonnikiem w klasztorze opolskim. Prawdopodobnie tam też wrócił po okresie rezydowania w zamku rodziny Larischów. Być może z klasztoru opolskiego pojechał do Nysy. Z pobytem w domu nyskim wiąże się tylko jedna nota własnościowa Pertinet Patri Pio Hancke Ordinis Prædicatorum Nissensis 16. Datacja rękopisów Wśród not własnościowych na rękopisach jego kolekcji pojawiają się określenia frater lub pater. Ponieważ znamy datę jego wstąpienia do zakonu i uzyskania święceń kapłańskich, wydawałoby się, że na tej podstawie można datować rękopisy. Niestety, w grupie nut należących do br. Hanckego znajdują się także rękopisy powstałe po 1737 r., kiedy mógł podpisywać się jako pater, np. opatrzony notą Fratris Pÿ Hancke Ordinis Praed m Przyjmujemy zatem, że tylko użycie określenia pater uprawnia nas do wskazania 1737 r. jako terminus post quem. Ustalenie terminus post quem 9 Ibidem, s BUW, GZM, RM 4993 i RM W zbiorach BUW znajduje się karta tytułowa rękopisu bez sygnatury, którego właścicielem był Johannes Georg Hancke z identycznym późniejszym wpisem Ad usum Chori Oppoliensis ad S.S. N.N. Georgi et Adalberti. Być może Johannes Georg Hancke był spokrewniony z o. Piusem. 12 BUW, GZM, RM Karlubitz, ob. Karłubiec dzielnica Gogolina, miasta położonego w odległości około 30 km od Opola i 10 km od Kamienia Śląskiego. 14 W tym miejscu chciałabym podziękować Panu Aleksandrowi Laryszowi za konsultację dotyczącą dóbr rodzinnych w XVIII w. 15 F. Grabelus, Dzieje parafii św. Jacka w Kamieniu Śląskim, Opole 2005, s. 62, BUW, GZM, RM Ibidem, RM 5454.

4 84 Ewa Hauptman-Fischer dla 11 rękopisów z ariami operowymi Hassego, Giacomellego i Grauna było możliwe dzięki poznaniu dat powstania bądź pierwszego wykonania poszczególnych oper. Rękopisów oryginalnie datowanych jest tylko pięć: z lat , , , i Repertuar wokalno-instrumentalny czterech ostatnich, powstałych zapewne już w Nysie 23, przeznaczony był do wykonania w trakcie liturgii i sądzę, że w takim celu był wykorzystywany. Stanowią one zatem świadectwo kultury muzycznej nyskiego konwentu dominikanów w XVIII w. Grupę rękopisów nyskich udało się powiększyć do 11 dzięki analizie kart tytułowych. Otóż na podstawie duktu not proweniencyjnych kolekcję Piusa Hanckego można podzielić na dwie grupy. Jedną z nich tworzy dziewięć rękopisów (posiadających noty), w tym dwa z lat 1764 i 1767, czyli powstałe zapewne w Nysie. Można więc ostrożnie przypuszczać, że pozostałe siedem także tu powstało 24. Skryptorzy Nuty Hanckego były pisane przez wielu kopistów, z których 14 zostawiło swój podpis. Swoją pracę sygnowali również korektorzy. Zwracają uwagę nazwiska trzech korektorów rękopisu RM 5302 (najpewniej powstałego w Nysie), Johannesa Böhma, Michaela Kruschego i Josepha Piechatzega 25, które pojawiają się także w dwóch rękopisach spoza kolekcji Hanckego 26, w tym w unikatowym przekazie Credo Antonia Vivaldiego 27. Prawdopodobnie byli oni związani z Nysą. Michael Krusche, który 18 Ibidem, RM Ibidem, RM Ibidem, RM Ibidem, RM 5454, tu kopista: Spribille [z Nysy]. Kopista ten w rękopisie RM 5375, nienależącym do kolekcji Hanckego, podpisał się Spribille a Nissae. 22 Ibidem, RM 4488, tu korektor: Joseph Wolf, związany z Wrocławiem. 23 Wątpliwości można mieć w wypadku rękopisu datowanego na 1764 r., skoro Hancke superiorem nyskim został dopiero we wrześniu tego roku. 24 Ibidem, RM 4457/22; RM 5298; RM 5302; RM 5442; RM 5465; RM 5496; RM Ibidem, RM Ibidem, RM 5046; RM Ibidem, RM Rękopis ten jest jedynym znanym przekazem tego dzieła. Badacze wciąż jeszcze dyskutują nad jego atrybucją. P. Ryom, Verzeichnis der Werke Antonio Vivaldis (RV). Kleine Ausgabe, Leipzig 1974, s. 105, zaliczył Credo do utworów o ustalonym autorstwie i umieścił w swoim katalogu dzieł Vivaldiego pod numerem RV 592. Z kolei M. Talbot, Vivaldi, przeł. H. Dunicz-Niwińska, Kraków 1988, s. 222, uważa autorstwo Vivaldiego za wątpliwe. Okładkę rękopisu RM 5046 sporządził i podpisał swym nazwiskiem wspomniany już Weisse. Postać ta wiąże rękopis Credo z kolekcją Hanckego. Zbieżne są także nazwiska skryptorów. Owe powiązania analizował już P. Maculewicz, Unicum Vivaldiego, s. 282 i n., według którego rękopis Credo powstał prawdopodobnie w klasztorze dominikanów we Wrocławiu. Jednak badania nad kolekcją Hanckego każą wspomnianych przez Piotra Maculewicza kopistów (korektorów) łączyć ze środowiskiem nyskim, a nie wrocławskim.

5 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina 85 podpisywał się również jako Joannes Michael Krusche 28, był właścicielem rękopisu harfowego 29, pisanego duktem występującym w wielu rękopisach Hanckego. Posiadanie przez Hanckego i Kruschego rękopisów przeznaczonych na harfę nie musi, choć może, świadczyć o wspólnym zainteresowaniu harfą, instrumentem nieczęstym w klasztorach. Pojawienie się na jednym z rękopisów nyskich nazwiska korektora Josepha Wolffa 30 może wskazywać, że Pius Hancke pozyskiwał repertuar i zamawiał (zlecał) kopiowanie nut we Wrocławiu. Źródła poświadczają działalność Josepha Wolffa w charakterze skryptora i redaktora przez prawie 20 lat. Pierwsze jego rękopisy z lat związane są z wrocławskim kościołem św. Macieja 31. W 1755 r. był słuchaczem drugiego roku filozofii w kolegium jezuitów i muzykiem w kościele św. Macieja 32. Kolejne, z lat , związane są z dwoma wrocławskimi opactwami, kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku 33 i norbertanów 34, oraz z kolekcją Hanckego 35. Pius Hancke z pewnością często bywał we Wrocławiu z racji pełnionej w klasztorze funkcji i zależności od przeora klasztoru wrocławskiego. Prawdopodobnie przy okazji swoich podróży do Wrocławia zamawiał interesujące go nuty do własnej kolekcji. Muzyka w klasztorze nyskim w świetle kolekcji Hanckego Kazimierz Dola, na podstawie wysokości honorarium wypłaconego około 1800 r. kapeli muzycznej w klasztorze nyskim, wyliczył, że składała się ona z osób, nie licząc organisty i kantora 36. Tenże badacz wymienia odprawiane w kościele klasztornym nabożeństwa. Naszą uwagę zwracają: uroczysta msza śpiewana, z procesją i udziałem zespołu instrumentalistów, odprawiana we wtorki i soboty; uroczyste nabożeństwa różańcowe, śpiewane pod przewodnictwem kantora przez dwa chóry na przemian, odprawiane w niedziele i święta; śpiewane nabożeństwo św. Wincenta Ferreriusza 37 ; msza z uroczystym rekwiem za zmarłych braci i siostry z rodziny domi- 28 BUW, GZM, RM W rękopisie RM 5375, przepisanym przez Spribillego z Nysy, korektorem był J.M.K. ; być może są to inicjały Joannesa Michaela Kruschego, co ostatecznie wiązałoby go z Nysą. 29 Ibidem, RM Ibidem, RM Ibidem, RM 4165; RM 4380; RM 4726; RM 4770; RM 5241; RM Ibidem, RM 5338, podpis pod partią drugich skrzypiec: Descripsit Josephus Wolff. Fidicen ad S. Mathiam. Ph[ilosoph]us in annum 2dum. Anno Ibidem, RM 4978 z 1770 r. 34 Ibidem, RM 4606 z 1771 r. Znajdowało się ono nieopodal klasztoru dominikanów. 35 Ibidem, RM 4488 z 1771 r. 36 K. Dola, Dominikanie, s. 77 organista otrzymywał 8 talarów, kantor 6, dla pozostałych muzyków przeznaczono do podziału 52 talary. 37 Ibidem, s. 78 w 1773 r. o. Pius pisał, że nabożeństwo to jest w Nysie a multis annis cantatur. Składały się na nie: odśpiewanie różańca przed wystawionym Najświętszym Sakramentem, kazanie oraz msza święta. Odprawiano je przez siedem kolejnych piątków poprzedzających wspomnienie liturgiczne św. Wincentego.

6 86 Ewa Hauptman-Fischer nikańskiej odprawiana raz w miesiącu; wieczorna modlitwa brewiarzowa (kompleta), a zwłaszcza jej zakończenie, najczęściej śpiewana antyfona Salve Regina, na którą w wielu klasztorach dominikańskich dzwoniono powtórnie 38. Z informacjami tymi współgra, a także przynosi dodatkowe informacje, repertuar rękopisów grupy nyskiej Hanckego: trzy litanie loretańskie, dwie msze, ofertorium na święto Trzech Króli, cztery antyfony Salve Regina, dwie arie de tempore; pierwsza, O quam suavis, Domine, to antyfona przeznaczona na święto Bożego Ciała, śpiewana przed Magnificat w pierwszych nieszporach. Druga, Hic Deum adorate devoti clientes, jest prawdopodobnie swobodną parafrazą tekstu biblijnego 39, aria z podwójnym tekstem, łacińską antyfoną Veni sancte Spiritus, reple tuorum corda fidelium oraz niemieckim utworem pasyjnym Wo bleibst du denn so lange, aria okolicznościowa (na dzień imienin) z nieliturgicznym tekstem w języku niemieckim. Niewielka liczba źródeł nie pozwala na wyciągnięcie wniosków o składzie kapeli, zwłaszcza w ujęciu chronologicznym, ale możemy wskazać występujące w źródłach ins trumentarium. Większość rękopisów grupy nyskiej przeznaczona jest na małą obsadę: 1. Głos lub chór, dwoje skrzypiec i organy (tzw. Kirchentrio), w trzech litaniach 40 i okolicznościowej arii Klasyczne Kirchentrio powiększone o dwie trąbki clarino, w uroczystej mszy Podstawowa obsada powiększona o wiolonczelę, w dwóch antyfonach Salve Regina Jak wyżej, z dodanymi kotłami, w ofertorium na święto Trzech Króli Mała obsada powiększona o altówkę, w antyfonie Salve Regina 45 i dwóch ariach de tempore B. Prawdota [J. M. Bocheński], O liturgji dominikańskiej, Lwów 1931, dostępne także online: dominikanie.com/olitop.htm (dostęp: 28 XI 2011 r.). 39 Obie arie to kontrafaktury arii operowych Carla Heinricha Grauna, zob. RISM A/II: BUW, GZM, RM 5285 z 1764 r.; RM 5302; RM Ibidem, RM Ibidem, RM 5165 z 1767 r. 43 Ibidem, RM 5454 z 1769 r. 44 Ibidem, RM Ibidem, RM Ibidem, RM 4457/22.

7 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina Mała obsada powiększona o dwie pary instrumentów dętych trąbki clarino i rogi, w mszy Nietypowy skład: sopran, altówka, violone, fagot, dwa flety i dwie harfy, w arii (z podwójnym tekstem) 48. Do wyciągnięcia wniosków o posiadanym przez nyską kapelę klasztorną instrumentarium uprawniają nas jedynie datowane rękopisy. Z pewnością zespół dysponował stałym składem, nazywanym przeze mnie w powyższym zestawieniu małym, w którym były organy oraz dwoje skrzypiec. W rękopisie z 1769 r. znajduje się głos wiolonczeli, a w tym z 1771 r. podstawowy skład został powiększony o dwie pary instrumentów dętych, rogi i trąbki clarino. Jest to typowy skład XVIII-wiecznej kapeli klasztornej. Wydaje się zatem, że od lat 70. XVIII w. klasztor nyski posiadał już zespół o typowym dla tego okresu składzie kapeli. Z nieco innych względów interesujący wydaje się rękopis RM 5496, ostatni w powyższym zestawieniu. Zastosowane instrumentarium pozwala sądzić, że utwór był raczej przeznaczony do muzykowania w klasztorze, a nie podczas liturgii. Zaskakujące są partie dla dwóch harf. Możemy przypuszczać, że ojciec Hancke sam grywał na tym instrumencie, ale kim był drugi harfista? Inny zakonnik? Może wspominany już właściciel rękopisu harfowego Joannes Michael Krusche? Utwory znajdujące się w omawianych źródłach są w większości anonimowe. Zidentyfikowano dwie arie z rękopisu RM 4457/22. Obie są autorstwa Carla Heinricha Grauna, jedna jest kontrafakturą arii z opery Demofoonte, druga z Catone in Utica 49. Rola utworów na harfę Kolekcja dominikańskiego zakonnika, z racji licznego repertuaru przeznaczonego na harfę instrument nieczęsto spotykany w klasztorach jest wyjątkowa na tle innych zbiorów klasztornych i kościelnych 50. Prócz omówionej wyżej muzyki wokalno-instrumentalnej w kolekcji znajduje się także dziewięć rękopisów z muzyką wyłącznie 47 Ibidem, RM 4488 z 1771 r. 48 Ibidem, RM Praktyka kontrafaktury była w XVIII w. powszechnie stosowana w klasztorach. Polegała na adaptacji innego dzieła, najczęściej fragmentów oper cenionych ówcześnie kompozytorów, na potrzeby liturgii. Świecki tekst zastępowano tekstem liturgicznym bądź ogólniej religijnym. 50 W zachowanych rękopisach pojawiają się dwie nazwy: harpa oraz cithara lub cytara. Wątpliwości, o jaki instrument chodzi w przypadku drugiej nazwy, rozwiewają źródła, w których na karcie tytułowej wymieniona jest cithara, a wewnątrz odnajdujemy głos przeznaczony na harpę, np. ibidem, RM 5616 i RM Nie mam wątpliwości, że obu określeń Hancke używał na oznaczenie jednego instrumentu harfy. Z kolei w rękopisie RM 5896 w nagłówkach utworów nie zapisano, na jaki instrument utwór jest przeznaczony. W niektórych utworach można jednak wyróżnić fakturę klawesynową z często powtarzanym dźwiękiem basowym w lewej ręce. Harfistka Maria Christina Cleary wskazała mi w innych utworach tego rękopisu zapis palcowania typowy dla harfy. W tym miejscu składam jej serdeczne podziękowania za naszą rozmowę i cenne uwagi.

8 88 Ewa Hauptman-Fischer instrumentalną. Niestety, żadnego z zapisanych tam utworów nie udało się zidentyfikować 51. W najwcześniejszym z datowanych rękopisów kolekcji, z 1737 r., partia harfy jest bardzo prosta 52. W innych rękopisach partie przeznaczone na ten instrument wymagają od wykonawcy nieco większych umiejętności. Generalnie partie prawej ręki są zdecydowanie trudniejsze od lewej. Dostrzegamy podział na linię melodyczną graną prawą ręką oraz stosunkowo prosty akompaniament lewej ręki. W niektórych przypadkach partia lewej ręki dubluje partię basso continuo (b.c.) 53. Najbardziej wymagająca partia lewej ręki znajduje się w anonimowym Concerto ex C 54. Jest niezależna od głosu organowego realizującego partię b.c., urozmaicona rytmicznie, zdarzają się też dłuższe, kilkutaktowe przebiegi szesnastkowe. W utworach instrumentalnych harfa jest traktowana jako jeden z instrumentów solowych, niekiedy wiodący. W Concerto ex D 55 harfa i skrzypce mają równorzędne, ciekawe partie, w dużej mierze prowadzone unisono, jednak harfie powierzono wiele odcinków solowych (trwających od kilku do kilkudziesięciu taktów), w trakcie pauz pierwszych skrzypiec. W jednym z utworów znajdujemy partie na harfę, flet traverso i róg myśliwski 56. To jedyny utwór, w którym lewa ręka harfy z braku innego instrumentu odgrywa rolę b.c. Partie harfy i fletu są bardzo podobne, w wielu miejscach instrumenty grają unisono. Jednak harfa jest tu traktowana jako instrument solowy, podczas gdy w partii fletu zdarzają się fragmenty o niższej tessyturze i dłuższych wartościach rytmicznych. Co ciekawe, partia rogu nie jest jedynie wypełnieniem harmonicznym, ale partią całkowicie samodzielną, wymagającą niemałych umiejętności. Czy Pius Hancke, kopiując te nuty, miał na myśli konkretnych instrumentalistów? Czy rękopis zawierający ten utwór powstał w czasie, gdy Hancke przebywał w zamku Larischów, i był tam używany do muzykowania domowego? Obecność harfy nie dziwi nas w przypadku utworów instrumentalnych, które mogły być oryginalnie skomponowane na harfę. Ciekawsze wydają się te utwory, które w swojej oryginalnej obsadzie harfy nie miały. Jest wysoce prawdopodobne, że były one autorskimi aranżacjami Piusa Hanckego lub zatrudnionych kopistów. Charakter tych aranżacji wskazuje na adaptację partii innego instrumentu, prawdopodobnie klawiszowego. Podobne aranżacje odnajdujemy także w muzyce wokalno-instrumentalnej, a dokładniej w ariach operowych i kontrafakturach. W rękopisach, w których nie skopiowano partii b.c., harfa przejmuję tę rolę, np. we włoskich ariach z opery Geminiana Giacomellego Nitocri regina d Egitto 57 lewa ręka harfy realizuje b.c., prawa natomiast 51 Głównie na podstawie bazy RISM. 52 Ibidem, RM Zob. np. ibidem, RM 4490 sonata na harfę, skrzypce i b.c. 54 Ibidem, RM 5636 koncert na harfę, dwoje skrzypiec, violę, wiolonczelę obligato i b.c. 55 Ibidem, RM 5637 koncert na harfę, dwoje skrzypiec i basso (głos basso zaginiony). 56 Ibidem, RM Ibidem, RM 5664; RM 5665.

9 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina 89 dubluje partię skrzypiec. Jedynym urozmaiceniem melodii jest niekiedy jej przenoszenie o tercję w górę, rzadziej w dół 58. W utworach, w których przepisano głosy instrumentów realizujących b.c., aranżacje głosu harfy przybierają różną postać. Najprostszy jej wariant obserwujemy w kontrafakturze arii z opery Alfonso Johanna Adolpha Hassego 59. Prawa ręka harfy dubluje głos skrzypiec, lewa natomiast powiela partię b.c., realizowaną w tym przypadku przez organy. Bardzo rzadko w kolekcji Hanckego rola harfy sprowadzona jest do instrumentu akordowego, którego zadaniem jest wypełnienie harmoniczne faktury muzycznej. Pierwszy taki przypadek odnajdujemy w rękopisie RM 5342, gdzie w obsadzie przewidziane są skrzypce solo, zdecydowanie wiodący instrument, któremu harfa jedynie akompaniuje. Drugi przypadek związany jest z omawianym już wcześniej rękopisem RM 5496, w którym są głosy dla dwóch harf. Harfa druga realizuje dosyć prosty akompaniament akordowy. Pierwsza natomiast pełni funkcję instrumentu melodycznego, grając często unisono z fletem. Lewa ręka harfy pierwszej dubluje partię b.c. realizowaną przez fagot i violone. Najciekawsze, moim zdaniem, opracowanie głosu harfy znajduje się w aranżacji arii G. Giacomellego z Nitocri regina d Egitto w rękopisie RM Wprawdzie lewa ręka dubluje głos basu, ale prawa jest udanym uzupełnieniem głosu skrzypiec. Początkowo harfa odgrywa rolę harmonicznego, akordowego akompaniamentu dla koncertującej partii skrzypiec, później zaś staje się instrumentem równorzędnym, realizującym często tę samą co skrzypce melodię, nierzadko przeniesioną o tercję wyżej. Dodatkowo harfa gra często dwudźwięki lub pełne akordy. Ciekawy jest sposób pozyskiwania nut na harfę. O. Hancke po części je kopiował (lub zlecał komuś ich przepisanie), po części aranżował (lub zlecał aranżację) kopiowanych utworów poprzez dodanie partii harfy tam, gdzie w oryginalnej obsadzie jej nie było. Przepisywanie wyłącznie tych partii, które można było w danym klasztorze wykonać, to praktyka bardzo powszechna w XVIII w. Pozyskiwanie nut było drogie i wymagało sporego zachodu. Kopiowano zatem tylko to, co można było wykorzystać. O. Hancke również pozyskiwał tylko ten repertuar, który mógł być wykorzystany. Oczywista wydaje się myśl, że on sam grał na harfie, a rękopisy z jego kolekcji nie należały do klasztoru, lecz były jego prywatną własnością. I to również wyróżnia ten zbiór spośród innych o proweniencji klasztornej. Arie operowe W kolekcji Hanckego znajdują się nie tylko kontrafaktury powszechnie występujące w repertuarze kościelnym XVIII w., ale również oryginalne arie z włoskim tekstem. Są to arie z: 58 W bazie RISM znajduje się około 30 innych odpisów fragmentów wspomnianej opery. W żadnym z nich nie ma w obsadzie harfy. 59 BUW, GZM, RM W obsadzie tej opery nie ma harfy, por. RISM A/II:

10 90 Ewa Hauptman-Fischer trzech oper Carla Heinricha Grauna: Ifigenia in Aulide 60, Demofoonte 61, Catone in Utica 62 ; jednej opery Geminiana Giacomellego, Nitocri regina d Egitto 63 ; pięciu oper Johanna Adolfa Hassego: Alfonso 64, Didone abbandonata 65, Ipermestra 66, Semiramide riconosciuta 67, Cajo Fabricio 68 ; jednej opery Francesca Fea, Siface re di Numidia 69. Kontrafaktury włoskich arii operowych są bardzo licznie reprezentowane w kościelnych kolekcjach Śląska. Tomasz Jeż odnotował około 200 rękopisów zawierających repertuar związany ze szkołą neapolitańską 70. Rękopisy kolekcji Hanckego powiększają tę liczbę o kolejne osiem 71. Trzeba podkreślić, że w jego kolekcji połowa arii to utwory z oryginalnym tekstem włoskim. Czy były one jako prywatne nuty dominikanina wykorzystywane do domowego, amatorskiego muzykowania? Nie byłby to jedyny taki przypadek, świadectwem takiej praktyki mogą być znajdujące się w naszych zbiorach tabulatury cystersów z Krzeszowa 72. A może Hancke kopiował interesujący go, świecki repertuar, a dopiero z czasem dodawał nowy tekst, umożliwiający wykorzystanie utworu w kontekście liturgicznym? Jako przykład mogłaby posłużyć aria J. A. Hassego z opery Ipermestra, w której głos sopranu skopiowano bez tekstu 73. Przykładem pełnienia podwójnej funkcji repertuaru, świeckiej i religijnej, jest rękopis RM 5661 z arią z opery Alfonso tego samego kompozytora 74. Oprócz oryginalnego tekstu włoskiego znajduje się tu łaciński tekst religijny. 60 BUW, GZM, RM 4401/1 kontrafaktura. 61 Ibidem, RM 4457/22 kontrafaktura. 62 Ibidem, RM 4457/22 kontrafaktura. 63 Wszystkie rękopisy zawierają oryginalne arie z tekstem włoskim: ibidem, RM 5341; RM 5515; RM 5529; RM 5664; RM Ibidem, RM 5661 podwójny tekst, oryginalny włoski oraz kontrafaktura łacińska. 65 Ibidem, RM 4457/20 kontrafaktura. 66 Ibidem, RM 5601 głos sopranu bez tekstu. 67 Ibidem, RM 4457/13 kontrafaktura. 68 Ibidem, RM 4453/8 kontrafaktura. 69 Ibidem, RM 4177 aria. 70 T. Jeż, The reception of Neapolitan music in the monastic centres of baroque Silesia, Pergolesi Studies, 8, 2012, s W tym miejscu składam serdeczne podziękowanie autorowi za udostępnienie mi powyższego artykułu przed jego publikacją. 71 W trakcie badań nad niniejszą kolekcją zidentyfikowano anonimowe przekazy pięciu arii G. Giacomellego, dwóch arii J. A. Hassego oraz jedną F. Fea. 72 Świadczy o tym zawarty w nich repertuar świecki. 73 BUW, GZM, RM Ibidem, RM 5661.

11 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina 91 Inne utwory Poza omówionymi wyżej w kolekcji znajdują się jeszcze utwory kompozytorów działających lokalnie, związanych ze śląskimi ośrodkami religijnymi, np. Carla Sedlacka związanego m.in. z opactwem cysterek w Trzebnicy, bliżej nieznanego cystersa Edmunda Szlabona, dominikanina Piusa Simona i inne. Zachował się tu też specyficzny repertuar okolicznościowy, m.in. arie na imieniny, niektóre być może pisane przez samego Hanckego 75. Repertuar tej kolekcji powinien stać się przedmiotem dalszych badań. Podsumowanie Zbiór o. Hanckego powstawał na przestrzeni wielu lat i zawsze był sygnowany w jednolity sposób. Wiele argumentów przemawia za tym, że była to prywatna kolekcja dominikanina, którą tworzył przez całe życie i którą zabierał ze sobą, zmieniając miejsce pobytu. Kolekcja ta jest niezwykle interesująca ze względu na nietypowy repertuar oraz informacje, jakie przynosi na temat muzyki w klasztorze nyskim. Nuty przełożonego domu nyskiego znajdowały się tam przez ponad 30 lat. Z pewnością grano z nich w klasztorze oraz w kościele w trakcie nabożeństw. Zachowane rękopisy są świadectwem kultury muzycznej nyskiego ośrodka, ale przede wszystkim dają wyobrażenie o wyrobionym muzycznym guście i umiejętnościach muzycznych zakonnika z Nysy. Wszystkie rękopisy zostały skatalogowane. Opisy źródeł wraz z incipitem muzycznym dostępne są online w bazie RISM ( 75 Ibidem, RM 5533 odpis karty tytułowej: Applausus Onomasticus [...] Rerum Fratris Pÿ Hancke S: Ord: Praedm mp [manu propria].

12 92 Ewa Hauptman-Fischer Ewa Hauptman-Fischer Gabinet Zbiorów Muzycznych Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina Streszczenie Wśród kolekcji zakonnych zbiór Piusa Hanckego wyróżnia się nietypowym repertuarem oraz proweniencją: jego kolekcja zawiera wiele utworów na harfę i była prywatną własnością zakonnika. O. Hancke tworzył ją przez całe swoje życie i zabierał ze sobą, zmieniając miejsce zamieszkania. Ostatnie 30 lat życia spędził w klasztorze dominikanów w Nysie. Nuty służące do liturgii (np. msze, litanie) z pewnością były tam wykorzystywane. Są dziś jedynym świadectwem kultury muzycznej tego klasztoru. Prócz utworów liturgicznych kolekcja zawiera wiele utworów instrumentalnych na harfę z towarzyszeniem innych instrumentów, kontrafaktury arii operowych. Te ostatnie często zawierają aranżacje partii harfy, sporządzone najprawdopodobniej przez Hanckego. Poprzez nazwiska skryptorów kolekcja ta wiąże się z unikatowym rękopisem zawierającym Credo Antonia Vivaldiego. Słowa kluczowe Pius Hancke, dominikanie, Nysa, kolekcja muzyczna, nuty, rękopis muzyczny, harfa, aria, kontrafaktura, msza, litania, koncert

13 Rerum patris Pii Hancke. O muzykaliach nyskiego dominikanina 93 Ewa Hauptman-Fischer Department of Music Collections University Library in Warsaw Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p Rerum patris Pii Hancke. The musical scores of the Nysa Dominican Summary The collection of Pius Hancke s works includes numerous pieces written for the harp. Its outstanding repertoire and provenance distinguishes it from other monastic collections. The collection belonged to the monk who developed it during his whole life and carried it with him when changing places he lived in. Last 30 years of his life Pius Hancke spent in Dominican monastery in Nysa. Notes used during the liturgy (masses, litanies) certainly were used there and currently are the only testimony of the music culture of this monastery. Next to liturgical pieces Hancke s collection includes a number of instrumental pieces for the harp with the accompaniment of other instruments and contrafacta of opera arias. The latter often include arrangements of harp parts, most probably made by Hancke himself. Scriptors names relate this collection to the unique manuscript containing Antonio Vivaldi s Credo. Keywords Pius Hancke, Dominicans, Nysa, music collection, music notes, music manuscript, harp, aria, contrafactum, Mass, litany, concert