rozpoznawalne. Wiele czasu musiało upłynąć, by w powojennej rzeczywistości zaczęto doceniać i szanować przeszłość. Zatem celowe staje się

Transkrypt

1 Spis treści Streszczenie... 3 Wstęp Zarys rozwoju gospodarczego i przestrzennego Łodzi, Wilna i Lwowa do 1918 roku Ruch budowlany w latach Łódź, Wilno, Lwów Miasto. Centrum miasta a jego śródmieście Kształtowanie się zabudowy w kwartałach śródmiejskich. Łódź, Wilno, Lwów Śródmiejska zabudowa z przełomu XIX/XX wieku. Podstawowe pojęcia i definicje Architekci działający na przełomie XIX/XX wieku w Łodzi, Wilnie i Lwowie Analiza porównawcza układów funkcjonalnych. Łódź, Wilno, Lwów Analiza porównawcza form architektonicznych. Łódź, Wilno, Lwów Elementy identyfikujące zabudowę mieszkaniową w Łodzi, Wilnie i Lwowie Wielokulturowość miasta na przełomie XIX/XX wieku. Łódź, Wilno, Lwów Wpływ wielu kultur na kształtowanie się architektury miasta na przełomie XIX/XX wieku. Łódź, Wilno, Lwów Ślady wielokulturowości w obecnej architekturze Łodzi, Wilna i Lwowa Zakończenie Indeks twórców Literatura Summary Charakterystyka zawodowa autorki Spis rycin Spis zdjęć

2 Streszczenie Tematem monografi i jest: Miasta wielokulturowe: Łódź, Wilno, Lwów. Śródmiejska zabudowa mieszkaniowa z przełomu XIX/XX wieku. Podobieństwa i różnice. Autorka w pracy skupiła się na śródmiejskiej zabudowie mieszkaniowej, a konkretnie na kamienicy czynszowej, która stanowi główny cel opracowania. Kamienica czynszowa na przełomie XIX/XX wieku stanowiła najczęstsze rozwiązanie zabudowy mieszkaniowej, która powstawała w oparciu o wykształconą typologię funkcjonalno-formalną lub była indywidualnym rozwiązaniem wynikającym z procesu przekształceń i adaptacji wcześniejszej zabudowy. Był to efekt scalania mniejszych działek oraz dostosowania się do pierwotnego układu urbanistycznego. Pamiętając o tym, że jeszcze do niedawna budynki wznoszone w dziesięcioleciu poprzedzającym I wojnę światową, niezależnie od ich wartości architektonicznej i walorów estetycznych, nie podlegały ochronie konserwatorskiej, a ich podstawowym wymiarem, decydującym o ich przetrwaniu, był ich stan techniczny, autorka podejmuje próbę charakterystyki kamienicy czynszowej w Łodzi, Wilnie i Lwowie, uzupełniając ją bogatym zasobem materiałów archiwalnych i dokumentacją fotografi czną. Pogłębianie stanu wiedzy o zabudowę pochodzącą z przełomu XIX/XX wieku na obszarze śródmiejskim w Łodzi, Wilnie i we Lwowie staje się istotne dla zobrazowania jej jednoznacznie ukształtowanej struktury architektonicznej, która jest powiązana z układem przestrzennym miasta. W monografi i równie ważne stało się również to, że w wybranych przez autorkę miastach, na przełomie XIX/XX wieku, zamieszkiwało wiele narodowości i były to miasta wielokulturowe, co w pewnym stopniu również wpływało na kształtowanie się architektury w omawianym okresie. Praca powstała w wyniku dogłębnych badań polegających na studiach literatury, na badaniach miejscowych zasobów archiwalnych w Łodzi, Wilnie i we Lwowie, na wywiadach w terenie i gromadzeniu wykonanej przez autorkę bogatej dokumentacji fotografi cznej, częściowo uzupełnianej bezpośrednimi pomiarami inwentaryzacyjnymi. Wobec zaginięcia wielu materiałów źródłowych, badania autorki mogą mieć także znaczenie źródłowe. Znajomość architektury z przełomu XIX/XX wieku w Łodzi, Wilnie i Lwowie ma duże znaczenie dla poznania krajobrazu architektonicznego Europy Środkowo-Wschodniej, a celem niniejszej pracy jest przybliżenie i podsumowanie badań dotyczących architektury tego okresu oraz rozwinięcie tematu o kolejne, jeszcze mało znane obiekty, które zwłaszcza w Wilnie są mało 5

3 rozpoznawalne. Wiele czasu musiało upłynąć, by w powojennej rzeczywistości zaczęto doceniać i szanować przeszłość. Zatem celowe staje się przypominanie przeszłości i mozolne jej odbudowywanie, bo powinniśmy pamiętać o dorobku społeczności, która, mimo dzielących ją różnic, wniosła wiele w rozwój tych miast, zachowując elementy kulturalnego i historycznego dziedzictwa. 6

4 Wstęp Łódź, Wilno i Lwów są miastami średniowiecznymi, powstałymi w XIII-XIV wieku, są miastami rzadko zestawianymi, choć wykazują liczne podobieństwa, jak również i różnice wynikające z położenia tych miast. I choć w Łodzi, w przeciwieństwie do Wilna czy Lwowa, nie znajdziemy gotyckiej katedry ani wąskich, urokliwych uliczek prowadzących do rynku otoczonego średniowiecznymi kamienicami, to możemy odnaleźć liczne podobieństwa w zabudowie, które powstały na przełomie XIX/XX wieku w tych miastach. Architektura epoki historyzmu, secesji i wczesnego modernizmu nie tylko determinuje współczesny obraz Łodzi, Lwowa i Wilna, ale stanowi o ich niezwykłej wartości. Śródmiejska zabudowa mieszkaniowa, która powstała w okresie obejmującym lata nie budziła przez dłuższy czas zbyt dużego zainteresowania badaczy historii polskiej architektury i budownictwa. Zagadnienia związane ze śródmiejską zabudową z przełomu XIX/XX wieku zaczęły pojawiać się stosunkowo niedawno w pracach naukowych, artykułach i monografi ach, a także w licznych przewodnikach. Do najważniejszych pozycji opisujących architekturę Łodzi pochodzącą z przełomu XIX/XX wieku można zaliczyć m.in. książkę Anny Rynkowskiej pt. Ulica Piotrkowska, która stanowi jedno z pierwszych opracowań dotyczących charakterystyki śródmiejskiej zabudowy, która powstała przy głównej ulicy Łodzi, ulicy Piotrkowskiej. Architekturą z przełomu XIX/XX wieku zajmowali się również Irena Popławska i Henryk Jaworowski, którzy wydali liczne publikacje i artykuły na ten temat, niektóre z nich zostały wymienione w spisie literatury. Atlas architektury dawnej Łodzi Krzysztofa Stefańskiego stanowi niezwykle interesujący katalog przybliżający niemal 200 obiektów i zespołów zabudowy wybranych z zabytkowej architektury miasta, pochodzącej sprzed II wojny światowej. Kolejnym opracowaniem omawiającym architekturę Łodzi z przełomu XIX/XX wieku jest książka pt.: Jak zbudowano przemysłową Łódź, której autorem jest również Krzysztof Stefański. Autor w publikacji przedstawił obraz przestrzennych i architektonicznych przekształceń zachodzących w Łodzi w latach , obrazując to licznymi materiałami archiwalnymi i bogatą dokumentacją fotografi czną. Architekturę Łodzi z początku XX wieku doskonale opisuje w licznych artykułach i publikacjach Joanna Olenderek, która jest doświadczonym badaczem architektury modernistycznej. Na uwagę zasługują zwłaszcza dwie publika- 7

5 cje dotyczące łódzkiego modernizmu, w których autorka umiejętnie przedstawia charakterystykę najważniejszych modernistycznych obiektów w Łodzi powstałych w latach Oryginalnym przewodnikiem stała się książka Joanny Orzechowskiej zatytułowana Podwórka Piotrkowskiej, w którym autorka odkrywa niezwykłe wnętrza podwórek łódzkiej zabudowy przy głównej ulicy Łodzi. Inną publikacją odkrywającą tajemnice łódzkich ulic jest książka Dariusza Kędzierskiego pt. Ulice Łodzi, która przybliża nam historię wyjątkowych łódzkich ulic, zapraszając czytelnika na niezwykłą wycieczkę po Łodzi. W 2007 roku wydano także kilka przewodników, z serii pt: Spacerownik, które w ciekawy sposób przedstawiają i opisują historię miasta, losy mieszkańców i architekturę Łodzi, w różnych okresach jej istnienia. Architektura Lwowa z przełomu XIX/XX wieku musiała czekać na swoje odkrycie kilkadziesiąt lat, choć jej znaczenie dostrzegł już w 1920 roku Mieczysław Orłowicz w Ilustrowanym przewodniku po Lwowie, zamieszczając w nim pierwszą próbę oceny i wiele cennych informacji na temat architektury Lwowa. Jedną z pierwszych, niezwykle cennych publikacji jest książka Stanisława Hoszowskiego nosząca tytuł Ekonomiczny rozwój Lwowa w latach , w której autor podejmuje się opisu nie tylko gospodarczego rozwoju miasta, ale w zwięzły i ciekawy sposób charakteryzuje zagadnienia dotyczące mieszkańców, historii i zabudowy miasta. Do najważniejszych inicjatyw badawczych, które zostały wydane w postaci obszernej publikacji, należy książka Jakuba Lewickiego nosząca tytuł Między tradycją a nowoczesnością. Architektura Lwowa lat , która stanowi cenne, obszerne podsumowanie podejmowanych w ostatnich latach badań dotyczących architektury lwowskiej, na wybranych przez autora przykładach, uzupełnionych o materiały archiwalne i dokumentację fotografi czną. Inną ciekawą pozycją książkową dotyczącą architektury mieszkaniowej Lwowa z przełomu XIX/ XX wieku jest publikacja Romany Cielątkowskiej i Liliany Onyszczenko-Szwec pt. Detal architektury mieszkaniowej Lwowa XIX/XX wieku, w której autorki podjęły się trudu ukazania i przedstawienia w interesujący sposób architektury Lwowa z okresu dwóch ubiegłych epok i opracowania licznych materiałów odnoszących się do detalu architektury mieszkaniowej miasta z tego okresu. Nie można pominąć opracowania będącego pracą zbiorową pod redakcją Jacka Purchla pt. Architektura Lwowa XIX wieku, która stanowi niezwykle ciekawe opracowanie opisujące historię, rozwój i dziewiętnastowieczną architekturę Lwowa. Na uwagę zasługuje również wydana w 2014 roku książka Żanny Komar i Juli Bohdanowej pt. Secesja we Lwowie, która w czytelny i interesu- 8

6 jący sposób przybliża czytelnikom secesyjną architekturę Lwowa oraz jej architektów. Dopełnieniem informacji w tej publikacji stały się niezwykle piękne fotografi e, obrazujące przepiękny detal i zabudowę secesyjną miasta. Studiując literaturę dotyczącą architektury Lwowa, nie można pominąć wydawnictw ukraińskich, do których należy m.in. książka będąca pracą zbiorową pod red. Jurĳ a Biruiulowa pt. Архітектура ЛЬвова. Час і стилі: XIII-XXI ст zawierająca szereg ciekawych opracowań dotyczących architektury i historii Lwowa w okresie obejmującym XIII-XXI wiek. Spośród ukraińskiej literatury na uwagę zasługują jeszcze dwie ciekawe pozycje Igora Mielnika pt. Львівське середмістя i Галицьке передмістя, które są opracowaniami opisującymi zabudowę miasta Lwowa w śródmieściu i poza nim. Należy pamiętać, że poważniejsze badania nad architekturą z przełomu XIX/XX wieku rozpoczęto dopiero w latach osiemdziesiątych i są one prowadzone m.in. przez Politechnikę Lwowską (wydział Architektury pod kierunkiem prof. Bohdana Czerkiesa) i przez Instytut Konserwacji Zabytków (pod kierunkiem Iwana Mochytycza). Architekturą Lwowa z przełomu XIX/XX wieku zajmuje się też wielu samodzielnych badaczy, wśród których nie można pominąć Jurĳ a Biruiulowa, który opublikował wiele prac dotyczących lwowskiej secesji. Również praca doktorska, pracownika Politechniki Lwowskiej Instytutu Architektury, Swietłany Lindy pt. Stylistyczne i architektoniczno-kompozycyjne aspekty architektury Lwowa okresu historyzmu w XIX- pocz. XX wieku stanowi interesującą i wnikliwą pracę badawczą, będącą efektem dociekliwych badań nad architekturą lwowskiego historyzmu. Natomiast architektura Wilna z przełomu XIX/XX wieku jest do dzisiaj traktowana w literaturze przedmiotu bardzo pobieżnie. Większość dostępnej literatury, artykuły naukowe, monografi e czy nawet przewodniki koncentrują się na najstarszym okresie dziejów miasta i jego architekturze, czyli zazwyczaj dotyczą średniowiecza i czasów nowożytnych. Jednakże w ostatnich czasach zostało opublikowanych kilka pozycji dotyczących architektury XIX i XX wieku, do których należy m.in. publikacja litewska będąca pracą zbiorową pod red. Reklate J. i Leitanaite R. pt. Vilnius , która stanowi katalog obrazujący na fotografi ach i opisujący w zwięzły i czytelny sposób wybrane przykłady zabudowy architektury miasta, które powstały w latach Interesującym zbiorem informacji i dokumentacji fotografi cznej dotyczącej historii, losów mieszkańców a także i architektury Wilna jest książka Marka Koprowskiego nosząca tytuł: Wilno historia, ludzie, tradycje, która w zwięzły i ciekawy sposób opisuje Wilno, poczynając od powstania miasta do czasów współczesnych. Powstało bardzo wiele przewodników po Wilnie, jednakże architektura z przełomu XIX/XX wieku jest w nich przedstawiana wybiórczo, jeżeli w ogóle się tam pojawia. Przewodniki te dotyczą raczej historii 9

7 miasta oraz architektury zabytkowej pochodzącej z okresu średniowiecza, gotyku czy baroku. Należy pamiętać, że wypisane powyżej pozycje literatury stanowią tylko wybrane przykłady, które według autorki należą do grupy tych najważniejszych. Lista literatury przedmiotu jest znacznie większa, niektóre z pozycji zostały zawarte w spisie literatury, pomimo tego autorka jest zdania, że dostępna literatura dotycząca przedmiotu jest niepełna i wykazuje duże luki, które autorka miała w zamyśle uzupełnić, mając nadzieję, że to opracowanie stanie się pretekstem do dalszych opracowań rozwĳ ających temat. Zatem tematem monografi i jest: Miasta wielokulturowe: Łódź, Wilno, Lwów. Śródmiejska zabudowa mieszkaniowa z przełomu XIX/XX wieku. Podobieństwa i różnice. Autorka w pracy skupia się na śródmiejskiej zabudowie mieszkaniowej, a konkretnie na kamienicy czynszowej, która stała się głównym celem opracowania dotyczącym jej formy i układu funkcjonalnego. Stanowi ona najczęstsze rozwiązanie powstałe w oparciu o wykształconą typologię funkcjonalno-formalną lub była indywidualnym rozwiązaniem wynikającym z procesu przekształceń i adaptacji wcześniejszej zabudowy, będącej efektem scalania mniejszych działek oraz dostosowania się do pierwotnego układu urbanistycznego. Niezwykle ważne stało się to, że od niedawna uznaje się większość kamienic i domów mieszkalnych z przełomu XIX/XX wieku za budynki mające znaczącą wartość architektoniczną i historyczną, co sprzyja i umożliwia rozwinięcie, wyszukanie oraz scharakteryzowanie ich dogłębniej. Jedną z podstawowych przyczyn wyboru przez autorkę tych trzech miast: Łodzi, Wilna i Lwowa oraz określenia konkretnego przedziału czasowego przypadającego na lata , stało się to, że we wszystkich wyżej wymienionych miastach okres ten był dla nich czasem największego rozkwitu gospodarczego, gwałtownego wzrostu demografi cznego i wzmożonego ruchu budowlanego, dzięki któremu wykształciły się podstawowe formy budownictwa mieszkaniowego. Dodatkowym motywem wyboru miast: Łodzi, Wilna i Lwowa jako obiektu badań stało się również to, że Łódź jest miastem rodzinnym autorki, a pozostałe dwa miasta Wilno i Lwów są historycznie bliskie Polakom, jak również i samej autorce. Pamiętając o tym, że jeszcze do niedawna budynki wznoszone w dziesięcioleciu poprzedzającym I wojnę światową, niezależnie od ich wartości architektonicznej i walorów estetycznych, nie podlegały ochronie konserwatorskiej, a ich podstawowym wymiarem decydującym o ich przetrwaniu, był ich stan techniczny, autorka podejmuje próbę charakterystyki kamienicy czynszowej w Łodzi, Wilnie i Lwowie, uzupełniając ją bogatym zasobem materiałów archiwalnych i dokumentacją fotografi czną. Podjęcie badań kamienicy czynszowej, która stanowi model domu mieszkalnego z przełomu XIX/XX wieku oraz powiązania jej ze zróżnicowanym układem urbanistycznym śródmiej- 10

8 skiej dzielnicy wynika głównie z potrzeb poznawczych, polegających na rozpoznawaniu i podkreślaniu jej walorów formalnych i kompozycyjnych oraz określeniu jej specyfi ki. Zatem tezę naukową tej pracy można zapisać w sposób następujący: W Łodzi, Wilnie i Lwowie model domu mieszkalnego z przełomu XIX/XX wieku stanowi kamienica czynszowa, która jest powiązana ze zróżnicowanym układem urbanistycznym śródmiejskiej dzielnicy miasta. Pogłębianie wiedzy o zabudowie pochodzącej z przełomu XIX/XX wieku na obszarze śródmiejskim w Łodzi, Wilnie i we Lwowie staje się istotne dla zobrazowania jej jednoznacznie ukształtowanej struktury architektonicznej, która jest powiązana z układem przestrzennym miasta. Ważne staje się także to, że w wybranych przez autorkę miastach, mieszkali ludzie wielu narodowości, a więc były to miasta wielokulturowe, co w pewnym stopniu również wpływało na kształtowanie się architektury w omawianym okresie. Stosowana przez autorkę metoda badań polegała na studiach literatury, na badaniach miejscowych zasobów archiwalnych w Łodzi, Wilnie i we Lwowie, na wywiadach w terenie i gromadzeniu, wykonanej przez autorkę, bogatej dokumentacji fotografi cznej, częściowo uzupełnianej bezpośrednimi pomiarami inwentaryzacyjnymi. Wobec zaginięcia wielu materiałów źródłowych, badania autorki mogą mieć także znaczenie źródłowe. Znajomość architektury z przełomu XIX/XX wieku w Łodzi, Wilnie i Lwowie ma duże znaczenie dla poznania krajobrazu architektonicznego Europy Środkowo-Wschodniej. Celem niniejszej pracy jest podsumowanie badań dotyczących architektury tego okresu oraz rozwinięcie tego tematu o kolejne, jeszcze mało znane obiekty, które zwłaszcza w Wilnie są mało rozpoznawalne. Wiele czasu musiało upłynąć, by w powojennej rzeczywistości zaczęto doceniać i szanować przeszłość. Wojny i ich polityczne skutki oraz upływający czas spowodowały znaczne zmiany widoczne dziś w architekturze wszystkich miast. Zmieniają się również mieszkańcy, teraz to my jesteśmy odpowiedzialni za to, jak wyglądają miasta, w których mieszkamy. A zatem celowe staje się przypominanie przeszłości i mozolne jej odbudowywanie, bo powinniśmy pamiętać o dorobku społeczności, która, mimo dzielących ją różnic, wniosła wiele w rozwój tych miast, zachowując elementy kulturalnego i historycznego dziedzictwa. Podczas kilkuletniego okresu badań postępy pracy i wyniki badań autorka prezentowała: podczas stażu naukowego w Instytucie Architektury Politechniki Lwowskiej (2013), na Międzynarodowych Konferencjach Naukowych pt. Nauka a jakość życia w Wilnie ( ), a także w licznych publikacjach w kraju. 11