PROBLEM UZALEŻNIEŃ OD CZYNNOŚCI Joanna Ocieczek

Transkrypt

1 PROBLEM UZALEŻNIEŃ OD CZYNNOŚCI Joanna Ocieczek Wprowadzenie Współczesne czasy umożliwiają człowiekowi praktycznie wszystko. To, co jeszcze niedawno było w sferze marzeń, ze względu na ograniczenia finansowe czy polityczne, teraz jest w zasięgu ręku praktycznie każdego. Podróżujemy, podnosimy komfort życia codziennego i poszukujemy nowych wyzwań. Alkohol, narkotyki, papierosy, hazard to stare i nudne demony, mało atrakcyjne wobec ciągle rosnących wymagań stresu dnia codziennego. Pojawiają się zachowania, z natury będące zwykłym elementem codziennego życia jedzenie, zakupy, Internet, seks, telefon komórkowy, środki masowego przekazu, praca. W którym momencie te zwykłe czynności przekraczają barierę utartych codziennych spraw, a stają się uzależnieniem od czynności? Uzależnienie od czynności rys historyczny Pojęcie uzależnienie od czynności zostało wprowadzone po raz pierwszy przez austriackiego psychoanalityka, Otto Fenichela, w 1945 r, w dziele Teorie psychoanalityczne neuroz. 1 Z punktu widzenia klinicznego, opisu uzależnień czynnościowych dokonał amerykański psychoterapeuta Stanton Peele Według niego, w tym przypadku, to nie substancja chemiczna powoduje uzależnienie człowieka, lecz konkretne doświadczanie wewnętrzne. J. Orford określił kryteria uzależnień czynnościowych: kompulsja (zachowanie), kontynuowanie zachowania pomimo negatywnych skutków, obsesja wykonywania, poczucie winy po wykonaniu czynności nałogowej, objawy abstynencji przy nagłym przerwaniu czynności. Precyzyjne, ogólne kryteria czynnościowe przedstawił Aviel Goodman, opierając się, co prawda na przykładzie zachowań seksualnych, lecz z odwołaniem do ogólnej koncepcji uzależnień od czynności. Wyodrębnił dwa główne symptomy uzależnienia od czynności: 1 Lelonek Kuleta B(2012) Uzależnienie od czynności zdefiniowanie pojęcia, specyfika problemu oraz kierunki diagnoz. Serwis informacyjny NARKOMANIA, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania narkomanii, 1 (57), s

2 Niepowodzenie w kontrolowaniu zachowania Kontynuowanie zachowania pomimo negatywnych skutków Pozostałe kryteria: Niezdolność oparcia się impulsom wywołującym zachowanie Narastające napięcie przed rozpoczęciem zachowania Przyjemność i ulga w trakcie wykonywania zachowania Poczucie utraty kontroli nad zachowaniem Obecność przynajmniej pięciu z poniższych elementów 2 o Częste zaabsorbowanie zachowaniem o Powtarzalność zachowania znacznie przewyższa poziom zakładany o Niemożność ograniczenia, kontrolowania lub zaniechania zachowania o Przeznaczanie dużej ilości czasu na przygotowanie zachowania i powrót do niego o Zaniedbywanie obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych o Przedkładanie zachowania nad aktywność społeczną, zawodową lub rekreacyjną o Powtarzanie zachowania pomimo problemów społecznych, finansowych, psychologicznych, fizycznych o Potrzeba intensyfikacji zachowań o W przypadku braku możliwości zaistnienia zachowania, pojawia się zdenerwowanie Zachowanie lub jego elementy trwają dłużej niż miesiąc lub powtarzają się w dłuższym okresie 3 Powyższe kryteria, pomimo wykorzystywania do opisu uzależnień od czynności, nie uzyskały statusu narzędzia diagnostycznego. Ani w klasyfikacji chorób Światowej Organizacji Zdrowia ICD-10, ani zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV, nie wyodrębniono kategorii uzależnień czynnościowych. Spośród wszystkich, tzw. uzależnień czynnościowych, jedynie hazard został wyodrębniony 2 Tamże 3 Tamże

3 jako jednostka posiadająca kryteria diagnostyczne( maj 2013), co wynika z faktu wczesnych i szerokich badań w zakresie tych zaburzeń. 4 Wybrane modele wyjaśniające uzależnienia od czynności Model Stantona Peele a Według założeń Peele a uzależnienie od czynności jest związane z uwarunkowaniami osobowościowymi i społecznymi, a wywołuje je potrzeba doznań lub stanów psychofizjologicznych. Uzależnienie jest raczej cechą ludzi, a nie czynników. Model Jima Orforda Orford zakłada, że uzależnienie wynika z zachowania nadmiernie pożądającego, na które składają się następujące czynniki: kontrola i zniechęcenie, mechanizm pozytywnego wzmocnienia, schemat kognitywny, wtórne procesy wzmacniające, zdrowienie. Ich działanie przebiega w różnych kontekstach socjokulturowych. Wywołują u człowieka tak silne przywiązanie do czynności, że traci samokontrolę, a zachowanie zyskuje znamiona chorobowego charakteru. 5 Model biopsychospołeczny Jest to model łączący większość podejść zarówno w obszarze uzależnień chemicznych, jak i behawioralnych, tj. czynniki biologiczne (np. predyspozycje genetyczne), czynniki psychologiczne (emocjonalne, poznawcze i behawioralne) z tzw. obszarem czynników społeczno kulturowych (np. wpływ środowiska rodzinnego, rówieśniczego, jak i szeroko rozumianej kultury czy społeczeństwa) 6 Model neurobiologiczny Propagatorzy tego podejścia twierdzą, że na poziomie biologicznym nie istnieją różnice pomiędzy osobami uzależnionymi od substancji i czynności. Każde uzależnienie traktowane jest jako choroba układu nagrody. Uzależnieni maja zbyt niski poziom dopaminy lub receptory dopaminowe są niewydolne bądź jest ich za mało. Z tego punktu widzenia 4 Lelonek-Kuleta B, Uzależnienia behawioralne podstawy teoretyczne, w:j. Jarczyoska(red.), Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży Teoria Diagnoza- Terapia. Bydgoszcz, 2014,Wydawnictwo Kazimierza Wielkiego, s ISBN Tamże 6 Rowicka M, Uzależnienia behawioralne. Terapia i Profilaktyka, Krajowe Biuro ds. Narkomanii, Warszawa, ISBN

4 uzależnienie jest chorobą, która polega na braku możliwości powrócenia mózgu do stanu sprzed uzależnienia. Powrót wymaga specjalistycznego leczenia. 7 Konsekwencje uzależnień od czynności Negatywne skutki uzależnień od czynności dotyczą różnych aspektów życia człowieka. Przede wszystkim jednak uderzają w sferę fizyczną i psychiczno-społeczną. W sferze fizycznej będą to: bóle głowy, klatki piersiowej, problemy żołądkowe, tiki nerwowe, zawroty głowy, zespól przewlekłego zmęczenia. Wśród objawów psychologicznych dominują: nadaktywność, problemy ze snem, nieumiejętność wypoczynku, labilność nastrojów, uczucie irytacji, drażliwość, brak koncentracji, niska samoocena i satysfakcja z życia. Na uwagę zasługują też szkody w sferze społecznej, takie jak: zanik aktywności, zainteresowań, izolacja od ludzi, złe lub brak relacji z rodziną. Szczególnie niebezpieczne konsekwencje uzależnień od czynności przebiegają u dzieci zwiększenie podatności na zaburzenia psychiczne i różnego rodzaju uzależnienia w przyszłości. Diagnoza pacjenta z uzależnieniem czynnościowym W trakcie wstępnego rozpoznania należy ustalić następujące informacje: Skala intensywności problemu Rozpoznanie ilości uzależnień czynnościowych Określenie stopnia gotowości pacjenta na leczenie Szczegółowa diagnoza pacjenta z uzależnieniem czynnościowym Czynniki wyzwalające Poziom funkcjonowania pacjenta Relacje społeczne, sytuacja zawodowa Status prawny Zdrowie fizyczne i psychiczne (aktualne i minione problemy) Podejmowane wcześniej formy leczenia Zagrożenie krytyczne, tzn. możliwość skrzywdzenia siebie lub innych Cele terapii Poziom motywacji 8 7 Lelonek- Kuleta B., Uzależnienia Behawioralne, op. cit. 8 Ogioska Bulik N., Uzależnienia behawioralne - czym są i skąd się biorą? w: Świat problemów, 2014, nr 2. ISSN

5 Diagnostyka uzależnień od czynności jest ciągle w fazie rozwoju. Wiele rozwiązań czerpie z badań nad uzależnieniami od substancji, aczkolwiek nie można stosować prostej przekładni zależności. Podstawą pracy z pacjentem jest wnikliwy wywiad i w dużej mierze intuicja terapeuty. Ze względu na skalę problemu i jej ciągłe nasilenie w dobie współczesnych czasów, na uwagę zasługują poniższe uzależnienia czynnościowe: - patologiczny hazard - uzależnienie od komputera i Internetu - uzależnienie od zakupów - uzależnienie od pracy - uzależnienie od seksu - uzależnienie id jedzenia 9 Tzw. nowe uzależnienia od czynności Według Woronowicza, jest tylko kwestią czasu wydzielenie nowej kategorii zaburzeń, polegającej na uzależnieniu od nowych technologii. Jedno z czołowych miejsc zajmuje w tej klasyfikacji uzależnienie od mass mediów. Może przyjąć postać uzależnienia od przedmiotu, np. telewizora lub przekazywanych treści telewizja, prasa. Pojawia się pomocny termin mediaholizm. Sygnałem, wskazującym na rzeczywisty problem uzależnienia, jest sytuacja stałego włączenia odbiornika telewizyjnego, bez względu na wyświetlany kanał telemania. Grozi to zatarciem więzi rodzinnych i społecznych. Z podobnym zachowaniem spotykamy się w przypadku telefonu komórkowego. Wśród uzależnionych od ciągłego korzystania z telefonu komórkowego, można wyróżnić kilka grup: Cierpiących na zespół wyłączonego telefonu pilnowanie stanu włączenia, bo zawsze ktoś może zadzwonić Uzależnionych od SMS-ów Uzależnionych od gier w telefonie Uzależnionych od nowych modeli telefonu ekshibicjonistów posługują się telefonem w taki sposób, aby wszyscy to widzieli 9 Leonek-Kuleta B, Uzależnienia od czynności, op. cit.

6 W przypadku uzależnienia od tej czynności cierpi przede wszystkim zdrowie, a w szczególności układ nerwowy. W związku z modą na szczupła sylwetkę, preferowaną przez środki masowego przekazu, pojawiła się ortoreksja uzależnienie od zdrowego trybu odżywiania, które z czasem przechodzi w obsesję sprawdzania poziomu zdrowotności posiłków. Dieta eliminująca stopniowo kolejne szkodliwe produkty, może spowodować poważne zaburzenia fizyczne i psychiczne. Kolejnym elementem preferowanego wyglądu jest opalenizna. Tanoreksja to uzależnienie od czynności opalania. Rozwija się podstępnie, od pierwotnej przyjemności do opalania na słońcu, poprzez konieczność korzystania z solarium, co grozi rozwojem czerniaka. Kolejnym przykładem patologicznej dbałości o wygląd jest bigoreksja, która polega na przesadnym dbaniu o swoje mięśnie (zwłaszcza mężczyźni ), stosowaniu wysokobiałkowej diety, ubogiej w tłuszcze, co prowadzi do zaburzeń potencji i płodności. 10 Kilka informacji statystycznych Hazard W ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie, co trzeci Polak w wieku 15+ grał w jakieś gry na pieniądze (34,2%). Polacy najczęściej grają w gry liczbowe Totalizatora Sportowego (26,8%), a w dalszej kolejności w zdrapki (13,3%), loterie/konkursy SMS-owe (7,4%) oraz na automatach do gier z tzw. niskimi wygranymi (4,5%). Wśród Polaków w wieku 15 lat i więcej 7,1% osób gra w jakąś grę na pieniądze co najmniej dwa razy w tygodniu. Internet Najbardziej zagrożeni uzależnieniem od Internetu są niepełnoletni: wśród najmłodszych badanych użytkowników czyli osób w wieku lat 6,2% zdradza symptomy uzależnienia bądź zagrożenia uzależnieniem od sieci. Wraz z wiekiem tego rodzaju zagrożenie spada; wśród osób, które ukończyły 65 rok życia, nie zostało ono w ogóle stwierdzone. 10 Woronowicz T., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Media Rodzina,Warszawa,2009, s ISBN

7 Praca Dla blisko jednej piątej Polaków (19,1%) mających 15 lat i więcej uzależnienie od pracy stanowi rzeczywisty problem, a w przypadku ponad jednej trzeciej ankietowanych (36,2%) istnieje zagrożenie wystąpieniem takiego problemu. Rozwinięty pracoholizm dotyka przede wszystkim Polaków w średnim wieku (średnia: 45 lat, mediana: 44 lata). Symptomy zagrożenia pracoholizmem najczęściej wykazują natomiast badani nieco młodsi, w wieku ok. 40 lat. Nasilenie problemu uzależnienia od pracy jest różne w poszczególnych grupach społeczno-zawodowych. Sprzyja mu przede wszystkim praca na własny rachunek, gdzie odsetki osób zdradzających objawy występowania realnego problemu wynoszą odpowiednio 29,0% i 25,0%. Wyższy, w porównaniu z innymi, poziom zagrożenia pracoholizmem notujemy natomiast wśród kadry kierowniczej i specjalistów z wyższym wykształceniem (46,7%). Zakupy Wśród ogółu osób zdefiniowanych jako zagrożone uzależnieniem lub uzależnione od zakupów aż 80% stanowią kobiety, co potwierdza damski charakter tego problemu. Z drugiej strony jest to problem dotykający przede wszystkim ludzi młodych: wśród badanych mających problem z kompulsywnym kupowaniem osoby, które nie ukończyły 25 roku życia stanowią 30,6%, a kolejne 26,7% to osoby w przedziale wiekowym lata. Uzależnienie od czynności a postrzeganie społeczne W społeczeństwie istnieje uproszczony i oparty na stereotypach obraz uzależnień od czynności, zwłaszcza dotyczy to tzw. nowych uzależnień. Istnieje powszechna opinia, że uzależnieni sami sobie są winni. Przypadłości tego typu nie są odbierane jako rzeczywiste problemy wymagające pomocy, stąd negatywny stosunek społeczeństwa do konieczności finansowania leczenia z funduszy NFZ. Jak pomóc? Z badań wynika, że czynnikiem chroniącym przez uzależnieniami od czynności w pierwszym rzędzie jest rzetelna wiedza na temat tego typu zagrożeń, wczesne dostrzeżenie symptomów, zmianę postaw będących ich konsekwencją. Należy też pracować nad zanikiem stereotypowego spojrzenia dopóki zakupoholizm będzie postrzegany jako fanaberia, hazard rozrywka dla znudzonych bogaczy, siecioholizm przypadłość, z której wyrasta się z

8 wiekiem, a pracoholizm powinność każdego obywatela, cierpiący na uzależnienie od czynności będą odosobnienie w trawiącym ich procesie chorobowym. 11 Bibliografia: Golińska L., Pracoholizm uzależnienie czy pasja, Difin, Warszawa ISBN Lelonek Kuleta B., Uzależnienie od czynności zdefiniowanie pojęcia, specyfika problemu oraz kierunki diagnoz, Serwis informacyjny NARKOMANIA, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania narkomanii, 1 (57), s Lelonek-Kuleta B., Uzależnienia behawioralne podstawy teoretyczne, w:j. Jarczyńska(red.), Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży Teoria Diagnoza- Terapia. Bydgoszcz 2014,Wydawnictwo Kazimierza Wielkiego, s ISBN Ogińska Bulik N., Uzależnienia behawioralne - czym są i skąd się biorą? w: Świat problemów, 2014, nr 2. ISSN Rowicka M., Uzależnienia behawioralne. Terapia i Profilaktyka, Krajowe Biuro ds. Narkomanii, Warszawa ISBN Woronowicz T., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Media Rodzina, Warszawa 2009, s ISBN Źródła internetowe: dostęp dostęp