Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, pomiar inwestycji, analiza przestrzenna

Transkrypt

1 Domański B., 2002, Problemy metod badań inwestycji zagranicznych w układach przestrzennych [Problems of spatial analysis of foreign direct investment] (w:) Rogacki H. (red.) Możliwości i ograniczenia zastosowań metod badawczych w geografii społecznoekonomicznej i gospodarce przestrzennej. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, pomiar inwestycji, analiza przestrzenna Key words: foreign direct investment, measurement of FDI, spatial analysis Zarys treści: Badanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich wymaga rozwiązania wielu problemów metodycznych. Dotyczą one w pierwszej kolejności szeroko rozumianego pomiaru wielkości zaangażowania zagranicznych inwestorów, w tym doboru odpowiednich mierników, źródeł informacji oraz sposobów weryfikacji i szacowania niepełnych danych. Badania geograficzne rodzą jednak szczególne problemy przyporządkowanie inwestycji do jednostek przestrzennych: województw, powiatów, gmin lub miejscowości. Źródłem trudności jest po pierwsze fakt, że wielkość inwestycji oraz inne dane podawane są najczęściej dla całych przedsiębiorstw, lub nawet grup przedsiębiorstw, a nie zakładów. Problem ten występuje przykładowo w przypadku inwestycji w wielozakładowe przedsiębiorstwa przemysłowe oraz sieci handlowe. Obserwowane czasem przypisanie sumarycznych danych do miejsc zarejestrowania (siedziby) przedsiębiorstw oznacza nieuzasadnione zawyżanie roli tych miejsc kosztem miejsc, w których prowadzona jest działalność gospodarcza. Istnieje konieczność przejścia od zagregowanych danych dla przedsiębiorstw do wielkości rzeczywistych nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w poszczególnych miejscach (zakładach i oddziałach). Dyskusyjne jest to jakie miejsca należy uznać za miejsce prowadzenia działalności bankowej, ubezpieczeniowej lub telekomunikacyjnej. Dodatkowym problemem jest geograficzny podział nakładów poniesionych przez zagranicznego inwestora na zakup akcji i udziałów przedsiębiorstwa wielozakładowego. Ogólnie rzecz biorąc, jedyną możliwością uchwycenia rozmiarów aktywności inwestorów zagranicznych w poszczególnych jednostkach przestrzennych są szerokie badania własne wykorzystujące informacje pochodzące z różnych źródeł i dokonujące ich porównawczej weryfikacji. Zjawiskiem, które wzbudza duże zainteresowanie i któremu przypisuje się znaczący wpływ na gospodarkę krajów postsocjalistycznych są inwestycje zagraniczne. Napływ zagranicznego kapitału do miast i regionów traktowany jest nierzadko jako wyraz ich atrakcyjności lub konkurencyjności w gospodarce krajowej lub europejskiej. Wyciąganie wniosków na temat rozmieszczenia zagranicznego kapitału w układach regionalnych i lokalnych wymaga jednak refleksji nad konsekwencjami różnych rozstrzygnięć metodycznych podejmowanych przy analizie tego rozmieszczenia. W artykule zwrócono uwagę na wybrane problemy metodyczne związane z empirycznymi badaniami inwestycji zagranicznych, a w szczególności z pomiarem wielkości inwestycji. Przedmiotem dyskusji są kolejno:

2 1. rodzaj badanych inwestycji; 2. dobór mierników; 3. źródła informacji; 4. sposoby weryfikacji i szacowania danych; 5. dobór jednostek przestrzennych; 6. przyporządkowanie danych do jednostek przestrzennych (przestrzenna dezagregacja danych). Rodzaje inwestycji Metodyczne konsekwencje tego jakie inwestycje są przedmiotem analizy dyskutowane są niezbyt często. Tymczasem inwestycje zagraniczne są zjawiskiem zróżnicowanym i nie uwzględnianie przestrzennej specyfiki poszczególnych rodzajów inwestycji prowadzić może do błędnych uogólnień. Rozważania niniejsze dotyczą wyłącznie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, pominięto problematykę analizy inwestycji portfelowych oraz innych transferów finansowych, które nie mieszczą się w pojęciu inwestycji bezpośrednich. Za zagraniczne inwestycje bezpośrednie (foreign direct investment) uznaje się inwestycje, które mają na celu uzyskanie przez zagraniczny podmiot trwałego dochodu poprzez efektywny wpływ na decyzje miejscowego przedsiębiorstwa (Stępniak, Umiński 1993). Jako miarę tego wpływu przyjmuje się zazwyczaj znaczący udział własnościowy inwestora w przedsiębiorstwie. Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, wzorując się na definicji OECD i zaleceniach EUROSTAT, przyjmuje za taki posiadanie co najmniej 10% akcji lub udziałów firmy (European Community 1992; Detailed benchmark definition 1994). Na inwestycje bezpośrednie składają się wszelkie, spełniające powyższy warunek, transgraniczne transfery kapitału między firmą-inwestorem a przedsiębiorstwem zależnym, stowarzyszonym lub filią, to jest środki zaangażowane w nabywanie akcji/udziałów, średnio- i długoterminowe pożyczki własne oraz zyski reinwestowane (zatrzymane) w firmie miejscowej. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie stanowią więc dla kraju importującego szczególną formę dopływu kapitału nie powodującą stosunku kredytowo-dłużnego między stronami (Dziworska, Szczęśniak 1996). Zapytać należy czy istnieją uniwersalne prawidłowości rozmieszczenia zagranicznych inwestycji bezpośrednich w ogóle? Odpowiedź jest, jak sądzę, negatywna. Rozważmy, co się dzieje gdy interesuje nas rozmieszczenie całości inwestycji zagranicznych w kraju. Obraz rozmieszczenia ogółu inwestycji jest zagregowanym obrazem rozmieszczenia działalności o 2

3 krańcowo różnych tendencjach lokalizacyjnych i odmiennych czynnikach lokalizacji: banków, firm ubezpieczeniowych, wielkich sieci handlowych, zakładów przemysłowych, aby wymienić tylko kilka najbardziej podstawowych. Interpretowanie prawidłowości rozmieszczenia inwestycji zagranicznych na podstawie zagregowanych danych o rozmieszczeniu wszystkich rodzajów działalności gospodarczej ujętych łącznie oznacza: 1) uogólnianie prawidłowości dla działalności o różnych czynnikach lokalizacji oraz odmiennych skutkach lokalnych i regionalnych, 2) analizowanie działalności o różnych możliwościach przestrzennej dezagregacji danych (co jest przedmiotem dyskusji w dalszej części artykułu). Wynika stąd celowość, czy wręcz konieczność, poznania prawidłowości przestrzennych odrębnie dla głównych rodzajów działalności gospodarczej, np. handlowej, finansowej, produkcyjnej itd. Bez poznania tych prawidłowości wnioski na temat rozmieszczenia zagranicznego kapitału ogółem mogą być z gruntu błędne. Kolejny spotykany błąd to interpretowanie ogólnego rozmieszczenia inwestycji w Polsce jako wyrazu przestrzennych preferencji inwestorów z zagranicy. Tymczasem z przestrzennego punktu widzenia mamy do czynienia z dwoma całkowicie odmiennymi typami inwestycji: 1. inwestycjami w istniejące jednostki gospodarcze (zakłady); 2. budową nowych zakładów (tzw. inwestycje greenfield). Tylko w przypadku tych drugich ma miejsce wybór miejsca lokalizacji na terenie Polski, wyrażający preferencje przestrzenne zagranicznego inwestora i odzwierciedlający atrakcyjność inwestycyjną miasta lub regionu. Zaangażowanie w istniejące firmy lub zakłady przekształca działalność, która usytuowana została w danym miejscu przed pojawieniem się inwestora. Zagraniczny inwestor może mieć daleko idący wpływ na zmianę skali i rodzaju prowadzonej w danym miejscu działalności, a tym samym oddziaływać na przestrzenny układ danej dziedziny gospodarki w kraju, nie dokonuje jednak wyboru lokalizacji. Nie można na podstawie przestrzennego rozkładu inwestycji ogółem wyciągać wniosków o preferencjach przestrzennych inwestorów, jak to się nierzadko obserwuje, zwłaszcza, że inwestycje typu greenfield stanowią w większości działów gospodarki zdecydowaną mniejszość kapitału zagranicznego, np. w przemyśle poniżej 30%. Ostatnie istotne rozróżnienie dotyczy wielkich korporacji ponadnarodowych oraz małych i średnich firm zagranicznych. Miernikiem przy badaniu rozmieszczenia tych ostatnich może być liczba firm. W przypadku wielkich inwestorów, którzy wnoszą gros kapitału napływającego do Polski, muszą to być inne mierniki, pozwalające uchwycić 3

4 rozmiary ich zaangażowania. Posługiwanie się liczbą firm z kapitałem zagranicznym lub ich udziałem w liczbie firm zarejestrowanych w jakimś regionie lub mieście daje obraz rozmieszczenia małych podmiotów z A Iloraz lokalizacji 0,60 0,95 1,30 1,65 B zagranicy, a nie skali inwestycji zagranicznych. Ilustruje to porównanie rozmieszczenia nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w przemyśle Polski przez korporacje ponadnarodowe oraz średnie i małe firmy z kapitałem zagranicznym (Rys. 1). Duża aktywność mniejszych podmiotów w Polsce zachodniej oznacza, że miernik liczby firm zawyża znaczenie tej części kraju w stosunku do ogólnej wartości inwestycji zagranicznych. Rys. 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle Polski w latach w stosunku do liczby ludności Iloraz lokalizacji A inwestycje korporacji ponadnarodowych B inwestycje małych i średnich firm 0,60 0,85 1,10 1,35 Źródło: Domański (2002) Mierniki aktywności inwestorów zagranicznych Dla pomiaru wielkości zaangażowania zagranicznych podmiotów posługiwać się można różnymi miernikami, które eksponują różne cechy tych działalności i obarczone są różnymi wadami. Zaletą miernika liczby przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym jest stosunkowo łatwa dostępność danych, co nie usprawiedliwia, jak wskazano wyżej, stosowania liczby firm jako miernika wielkości inwestycji zagranicznych. Liczba pracowników stanowi niewątpliwie jeden z najważniejszych mierników, przy znanych ograniczeniach związanych z różną wydajnością pracy w poszczególnych rodzajach 4

5 działalności gospodarczej i w różnych miejscach. Jest to miernik szczególnie przydatny w badaniach w miarę jednorodnej działalności, przy szerszym zakresie analizowanych inwestycji powinien być stosowany równolegle z miernikami wartościowymi. Rys. 2 ilustruje silne przestrzenne zróżnicowanie kapitałochłonności (wartości inwestycji na 1 zatrudnionego) w przypadku inwestycji w przemyśle, pokazując, że miernik liczby pracowników zawyża znaczenie regionów i miejscowości peryferyjnych, gdzie usytuowane są jednostki o niższej kapitałochłonności, w tym małe firmy. Rys. 2 Kapitałochłonność inwestycji zagranicznych w nowe zakłady przemysłowe w Polsce w latach Wartoœæ inwestycji w tys. USD na 1 zatrudnionego Źródło: Domański (2002) Wartość kapitału zakładowego lub akcyjnego jest miernikiem interesującym, nie oddaje jednak w żaden sposób i nie może zastąpić wielokrotnie większej wartości inwestycji bezpośrednich. Wartość inwestycji bezpośrednich stanowi miernik najważniejszy i najpowszechniej stosowany, zarówno w porównaniach międzynarodowych, jak i międzyregionalnych i lokalnych. Pełne i dokładne dane na temat wartości inwestycji bezpośrednich nie są jednak dostępne, sposób ich zbierania ma istotne znaczenie, o czym mowa jest dalej. Miernik ten wyraża strumień przepływów kapitału i wymaga sprecyzowania jakiego okresu dotyczy; najczęściej ujmuje się napływ inwestycji kumulacyjnie za wiele lat (np. w Polsce od 1990 r.). Trzeba zwrócić uwagę, że nie wszystkie inwestycje realizowane przez spółki z udziałem zagranicznym mają charakter inwestycji bezpośrednich, część z nich stanowić mogą nakłady finansowane za pomocą kredytów bankowych zaciąganych przez spółki-córki. Szczegółową dyskusję na temat metodologii obliczania inwestycji bezpośrednich przedstawia praca Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego (Metodologia 1998). Ważne jest przy tym odróżnianie nakładów zrealizowanych od deklarowanych (planowanych) przez inwestora. 5

6 Przychody ze sprzedaży oraz wartość majątku trwałego są miernikami wielkości przedsiębiorstw, które można również wykorzystywać w odniesieniu do firm z kapitałem zagranicznym. Problemem bywa zebranie danych dla odpowiednio dużej liczby przedsiębiorstw funkcjonujących na interesującym nas obszarze. Istnieją ponadto, pomocnicze mierniki charakteryzujące pewne cechy firm zagranicznych, np. wynik finansowy netto, odsetek eksportu i importu, itd. Niektóre z wymienionych mierników charakteryzują stan zjawiska w pewnym momencie czasowym (np. liczba firm lub pracowników), a inne strumień w pewnym okresie, niektóre mierzą wielkość nakładów (inwestycje, zatrudnienie), inne efekty działalności (przychody, zysk). Omawiane mierniki mają w większości charakter komplementarny i mogą, a nawet powinny, być wykorzystywane równolegle dla uchwycenie różnych cech aktywności inwestorów zagranicznych. Stanowią one podstawę do konstruowania różnorodnych wskaźników, na przykład przez odnoszenie mierzonych wielkości do liczby mieszkańców lub potencjału gospodarczego regionów lub miast. Trzeba przy tym zauważyć, że wskaźniki tego rodzaju, na przykład na 1 mieszkańca, zawyżają zazwyczaj pozycję regionów niżej rozwiniętych i mniejszych miejscowości. Źródła informacji Dane pozwalające mierzyć działalność zagranicznych inwestorów pochodzić mogą z licznych źródeł wtórnych (GUS, NBP, PAIZ, baz danych o firmach, administracji publicznej, prasy) lub pierwotnych (przedsiębiorstw). Główny Urząd Statystyczny dysponuje jedyną w miarę pełną bazą danych na temat liczby firm z udziałem zagranicznym zarejestrowanych w poszczególnych miejscach (REGON). Aktualność owej bazy pozostawia jednak wiele do życzenia, w szczególności nie odnotowuje ona często zaprzestania przez firmy działalności lub odejścia udziałowców zagranicznych. Corocznie ukazuje się również publikacja zatytułowana Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego przedstawiająca podstawowe dane o wynikach finansowych, majątku trwałym, kapitale akcyjnym/zakładowym, zatrudnieniu oraz inwestycjach (ale nie wartości inwestycji bezpośrednich) oparte o bieżącą sprawozdawczość przedsiębiorstw (Tab. 1). Sprawozdania te składane są niestety tylko przez część firm zagranicznych, co ogranicza przydatność tych danych dla analiz geograficznych (dane prezentowane są według województw). Istotnym ograniczeniem wszystkich danych GUS jest 6

7 także to, że nie stosuje on definicji inwestycji bezpośrednich OECD, obejmując analizą spółki z bardzo niewielkim udziałem kapitału zagranicznego (poniżej 10%). Tab. 1 Podstawowe mierniki i źródła informacji w badaniach zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce Miernik GUS NBP PAIZ Bazy danych Badania firm Liczba firm + + Liczba pracowników Kapitał zakładowy Inwestycje bezpośrednie Przychody ze sprzedaży Wynik finansowy (zysk/strata) Majątek trwały informacje dostępne brak informacji Wartość inwestycji bezpośrednich dla podmiotów spełniających kryteria definicji OECD podaje Narodowy Bank Polski. Metodologia stosowana przez NBP dostosowana jest do obliczeń międzynarodowych przepływów i bilansów finansowych, wartość inwestycji zagranicznych pomniejszana jest m.in. o straty przedsiębiorstw zagranicznych, co powoduje, że wielkości podawane przez NBP są niższe od wartości napływu kapitału obliczanych przez PAIZ (zob. Metodologia 1998). 7

8 Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych zbiera informacje na temat wartości inwestycji bezpośrednich firm zagranicznych (tj. wyłącznie napływu kapitału), które zainwestowały co najmniej 1 mln USD (GUS i NBP nie stosują tego progu) i spełniają kryterium OECD. Źródłem danych są ankiety rozsyłane dwa razy w roku do firm oraz różne inne źródła m.in. prasowe. Z geograficznego punktu widzenia istotne jest to, że sumaryczne dane PAIZ dla poszczególnych inwestorów zagranicznych, podobnie jak dane NBP, nie zawierają informacji o lokalizacji większości pojedynczych inwestycji, a tym samym służyć mogą jedynie jako źródło pomocnicze. Informacje o wielkości firm (przychody, zatrudnienie) oraz ich zagranicznych akcjonariuszach/udziałowcach uzyskiwane mogą być również z baz danych o firmach, takich jak np. Hoppenstedt Bonnier i TeleAdreson. Różnorodne inne źródła również pozwalają na uzyskanie danych na temat niektórych przedsiębiorstw. Wymienić tu można m.in.: serwis giełdowy, administrację regionalną i lokalną, agencje rozwoju, podmioty zarządzające specjalnymi strefami ekonomicznymi oraz prasę gospodarczą. Wszystkie ww. źródła bazują bezpośrednio lub pośrednio na informacjach pochodzących z przedsiębiorstw z udziałem zagranicznym. Badający inwestycje zagraniczne mogą w celu uzupełnienia lub weryfikacji owych danych wtórnych poszukiwać informacji bezpośrednio u firm-inwestorów lub ich polskich spółek zależnych. Źródłem informacji mogą być raporty roczne firm, ich oficjalne serwisy prasowe i internetowe oraz ankiety pocztowe lub wywiady telefoniczne. Zdaniem autora badania własne wykorzystujące wszystkie ww. źródła oraz uzupełnione ankietami w firmach są jedynym sposobem w miarę pełnego i wiarygodnego przeanalizowania aktywności inwestorów zagranicznych w interesujących badacza jednostkach przestrzennych. Sposoby weryfikacji i szacowania danych Zebranie kompletnych danych na temat wszystkich inwestycji zagranicznych jest praktycznie niemożliwe. Dąży się w tej sytuacji do objęcia analizą podmiotów, które reprezentują łącznie jak największą część kapitału zagranicznego obecnego w badanych jednostkach przestrzennych. Badania pozwalają zazwyczaj zidentyfikować znaczną liczbę dużych i średnich firm z kapitałem zagranicznym, stanowiących razem większość inwestycji, nie dla wszystkich z nich udaje się jednak zebrać pełne lub najbardziej aktualne dane. Zachodzi wówczas potrzeba oszacowania części brakujących danych. Posłużenie się danymi szacunkowymi jest rozwiązaniem lepszym od całkowitego pominięcia owych inwestycji, co równoznaczne byłoby z uznaniem ich za nie istniejące. 8

9 Szacowanie wartości inwestycji bezpośrednich zastosował autor w swoich badaniach nad rozmieszczeniem kapitału zagranicznego w przemyśle Polski, suma nakładów oszacowanych dla ponad 600 małych i średnich firm stanowiła 4,4% ogólnej wartości inwestycji w przemyśle Polski. Dokonano tego przede wszystkim poprzez porównanie zdolności produkcyjnych, przychodów ze sprzedaży lub liczby pracowników zakładów z zakładami o podobnym profilu, dla których znano wartość inwestycji zagranicznych w oparciu o wiarygodne źródła (uwzględniając wielkość udziałów zagranicznych oraz specyfikę inwestycji greenfield i zakupu istniejących zakładów). Dobrą podstawę do szacowania wartości inwestycji w niedużych spółkach stanowić może wysokość kapitału zakładowego/akcyjnego i wielkość udziałów zagranicznych. Szczegółowe metody szacowania przedstawiono w innej pracy (Domański 2001). Dobór jednostek przestrzennych Analiza inwestycji zagranicznych prowadzona może być według wszystkich podstawowych jednostek terytorialnych kraju województw, powiatów, gmin lub miejscowości. Zaletą badań na poziomie gmin lub miejscowości jest nie tylko możliwość równoczesnego uchwycenia zjawiska w skali jednostek większych, ale również analizy w układach przestrzennych nie związanych z podziałem administracyjnym, np. względem sieci dróg, portów, granic i przejść granicznych. Możliwości takie daje przede wszystkim przypisanie zdezagregowanych przestrzennie danych o inwestorach do lokalizacji określonej w układzie współrzędnych geograficznych i ich analiza za pomocą systemów informacji geograficznej. Odrębnym problemem jest określenie geograficznego pochodzenia kapitału. Najprostsze jest posługiwanie się miejscem rejestracji spółki inwestującej w Polsce, tak postępują m.in. PAIZ i GUS. Rozwiązanie takie prowadzi jednak do absurdalnych wyników, np. rozlewnie Coca Coli traktowane są raz jako inwestycja australijska, a raz brytyjska, podczas gdy inwestorem pozostaje niezmiennie koncern amerykański z siedzibą w Atlancie. Uzasadnione jest przypisanie inwestycji krajowi pochodzenia głównego właściciela, co wymaga zebrania informacji na temat grupy kapitałowej (koncernu), w skład której wchodzi podmiot inwestujący. Przyporządkowanie danych do jednostek przestrzennych (przestrzenna dezagregacja danych) Geograficzne badania inwestycji rodzą szczególne problemy przyporządkowania danych o aktywności inwestorów zagranicznych do konkretnych miejsc w przestrzeni kraju. 9

10 Uzasadnione jest niewątpliwie przypisywanie zjawiska rzeczywistemu miejscu prowadzenia działalności gospodarczej i realizacji inwestycji. Realizacja tego postulatu napotyka na trzy poważne grupy trudności: 1. rozstrzygnięcia jakie jednostki przestrzenne powinny być traktowane jako miejsce prowadzenia przez inwestora działalności (realizacji inwestycji), 2. uzyskania przestrzennie zdezagregowanych danych dla poszczególnych miejsc prowadzenia działalności (zakładów, oddziałów), a nie całego przedsiębiorstwa, 3. geograficznego podziału nakładów na zakup akcji i udziałów przedsiębiorstwa. Problemy te dotyczą przedsiębiorstw, które prowadzą działalność w więcej niż jednej miejscowości. Rozpatrzone one zostaną kolejno poczynając od ostatniego, a kończąc na pierwszym jako najtrudniejszym i najbardziej dyskusyjnym. W przypadku nabycia istniejącej firmy/zakładu inwestor ponosi nakłady, po pierwsze na zakup akcji/udziałów spółki lub jej majątku, po drugie na inwestycje realizowane w spółce. Te pierwsze nie występują w przypadku nowych inwestycji uruchamianych od podstaw przez odrębną spółkę zagraniczną. Nakłady na zakup spółki prowadzącej działalność w więcej niż jednym miejscu można rozdzielić pomiędzy poszczególne zakłady: a) zgodnie z wielkością zakładów (np. według zdolności produkcyjnej, sprzedaży, zatrudnienia) b) zgodnie z wielkością późniejszych nakładów inwestycyjnych realizowanych w poszczególnych zakładach/oddziałach. Istotną trudność w badaniach przestrzennych stanowi fakt, że dostępne dane dotyczą najczęściej przedsiębiorstw. Posługiwanie się sumarycznymi danymi zbieranymi metodą przedsiębiorstw oznacza ich nieuzasadnione przypisanie miejscom zarejestrowania (siedzibie) firm, a tym samym zawyżanie roli tych miejsc kosztem obszarów, w których prowadzona jest działalność gospodarcza (zakłady, oddziały itp.). Istnieje konieczność przejścia od zagregowanych danych dla przedsiębiorstw do wielkości rzeczywistych nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w poszczególnych miejscach (zakładach i oddziałach). Stosunkowo najprostsze jest uzyskanie informacji o liczbie pracujących w poszczególnych miejscach. Dotarcie do danych na temat wielkości nakładów inwestycyjnych w każdym z nich bywa znacznie trudniejsze. W przypadku ich nie uzyskania koniecznością staje się dokonanie przez badacza szacunkowej dezagregacji nakładów zrealizowanych w całym przedsiębiorstwie między poszczególne miejscowości (oddziały). Kryterium podziału może być wielkość owych oddziałów mierzona: zdolnością produkcyjną, wielkością obrotów lub liczbą pracowników. 10

11 Jeśli analizujemy inwestycje w produkcję przemysłową, rolniczą i sieci handlowe określenie miejsca prowadzenia działalności nie nastręcza zazwyczaj trudności i głównym problemem pozostaje uzyskanie lub oszacowanie danych dla pojedynczych zakładów (miejsc). W przypadku zaangażowania zagranicznego kapitału w inne działalności gospodarcze pojawia problem trudniejszy: jakie jednostki przestrzenne powinny być traktowane jako miejsca prowadzenia działalności i realizacji nakładów inwestycyjnych. Wątpliwości co do zasadności podziału nakładów między oddziały pojawiają się przy zagranicznych inwestycjach w przedsiębiorstwa budowlane i transportowe, największe rodzi jednak zaangażowanie kapitału w telekomunikację i finanse. Czy wydatki France Telecom na zakup akcji TP S.A. powinny być w całości przypisane Warszawie, jako siedzibie spółki, czy rozdzielone między wszystkie regiony i miejscowości, gdzie firma ta prowadzi swoją działalność (posiada swoje placówki)? Czy kapitał zagraniczny zaangażowany w bankach lub towarzystwach ubezpieczeniowych należy traktować jako zainwestowany w miastach, w których mają one swoje siedziby, czy dzielić proporcjonalnie, na przykład według wielkości zatrudnienia, między miejscowości gdzie znajdują się jego oddziały i inne placówki? W odniesieniu do działalności prowadzonej w miarę równomiernie w skali ogólnopolskiej, np. TP S.A., możliwy jest również podział całości nakładów inwestycyjnych w oparciu o udział jednostek przestrzennych w liczbie ludności kraju. Ogólnie rzecz biorąc, podział nakładów odzwierciedlający w przybliżeniu rozmieszczenie działalności firmy w kraju ma, jak wskazano wcześniej, swoje uzasadnienie. Z drugiej jednak strony, w przeciwieństwie do firm produkcyjnych czy handlowych, nie można odmówić racjonalności na przykład przypisaniu całości kapitału siedzibie banku. Przyjęcie tego ostatniego rozwiązania nie wyklucza równoległego zastosowania miernika zatrudnienia dla uchwycenia rozmieszczenia działalności. Wobec dużych rozmiarów inwestycji w sektorze finansowym i telekomunikacji sposób rozstrzygnięcia powyższych problemów ma olbrzymi wpływ na uzyskany obraz koncentracji inwestycji zagranicznych, przede wszystkim w mieście stołecznym, a częściowo także w innych wielkich miastach. Wnioski W sumie celowe jest badanie prawidłowości przestrzennych zaangażowania zagranicznego kapitału odrębnie dla handlu, działalności finansowej, przemysłu itd. Formułowanie wniosków na temat generalnych prawidłowości rozmieszczenia zagranicznych inwestycji bezpośrednich bez wcześniejszego poznania prawidłowości w zakresie rozmieszczenia inwestycji produkcyjnych, handlowych i finansowych grozi formułowaniem 11

12 nieuprawnionych uogólnień, a nawet artefaktów badawczych. Ich odrębne badanie uzasadniają ponadto odmienne problemy i możliwości przestrzennej dezagregacji danych dla poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej. Szczególny charakter inwestycji greenfield (w nowe jednostki) i zaangażowania w zakłady istniejące oznacza, że konieczne jest zwrócenie uwagi na lokalizację tych pierwszych dla uchwycenia preferencji przestrzennych inwestorów. Również specyfika działania małych i średnich firm oraz korporacji ponadnarodowych wymaga odrębnego wnioskowania na temat prawidłowości ich rozmieszczenia. Konieczne jest przypisywanie danych do miejsc rzeczywistego prowadzenia działalności gospodarczej, a nie siedziby firmy. Dyskusyjne pozostaje to jakie miejsca należy uznać za miejsce prowadzenia np. działalności finansowej. Uchwycenie istotnych cech inwestycji zagranicznych wymaga analizy w dłuższych okresach czasowych, a także stosowania kilku komplementarnych mierników, np. skumulowanej wartości inwestycji bezpośrednich, liczby pracujących i przychodów ze sprzedaży. Wobec braku jednego źródła pełnych i wiarygodnych danych jedyną możliwością uchwycenia rozmiarów aktywności inwestorów zagranicznych w poszczególnych jednostkach przestrzennych są szerokie badania własne wykorzystujące informacje pochodzące z różnych źródeł (m.in. PAIZ, baz danych, prasy, przedsiębiorstw) i dokonujące ich porównawczej weryfikacji. Literatura Detailed benchmark definition of foreign direct investment, 1994, Paris: OECD. Domański B., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki, Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński. Dziworska K., Szczęśniak A., 1996, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce [w:] Bąk M., Kulawczuk P. (red.) Analiza wpływu inwestycji zagranicznych na polską gospodarkę, Warszawa: PAIZ, European Community Direct Investment , 1992, Brussels: Eurostat. Metodologia opracowywania danych o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w Polsce, 1998, Warszawa: Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego. Stępniak A., Umiński S., 1993, Polska WE. Możliwości inwestowania na obszarze Wspólnoty, Gdańsk: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. 12