Wstęp. Charakterystyka majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.), cennej rośliny przyprawowej nie tylko dla polskiej kuchni.

Transkrypt

1 Maria Kosior Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Wstęp Charakterystyka majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.), cennej rośliny przyprawowej nie tylko dla polskiej kuchni. Majeranek już od pradawnych czasów był rośliną uważaną za przyprawową, ozdobną i leczniczą. Jego ranga w starożytności urastała do świętej. Miało to miejsce w Indiach gdzie używany był jako roślina rytualna (Strzelcka i inni, 2000). Wzmianki o przyozdabianu głów dziewcząt udających się do kościoła nadają roślinie powiązania z tradycjami religijnymi (Buchwald i inni, 2000). W średniowieczu wierzono, jak podaje Rumińska (1983), że ziele majeranku ma szczególne właściwości: wzmacnia serce, wzmaga popęd płciowy, poprawia trzeźwość umysłu, pomaga przy konwulsjach, dolegliwościach żołądkowych, kamieniach nerkowych, bólach zębów. Panowało nawet przekonanie, że majeranek jest skutecznym lekiem nawet na ukłucia i jad skorpionów (Buchwald i inni, 2000). W Europie majeranek poznano w XI w., najpierw był on uprawiany w ogrodach benedyktyńskich i używany jako przyprawa do sporządzania słynnych likierów, a następnie pojawił się w ogrodach przydomowych. Stosowany był do przyprawiania potraw. Majeranek traktowano jako panaceum na: pobudzenie miesiączki, stany zapalne oczu, lecząc nim między innymi jęczmienie. Prości ludzie wierzyli, że wąchanie roztartego majeranku wywołuje kichanie, odpędza katar, oczyszcza głowę, ostrzy rozum i przywraca pamięć. Sławne były także maści na bazie majeranku, między innymi przeciwkatarowa przyrządzana z tłuszczu wołowego i majeranku (Rumińska, 1983). Gdy w XVII w. rozwój nauki pozwolił na zapoznanie się w znacznej mierze ze składem chemicznym rośliny, udowodniono, że przypisanych było majerankowi dużo zaleceń nie mających nic wspólnego z medycyną naturalną, będących tylko i wyłącznie wytworem medycyny ludowej (Rumińska, 1983). Pochodzenie nazwy Nazwa majeranku wywodzi się od arabskiego marjamie inaczej trwały, niewiędnący i świadczy o tym, że od dawna był on uprawiany w ogródkach przydomowych jako roślina odporna na dość niesprzyjające warunki środowiska (Rumińska, 1983). W Anglii majeranek był nazywany magerum lub magerome. Przypuszcza się, że pochodzenie tego słowa ma jakiś związek z greckim słowem margam-perła (Kluszczyńska, 2001). Nazwa origanum składa się z greckich słów oros-góra i ganos-radość, ozdoba. Wielu encyklopedystów twierdzi, że określenie majoracus pochodzi od łacińskiego amarus-gorzki, cierpki (Góra i inni, 1999).

2 Tłumaczenie takie znajdujemy także w słowie origanum, pochodzącym od greckiego origanon-gorzkie zioło (Brown, 1999). Drugi człon nazwy hortensis-ogrodowy świadczy o miejscu zasiedlenia rośliny. Majeranek jest również potocznie nazywany: majoran, majeran, kiełbaśnik, kołdunowe ziele, lebiodka majeranek (Mikołajczyk i inni, 1999; Góra i inni, 2005). Opis botaniczny rośliny Bylina ta należy do rodziny jasnotowatych - Lamiaceae. Rodzaj Origanum to ponad 35 gatunków bylin i półkrzewów sklasyfikowanych w systematyce (Brown, 1999). Majeranek ogrodowy Origanum majorana w rejonie swojego naturalnego występowania jest krzewinką, w Polsce ze względu na warunki klimatyczne uprawiany jest jako roślina jednoroczna (Suchorska i inni, 1997). W stanie dziko rosnącym, w cieplejszych krajach, skąd pochodzi jest rośliną dwuletnią, byliną i może także przybierać formy półkrzewu. Tworzy niewielkie krzewinki silnie rozgałęzione, prosto wzniesione od 30 do 50 cm, w dolnych częściach drewniejące. Nasze warunki klimatyczne pozwalają mu przeciętnie uzyskać wysokość 30 cm (Buchawld i inni, 2000). Korzeń sięga średniej głębokości. Łodygę ma czterokanciastą, gęsto ulistnioną, sztywną i silnie rozkrzewioną koloru szarozielonego lub białawego, czasami czerwonawo nabiegłą (Rumińska i inni, 1991; Rejewski, 1992; Lis, Góra, 1999). Liście drobne, ogonkowe, owalne, całobrzegie, parami naprzeciwległe, jajowate, tępo zakończone niemal siedzące (Rejewski, 1992; Mikołajczyk, 1999; Senderski, 2004). Na szczycie liści mających długość do 2 cm znajdują się wyraźnie widoczne gruczoły olejkowe. Cała roślina jest pokryta włoskami nadającymi jej srebrzyste zabarwienie i odznacza się silnym zapachem (Lewkowicz-Mosiej, 2003; Senderski, 2004). Okres kwitnienia majeranku przypada na miesiące lipiec, sierpień. Jest to roślina miododajna. Kwiaty są nikłe, o zredukowanych górnych działkach kielicha, 5-krotne, zrosłopłatkowe, dwuwargowe osadzone w kątach dachówkowato ułożonych przykwiatków, zwanych zielonymi podsadkami i tworzącymi groniaste zbite główki na szczycie pędów. Barwa kwiatów jest najczęściej biała lub lila, czasami jasnofioletowa (Rejewski, 1992; Mikołajczyk i inni, 1999; Strzelecka i inni, 2000; Buchwald i inni, 2000). Cała nadziemna część rośliny (głównie liście i kwiaty) zawiera olejek eteryczny zgromadzony we włoskach gruczołowych pokrywających roślinę. Olejek majerankowy nadaje roślinie specyficzny silny, przyjemny, kamforowo-korzenny zapach i ostry korzenny smak (Rumińska, 1983). Majeranek należy do roślin obcopylnych, zapylaczami jego są liczne owady. Roślina ta wykształciła kwiaty żeńskie i obupłciowe, a liczba kwiatów w kłosach zależy od płci (Rumińska, 1983). W kwiatostanach żeńskich liczba kwiatów wynosi 32, a w kwiatostanach obupłciowych 28. Owocem jest poczwórna rozłupnia, która rozpada się na cztery rozłupki. W każdej rozłupce znajdują się bardzo drobne, barwy od jasno- do ciemnobrunatnej nasiona o charakterystycznej wyżej wspomnianej woni. Melchior i Kastner (1978) podkreślają dużą zmienność w obrębie gatunku, zwracając uwagę, że osobniki mogą się różnić pokrojem, intensywnością ulistnienia, okresem kwitnienia, ilością i jakością olejku. Majeranek posiada niezliczone bogactwo form i ekotypów, a mieszańce uprawnych lebiodek są bardzo liczne (Brown, 1999).

3 Na rynku europejskim, jak podaje Kluszczyńska (2001), uprawia się dwie formy majeranku: francuską, jest to tak zwany majeranek liściowy, który charakteryzuje się jasnozieloną barwą i bardzo bogatym ulistnieniem oraz delikatnymi łodygami. Roślina ta ze względu na długi okres wegetacji nie jest polecana do uprawy w naszych warunkach klimatycznych, ponieważ późno zakwita i prawie nie wydaje nasion. niemiecką, jest to tak zwany majeranek pęczkowy, który charakteryzuje się szaro srebrzystą barwą nadaną przez gęste włoski okrywające rzadko rozmieszczone na łodydze liście. Roślina ta jest słabo rozkrzewiona, ale wydaje obfite kwiecie odpowiednio wcześniej, co pozwala na wydawanie nasion, także w Polsce przy sprzyjających warunkach pogodowych. Rumińska (1983) podaje, że forma niemiecka majeranku uznawana jest przez wielu autorów za wczesną formę francuską poddaną selekcji. Na podstawie badań Melchiora i Kastnera (1978) możemy stwierdzić, że jakkolwiek ilość zawartego olejku eterycznego w obu badanych formach majeranku pozostaje różna, tak ich skład pozostaje taki sam. W Polsce majeranek plonuje dosyć dobrze, ale jednak według badań Suchorskiej i innych (1997) nasiona zawiązują się późno i często nie są w stanie osiągnąć pełnej dojrzałości, co między innymi jest przyczyną ich importu. W pracach hodowlanych uwaga skupia się na otrzymaniu roślin charakteryzujących się krótkim okresem wegetacji i dużą liczbą zawiązywanych nasion. Badania przeprowadzone przez Suchorską i Tołwińskiego (1998) nad biologią kwitnienia trzech polskich populacji majeranku ogrodowego wykazały, że nasiona zawiązują się przede wszystkim w dolnej części kwiatostanu i wśród roślin mających największe sąsiedztwo z roślinami o kwiatach obupłciowych. Od 1982 roku w polskiej uprawie znajduje się krajowa odmiana Miraż wyhodowana w Instytucie Roślin i Przemysłu Zielarskiego, która jest plenna i bogato ulistniona (Rumińska i inni, 1991). Wymagania klimatyczno-glebowe Origanum majorana to roślina o dość dużych wymaganiach klimatycznoglebowych. Wymaga stanowisk o wystawie południowej, osłoniętych od wiatrów, ciepłych i słonecznych. Zacienienie plantacji rzutuje niekorzystnie na zawartości olejku w surowcu, wiąże się to ze zmianą powierzchni liści i zmniejszeniem objętości gruczołków olejkowych (Rumińska, 1983). Czarnecki z Załęckim podają za Boshartem (1986), że niska temperatura wpływa także na gromadzenie się olejku, a właściwe nasłonecznienie podnosi jego zawartość, dlatego uprawy majeranku lokalizuje się w Polsce środkowej i południowej. Udaje się na glebach przepuszczalnych, ciepłych, lżejszych o wysokiej kulturze, żyznych, dostatecznie wilgotnych, próchnicznych, pulchnych, zasobnych w wapń, na którego brak jest bardzo wrażliwy. Majeranek nie toleruje gleb kwaśnych, podmokłych a także zbyt suchych. Optymalne ph waha się w granicach 5,6-6,4 (Buchwald i inni, 2000). Maksymalne zużycie wody przypada na początek fazy generatywnej, obniża się w miarę dojrzewania nasion. Najwyższy plon masy daje roślina przy 60% MPW (Rumińska, 1983).

4 Najodpowiedniejszym przedplonem dla majeranku są rośliny okopowe uprawiane na oborniku. Majeranek dobrze plonuje także po warzywach, szczególnie roślinach strączkowych (Rumińska, 1983). Przygotowaniem pola pod uprawę jest zastosowanie średnio głębokiej orki pozostawionej przez zimę w ostrej skibie. Wiosną trzeba zwrócić szczególną uwagę na odchwaszczenie pola i staranne przygotowanie go do siewu. Włókowanie i bronowanie lekkimi bronami zapewnia odpowiednie utrzymanie gleby w kulturze oraz degradację zachwaszczenia. Gdy minie termin ostatnich przymrozków w kwietniu wysiewa się nasiona majeranku wprost do gruntu. Ich kiełkowanie może trwać, jak twierdzą Foley i inni (2003) do miesiąca czasu przy zimnej glebie. Roślina pozytywnie reaguje na nawożenie mineralne i organiczne. Nawożenie stosujemy w dawkach kg N/ha, kg P 2 O i kg K 2 O. Przeprowadzamy je w dwojaki sposób, nawożąc ziemię nawozami fosforowopotasowymi w całości przed wysiewem roślin oraz nawożąc ziemię nawozami azotowymi w trzech dawkach: 1/3 składnika przed siewem, 1/3 składnika po wschodach i 1/3 składnika po pierwszym zbiorze roślin (Berbeć i inni, 1994). Uprawiając majeranek na glebach żyznych i po roślinach które wcześniej były nawożone obornikiem, lub też po nawozach zielonych można zrezygnować z nawożenie przedsiewnego (Frąszczak, 2003). Majeranek pochodzi z rejonów o glebach z natury bogatych w wapń, dlatego prowadząc uprawę roślin na glebach kwaśnych koniecznie należy pamiętać o zabiegu wapnowania najlepiej formą węglanową w ilości 1,5-2,5 q CaO/ha (Kordana i inni, 1986; Kordana i inni, 1999). Golcz i inni (1977) wykazują w przedstawianych wynikach doświadczeń, że nawożenie warunkuje podniesienie plonów ziela, ale nie przyczynia się do zmiany zawartości olejku eterycznego. Natomiast Dzida i Jarosz (2006) pod wpływem nawożenia azotowego, przy nawożeniu KCl oraz K 2 SO 4 stwierdzili, znaczące zwiększenie koncentracji olejku eterycznego w zielu. Tą zależność potwierdzają również Kozłowski i Nowak (1983) stwierdzając dodatkowo podwyższenie zawartości olejku w surowcu przy użyciu podwójnej dawki wapnia. Przebieg warunków pogodowych ma istotny wpływ na prawidłowy rozwój roślin. Najbardziej szkodliwa dla roślin jest niska temperatura oraz susza w czasie wschodów i w początkowej fazie wzrostu. Optymalna temperatura podczas okresu wegetacji wpływa na prawidłowy przebieg rozwoju roślin, kwitnienia i zawiązywania nasion i wynosi 15,7-16,7 C (Rumińska, 1983). Sposoby uprawy majeranku ogrodowego Majeranek jest rośliną rozmnażaną wyłącznie generatywnie. Materiałem siewnym są owoce suche - niełupki. W owocach znajdują się bardzo drobne nasiona. Długość nasion waha się w granicach od 0,7 do 1 mm, a szerokość 0,5 mm. Są one okrągławe, matowe i z jednej strony jakby nieco spłaszczone i ostro zakończone (Rumińska 1983; Lewkowicz-Mosiej, 2003). Masa 1000 nasion wynosi około 0,2 g (Buchwald i inni, 2000). Nasiona dojrzewają stopniowo po około 60 dniach od pełni kwitnienia, w końcu września-październiku, stają się wtedy twarde i wybarwiają się na czarno, tylko takie nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 2-3 lata i kiełkują w 80 %. Nasiona przy dostatecznej wilgotności podłoża i temperaturze C kiełkują szybko i równomiernie podaje Rumińska (1983).

5 Do zakładania plantacji majeranku stosuje się praktycznie dwie metody: siew nasion wprost na pole oraz wysadzanie rozsady. Miłośnicy świeżych przypraw z powodzeniem mogą uprawiać na własne potrzeby majeranek w doniczkach i skrzynkach balkonowych na słonecznych parapetach, pamiętając zawsze o dobrym drenażu doniczki (Kiełkowska i inni, 2001). Pozyskiwanie świeżych roślin zielarskich w zimie często odbywa się równocześnie przy całorocznej produkcji hydroponicznej warzyw pod szkłem. Oregano, tymianek, majeranek uprawiane są w doniczkach wypełnionych substratem, z pożywką doprowadzaną systemem gumowych wężyków i rynienkowym odprowadzeniem. Cykl takiej uprawy trwa w zależności od pory roku od 28 dni latem do 35 dni zimą. Po skończonym cyklu rośliny są wyjmowane z pożywki i pakowane w otwarte, perforowane worki, które pozwalają roślinom zachować świeżość do 3 tygodni (Wize, 1998). Przy pierwszym sposobie zakładania plantacji wysiewie bezpośrednim, aby przyspieszyć kiełkowanie nasion w zimnej glebie czasem przystępuje się do zabiegów przedsiewnych mających na celu ogrzanie wierzchnich jej warstw, stosując na wybranym areale osłonę z foli lub klosze (Foley, 2003). Nasiona zmieszane z balastem o żywotności min. 70 % i czystości 97 % wysiewa się w ilości 3-5 kg/ha w rzędy cm od III dekady kwietnia I dekady maja, siewnikiem na głębokość 0,5 cm, bez przykrycia lekko ugniatając zasiew (Góra i inni, 1999; Rumińska, 1983; Kordana i inni, 1999). Zastosowanie w tym sposobie uprawy rozstawy podczas siewu 20x10 cm lub 20x15 cm zwiększa istotnie plon świeżego i suchego ziela (Jadczak i inni, 1998). Wschody w zależności od warunków atmosferycznych zauważalne są po 2-3 tygodniach. Taka metoda zakładania plantacji w Polsce jest dość rozpowszechniona ponieważ nie wymaga dużych nakładów pracy ludzkiej i jest tania (Buchwald i inni, 2000). Badania prowadzone przez Capecką, i innych (2000, 2002) nad przedsiewnym kondycjonowaniem nasion majeranku ogrodowego poprzez matrykondycjonowanie substancją MicroCel-E, osmokondycjonowanie w roztworze glikolu polietylenowego PEG 6000 oraz moczeniu w roztworze gibereliny GA 3 wykazały wzrost wigoru nasion i siewek, a także zwiększenie plonu ziela w uprawie z siewu wprost na pole. W wyniku traktowania nasion roztworem GA 3 stwierdzono także zwiększenie zawartości olejku eterycznego. Drugi sposób zakładania plantacji to rzutowy siew w pomieszczeniach ogrzewanych przeprowadzany w połowie marca. W metodzie tej używa się nasion mniej wartościowych (Czarnecki i inni, 1986). Aby uzyskać rośliny do założenia 1 ha plantacji wysiewa się g nasion, lekko przykrywając je ziemią. Wschody pojawiają się po około 2 tygodniach. Produkcja takiej rozsady trwa 6-7 tygodni. Po zahartowaniu, gdy rozsada ma 8-10 cm rośliny sadzone są na miejsce stałe w rozstawie 20 x 40 cm po 2-3 rośliny. Rozsada wysadzana może być dopiero po połowie maja, gdy minie zagrożenie przymrozków majowych (Buchwald i inni, 2000; Góra i inni, 1999). Do obsadzenia 1 ha potrzeba 125 tys. sztuk rozsady. Po posadzeniu warto uszczykiwać pąki szczytowe za pierwszą parą liści, aby roślina się lepiej krzewiła (Rumińska, 1983; Jadczak i inni, 1998; Buchwald i inni, 2001). Metoda taka jest szczególnie pracochłonna, jednak ekonomicznie uzasadniona, biorąc pod uwagę długi dniowy okres wegetacji majeranku i pozwala na uzyskanie

6 wyższych plonów (Rumińska, 1983; Buchwald i inni, 2000). Szczególnie pomocna jest w rejonach o glebach zwięzłych i zlewnych, stosuje się tu wysadzanie rozsady, ponieważ istnieje obawa zaskorupiania się gleby. Plantacje nasienne zakładane są jedynie przy produkcji z rozsady i to w dodatku możliwie jak najwcześniej. Plon nasion wynosi od kilkunastu do stu kg z hektara (Rumińska, 1983). Zapewnienie roślinom prawidłowego wzrostu i rozwoju daje zwalczanie chwastów i dbałość o nie zaskorupianie się gleby (Senderski, 2004). Do walki z chwastami można wykorzystać niektóre preparaty chemiczne. Jak wynika z badań Borowego (2003) glufosynat stosowany w uprawie majeranku ogrodowego ograniczał zachwaszczenie od 65 % do 80 % i nie był przyczyną uszkodzeń roślin. Pielęgnacja polega również na odpowiednim nawożeniu i nawadnianiu w miarę potrzeby (Góra i inni, 1999). Ograniczeniu chorób przenoszonych przez nasiona i zgorzel siewek w początkowym okresie wzrostu pomaga zaprawienie nasion przed siewem, np. Dithane M-45 80WP, Neo Tec 75WG, 455SC, Penncozeb 80WP, 455SC, lub Zaprawą nasienną T zawiesinową. Walkę chemiczną zastosować można również w przypadku, gdy na plantacji pojawią się mszyce używając Basudin 25EC, Fastac 100EC, Karate 025EC, Owadofos 540EC, Pirimor 500WG lub Winylofos 350EC (Zalecenia ochrony roślin, 2006/2007). Zbiór surowca Surowcem majeranku ogrodowego jest ziele Majorane herba. Termin zbioru surowca oraz warunki klimatyczne w jakich wzrasta roślina warunkują skład chemiczny i zawartość olejku eterycznego. Surowiec ten jest zbierany zazwyczaj dwukrotnie w czasie okresu wegetacji. Pierwszy pokos przypada na początek fazy kwitnienia roślin w końcu lipca, jest on ściśle związany z metodą uprawy oraz warunkami pogodowymi. Drugi pokos wykonuje się we wrześniu. Ziele ścina się w dni pogodne, 8-10 cm nad ziemią, tak aby roślina zdołała jeszcze wytworzyć odrosty. Każdego kolejnego zbioru ze względu na drewniejące łodygi dokonuje się na większej wysokości, zazwyczaj kosiarkami lub żniwiarkami. Ziele należy jak najszybciej suszyć bez ugniatania, rozłożone cienką warstwą, w warunkach naturalnych, w miejscu zacienionym i przewiewnym lub w suszarniach w temperaturze C (Góra i inni, 1999). Jednemu kilogramowi suchego ziela odpowiadają 4 kg świeżego ziela (Rumińska, 1983). Surowiec występuje pod dwoma postaciami: ziela otartego lub nie otartego, ale zawsze powinien mieć barwę szarozieloną, podobną do naturalnej i charakteryzować się intensywnym zapachem. Ziele otarte pozbawione łodyg ocierane jest przez sita o oczkach 4-5 mm, posiada duże ubytki olejku w swoim składzie. Zawiera ono młode pędy z liśćmi i kwiatami i jego plon wynosiod 0,8 do 1,5 t ha -1. Plon ziela nie otartego z 1ha wynosi 1,5-3 t. Ziele nie otarte zawiera więcej olejku eterycznego (Rumińska, 1983; Góra i inni, 1999). Udział ziela otartego w plonie ogólnym wynosi o.k. 65% podaje Kazimierczak i inni (2001). Skład chemiczny surowca Ziele majeranku ogrodowego Majorane herba według wymagań Polskiego Komitetu Normalizacyjnego posiada dwie klasy jakości, zarówno dla ziela otartego i nie otartego.

7 PN-85/R Ziele otarte Ziele nie otarte Wymagania jakościowe w % I klasa II klasa I klasa II klasa wilgotność nie > niż o niewłaściwej barwie nie > niż inne części tej samej rośliny nie > niż rozkrusz nie > niż zanieczyszczeń org. nie > niż zanieczyszczeń mineralnych nie > niż zawartość olejku nie < niż 1 1 0,5 0,5 Zawartość łodyg o grubości powyżej 1 mm nie powinna przekraczać więcej 5 % zarówno w I i II klasie dla ziela otartego i nie otartego (Kordana, 1999). Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny, któremu roślina zawdzięcza największe znaczenie, ponieważ stosowany jest w wielu różnych gałęziach przemysłu. Góra i Lis (2005) podają, że zawartość olejku eterycznego w świeżym zielu wynosi 0,3-0,9 %, a w suchym 0,7-3,5 %. Badania prowadzone od początku XX stulecia nad składem olejku wykazały, że jest on bardzo złożony. Grupami związków obecnych w olejku, jak podaje Rumińska (1983) za Taskienem, okazały się: seskwiterpeny, monoterpeny, alkohole monoterpenowe, estry alkoholi monoterpenowych, estry 6-etylo-alkoholi monoterpenowych, estry 9-etylowe kwasów tłuszczowych i kilka składników nie zidentyfikowanych. Dzięki dalszym badaniom prowadzonym nad szczegółowym składem dziś już wiemy, że najważniejszymi poznanymi składnikami olejku są, jak podaje Góra i Lis (1999): terpinen-4-ol (7-52 %), cis-hydrat sabinenu (0,4-44 %), linalol (1-42 %), p-cymen (2,2-23 %), -terpinen (0,1-21 %), octan linalilu (0-20 %), limonen (1-17 %), -terpinen (1-13 %), sabinen (1-13 %), trans-hydrat sabinenu (0,1-8 %), --terpineol (0,1-8 %). Niektóre formy majeranku wykazują także obecność takich związków jak: mirycen, -pinen, -kariofilen, karwakrol, -ocymen, p-cymen, biocyklogermakren, metylochawikol, eugenol, octan geranylu, linalol, terpinolen (Rumińska, 1983; Góra i inni, 2005). Olejki majerankowe cechuje olbrzymia różnorodność w stosunku do składu chemicznego, właściwości i parametrów fizykochemicznych, a także zapachu. Góra i Lis (2005) zaliczają je do różnych chemotypów: - terpineolowy, cechujący formy francuskie, węgierskie, niektóre egipskie, fińskie, amerykańskie, oraz rośliny pochodzące z klimatu tropikalnego, którego głównym składnikiem jest terpinen-4-ol (0-50 %) oraz i -terpinen (Vera i inni, 1990) - sabinolowy, cechujący niektóre formy fińskie i amerykańskie, którego głównym składnikiem jest cis-hydrat sabinenu (20-40 %) oraz trans-hydrat sabinenu i sabinen - mieszany, cechujący formy niemieckie, w którym składniki terpinen-4-olu i cis-hydratu sabinenu występują w jednakowej ilości i są dominującymi składnikami - linalolowy, cechujący formy marokańskie, niektóre egipskie, polskie, którego głównymi składnikami olejku są linalol (15-40 %) i octan linalolu (15-20%)

8 - karwakrolowy, cechującymi formy tureckie, którego głównym składnikiem jest karwakrol (80 %), Skład olejku polskiego pochodzenia zawiera: -pinen (0,6 %), sabinen (2,4 %) -terpinen (1,4 %), limonen (16,6 %), -terpinen (1,7 %), p-cymen (11,5 %), terpinolen (0,6 %), trans-hydrat sabinenu (1,4 %), cis-hydrat sabinenu (3,8 %), linalol (15,6%), octan linalilu (14,4 %), -kariofilen (0,3 %), terpinen-4-ol ( 7,3 %), -terpineol (6,3 %), karwakrol (0,1 %), octanu terpinen-4-ylu i tymolu brak. Stanowczo możemy wysunąć twierdzenie, że olejek z Polski jest olejkiem typu linalolowego, co potwierdza Góra i Lis (1999). Olejek majerankowy - Oleum majoranae to ciecz o żółtym lub zielonkawym zabarwieniu, korzennym lekko palącym smaku i przyjemnym zapachu. Specyficzną woń zawdzięcza dwóm głównym składnikom: terpinen-4-olowi - o miłym, ciepłym, pieprzowo-ziemistym aromacie z delikatną nutą cytrusów i zielonego jabłuszka i cis-hydratowi sabinenu - będącym głównym nośnikiem zapachu (Rumińska, 1983; Góra i inni, 2005; Wojtowicz i inni, 2007). Zaliczany jest, jak podaje Pajor (1998) do olejków słodkich, a w porównaniu do olejku tymiankowego jest delikatniejszy. W swoich badaniach Melchior i Kastner (1978) wyizolowali olejek z wszystkich nadziemnych części rośliny. Wykazali duże różnice w zawartości tej substancji w poszczególnych organach. Olejku pochodzącego z pąków i kwiatów było najwięcej, bo aż 1,6 %, kolejne były liście zawierające 1,1 %. Łodygi, których udział w surowcu wynosi nawet do 60 % okazały się praktycznie pozbawione olejku majerankowego, wykrytego tylko w śladowych ilościach. Innymi substancjami czynnymi występującymi w surowcu są: garbniki (9 %), pektyny, fenolokwasy, substancje goryczowe, flawonoidy, fitosterole, cukry redukujące, kwasy organiczne, witaminy, sole mineralne (Rumińska, 1983; Buchwald i inni, 2000; Sarwa, 2001; Lewkowicz-Mosiej, 2003; Senderski, 2004; Góra i inni, 2005). Kluszczyńska (2001) podaje, że w liściach majeranku znajdują się również białka 12,7 g/100 g i tłuszcze 7 g /100 g, a także błonnik 18,1 g /100 g. Spośród fenolokwasów zawartych w zielu występują: kwas kawowy i -hydroksykawowy (Góra i inni, 2005). Flawonoidami obecnymi w majeranku są glikozydy 7-apigeniny, luteoliny, -diosmetyny (Kohlmünzer, 1998; Kluszczyńska 2001). Arbutyna, metyloarbutryna i hydrochinon są związkami fenolowymi występującymi obok kwasów fenolowych w ilościach od 0,15 % do 0,45 %, zmieniających się w zależności od warunków w jakich rosła roślina. Zawarte w Majorane herba kwasy organiczne to kwas ursolowy i kwas oleanolowy (Małtawska, 2005). Surowiec swój cenny skład zawdzięcza również niektórym witaminom: A (8068 mg/100 g surowca), B 1, B 2, B 3 -niacynie (4 mg/100 g surowca), C (51 mg/100g surowca), P-rutynie (127 mg/100 g surowca) i karotenowi (5,5 mg/100 g surowca) (Czikow i inni, 1987; Kluszczyńska, 2001). W zielu majeranku stwierdzono obecność mikroelementów: chloru (0,44 %), żelaza (83 mg), cynku (4 mg), manganu, miedzi, a także makroelementów: azotu (3,27 %), fosforu (306 mg), siarki (0,58 %), potasu (1522 mg), wapnia (1990 mg) i magnezu (346 mg) (Rumińska, 1983: Kluszczyńska, 2001; Jadczak i inni, 2006; Golcz i inni, 2007).

9 Badania prowadzone przez Kozłowskiego i innych (1998) nad zawartością olejów w diasporach roślin zielarskich z rodziny wargowych dowodzą, że w masie 1000 diaspor majeranku ogrodowego (0,40 g) znajduje się 37,5 % oleju, barwy obiecujący żółty 2/2 określonej według tablicy barw (Horticultural Colour Chart). Zawartość poszczególnych kwasów tłuszczowych zawartych w oleju majeranku to: kwas -linolenowy (59,6 %), kwas linolowy (24,4 %), kwas palmitynowy (8,7 %), kwas oleinowy (8,1 %), kwas stearynowy (2,2 %), kwas cis-petroselenowy (0,9 %) (Kozłowski i inni, 1998). Zastosowanie surowca i olejku majerankowego Wśród wielu roślin przyprawowych używanych przez nasze mamy i babcie w kuchni stwierdzamy jednoznacznie, że majeranek zajmuje szczególne miejsce w poprawianiu smaków przeróżnych potraw. Ziele Origanum majorana wykorzystuje się w dwojaki sposób jako świeże liście z młodymi łodygami-drobno pokrojone lub jako suszone ziele otarte lub nie otarte. Ziele w postaci suchej głównie jest używane jako przyprawa do potraw mięsnych, wędlin, pieczeni, zup, dań rybnych, sosów, sałatek, aromatyzowania octu, potraw ciężko strawnych, duszonych, tłustego drobiu, pieczonej baraniny, smażonych ziemniaków, farszów, potraw z kapusty, kołdunów, flaczków, marynat (Rejewski, 1992; Pajor, 1998; Mikołajczyk i inni, 1999; Buchwald i inni, 2000; Błaszczyk, 2004). Świeże ziele dodajemy do flaczków, żurku, zupy grochowej, jarzynowej, sałatki jarzynowej, fasolowej, służy także do produkcji likierów, nalewek, aromatyzowania herbaty, puddingów, żelatyny, napojów bezalkoholowych i alkoholowych (Mikołajczyk i inni, 1999; Buchwald i inni, 2000; De Vincenzi, 2004). Przeprowadzone badania dowiodły, że majeranek jako dodatek do tłuszczów hamuje ich utlenianie (jełczenie) podaje Kluszczyńska (2001) za Rumińską. Majeranek dodany do smalcu przedłuża jego świeżość. W innych krajach stanowi dodatek przy wypieku pieczywa, a także przy wyrobie niektórych przetworów warzywnych (Buchwald i inni, 2000; De Vincenzi, 2004). W medycynie ziele majeranku wykazuje właściwości wiatropędne i przeciwzapalne. Jest lekiem żołądkowym, pobudza wydzielanie soków żołądkowych, ma łagodne działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit i przeciwzapalne na błony śluzowe przewodu pokarmowego (Jędrzejko i inni, 1997; Senderski, 2004; Góra i inni, 2005). Ziele majeranku wchodzi także w skład mieszanki wiatropędnej dla dzieci. Towarzyszą mu kwiatostan rumianku, liść babki, mięty, ziele hyzopu, lebiodki, owoc kopru. Zawarte w zielu majeranku substancje biologicznie czynne mają szerokie spektrum oddziaływania na organizm. Garbniki i substancje gorzkie działają ściągająco, zmniejszając nadmierną fermentację treści żołądka, polecane są przeciw biegunkom. Flawoniody i witaminy pomagają w leczeniu kaszlu, kataru, działają uodparniająco (Kluszczyńska, 2001). Wyciąg z ziela ma właściwości żółciopędne, napotne, a zewnętrznie stosowany pomaga w zabliźnianiu trudno gojących się ran (Mikołajczyk i inni, 1999; Strzelecka i inni, 2000). Bogactwo substancji czynnych zawartych w roślinie wpływa dodatnio na trawienie i przyswajanie składników odżywczych pobieranych w pożywieniu, niektóre działają lekko moczopędnie i uspokajająco, inne pomagają w leczeniu stanów zapalnych oskrzeli, zaflegmieniu

10 dróg oddechowych (Sarwa, 2001; Małtawska, 2005). Te same substancje czynne wpływają również na świeżość pożywienia, które wraz z nim spożywamy chroniąc je przed bakteriami i niektórymi grzybami mogącymi je zasiedlać. Badania prowadzone przez Vagiego i innych (2005) na mięsie w pożywce agarowej zaszczepionym bakteriami i grzybami potraktowane wyciągiem z olejku majerankowego wykazały w pewnym stopniu zahamowanie wzrostu grzybów: Aspergillus niger i Penicillium cyclopium oraz w 100 % bójczość dla bakterii: Escherichia coli, Pseudomonas fluorescens. Podobne wyniki uzyskał Bonjar (2004) w swoich pracach nad antybakteryjnymi własnościami niektórych roślin leczniczych, który stwierdził również właściwości bójcze olejku majerankowego dla bakterii: Bacillus pumilis, Pseudomonas aeruginosa, Serratia marcescens oraz Klebsiella pneumoniae. Olejek majerankowy wykazuje niemalże wszechstronne działanie : owadobójcze (Górski, 2003; Pavela, 2004) antyutleniające przy przechowywaniu smalcu, niektórych wędlin oraz tuszek drobiowych, a w połączeniu z innymi związkami (garbniki) całe ziele działa silniej przeciwutleniająco (Rumińska, 1983) przeciwbakteryjne, przeciwzapalne wodne wyciągi z ziela działają przeciwwirusowo (Senderski, 2004) przeciwdepresyjne - właściwości uspokajające, rozluźniające, rozgrzewające leczy stany lękowe, niepokój i znużenie (Kuriyama, 2005) przeciwbólowe - składnik maści przeciwreumatycznych, pomaga w walce z: bólem mięśni, nerwobólem, migreną, bólami menstruacyjnymi regulujące trawienie, pobudzające żołądek, w schorzeniach przewodu pokarmowego i wątroby (Pajor, 1998) obniża ciśnienie krwi, rozszerzając naczynia krwionośne (Davis, 1993) wzmagające system immunologiczny pomaga w leczeniu chorób dróg oddechowych, astmie i przy przeziębieniach (Konopacka - Brud i inni, 2002) Cenne właściwości olejku majerankowego stosowanego w sposób wewnętrzny i zewnętrzny wykorzystywane są szeroko w aromaterapii. Kompleksy z olejku lub delikatny masaż są skuteczne w leczeniu bólu artretycznego, pourazowego, skurczów mięśniowych, bólu mięśni po intensywnym wysiłku. Olejku nie należy używać w pierwszych miesiącach ciąży, podają Góra i inni (1999). Korzystne jest łączenie nut zapachowych z olejkami: rumiankowym, który wzmacnia przeciwzapalne działanie, eukaliptusowym, wzmacniającym właściwości bakteriobójcze lub lawendowym potęgującym działanie uspokajające - taka kompozycja zapachowa szczególnie odpowiada mężczyznom, którzy mają kłopoty ze snem. Ciepły orzechowy zapach pomaga zapobiec bezsenności (Davis, 1993). Licencjonowani aromaterapeuci w Stanach Zjednoczonych posługują się olejkiem majerankowym w uspokajaniu nadmiernych emocji u ludzi po wypadkach, co pozwala na uzyskanie większej ilości konkretnych informacji, pomocnych w udzieleniu skuteczniejszej pomocy poszkodowanemu (Buckle, 2003). Olejek majerankowy ze względu na swoje łagodne działanie polecany jest osobom w podeszłym wieku. Wcześniej wspomniane nośniki zapachu majerankowego sprawiają, że w przemyśle perfumeryjnym olejek ten znajduje zastosowanie jako składnik nuty ziołowo-korzennej w męskich wodach toaletowych. Towarzyszą mu olejki: cytrusowe,

11 kolendrowy, bylicowy, jałowcowy, bazyliowy, lawendowy, rozmarynowy. Olejek majerankowy jest również składnikiem kompozycji damskich wód toaletowych (Góra i inni, 2005). Bibliografia 1. Berbeć S., Kawka S., Kołodziej B., Wiśniewski J., Wolski T., Rośliny przemysłowe specjalne i zielarskie, Wyd. AR Lublin, Błaszczyk B., Zioła w ogrodzie, Kwiaty, 4; Bonjar S., Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran, J. Enthopharm., 94: Brown D., Wielka encyklopedia ziół, Warszawa, Buchwald W., Deido I., Szczyglewska D., Rośliny zielarskie w apteczce domowej i w kuchni, Wiad. Zielar., 11: Buckle R. J., Aromatherapy in the USA, Int. J. aromatherapy, 13: Capecka E., Suchorska-Tropiło K., Dąbrowska B., Szlachta E., Wiewióra B., Results of presowing seed priming of marjoram (Origanum majorana L.), Rocz. Akad. Rol. Pozn., Ogrod., Poznań, CCCXXIII, 31: Capecka E., Suchorska-Tropiło K., Dąbrowska B., Szalacha E., Wiewióra B., The effect of presowing treatment on the field of marjoram (Origanum majorana L.) sown directly into the open field, Zesz. Probl. Postęp. Nauk Rol., Warszawa, 481: Czarnecki M., Załęcki R., Wpływ sposobu uprawy majeranku ogrodowego na plon i wartość surowca, Herba Pol. XXXII, 3-4: Czikow P., Łapiew J., Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, PWRiL, Warszawa, Davis P., Aromaterapia od A do Z czyli poradnik leczenia zapachami, OPUS Łódź, De Vincenzi M., Stammati A., De Vincenzi A., Silano M., Constituents of aromatic plants: carvacrol, Fitoterapia, 75: Dzida K., Jarosz Z., Plonowanie i skład chemiczny majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.) w zależności od zróżnicowanego nawożenia azotowo-potasowego, Acta Agrophys., 7, 3: Foley C., Nice J., Webb M.A., Księga ziół, Warszawa, 1, Frąszczak B., Zioła z własnego ogródka, Top Agar Polska, Poznań, 5: Golcz L., Kordana S., Nowak A., Załęcki R., Wpływ nawożenia azotowego i wapnowania na plon surowca i pobieranie składników pokarmowych przez majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.), Herba Pol., XXIII, 4: Góra J., Lis A Olejek majerankowy, Aromaterapia, Warszawa, Góra J., Lis A., Olejek majerankowy, Najcenniejsze olejki eteryczne, Toruń, Góra J., Lis A., Piter S., A comarative study on the content and chemical composition of essential oils in commercial aromatic seasonings, Herba Pol., 1, 53: Górski R., Evaluation of the effectiveness of natural essential oils in the monitoring of the occurrence of greenhouse whitefly (Trialeurodes vaporariorum westwood), J. Plant Protection Res., 43,4: Jadczak D., Orłowski M., Wpływ niektórych zabiegów agrotechnicznych na plonowanie majeranku ogrodowego, Zesz. Nauk. Akad. Tech.-Rol. w Bydg., 215, 42: Jadczak D., Grzeszczuk M Majeranek, Panacea, Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J., Zarys wiedzy o roślinach leczniczych, Katowice, , Kaźmierczak K., Seidler-Łożykowska K., Hodowla roślin przyprawowych w IRiPZ, Ann. UMCS. EEE, IX, Kluszczyńska D., Majeranek - jego skład chemiczny i zastosowanie, Wiad. Zielar., 12: Kiełkowska G., Kiełkowska M., Ziołowy ogródek na parapecie okiennym, Kwiaty, 4: Kohlmünzer S., Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa, 226, 283, Konopacka-Brud I., Brud W.S., Aromaterapia dla każdego, Warszawa, Kordana S., Załęcki R., Wpływ poziomów wapnowania i form nawozów azotowych na plon majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.) odmiany Miraż, Herba Pol., XXXII, 3-4: Kordana S., Kordana T., ABC uprawowych roślin zielarskich, Wiad. Zielar., 2: Kozłowski J., Dedio I., Krzyżaniak M., Zawartość i skład olejków w disporach kilku gatunków roślin zielarskich z rodziny wargowych (Labiatae = Lamiaceae), Herba Pol., XLIV:

12 32. Kozłowski J., Nowak A., Zmiany zawartości i wydajności olejku w zielu majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.) pod wpływem nawożenia różnymi formami nawozów azotowych i wapnowania, Herba Pol., XXIX, 1: Kuriyama H., Watanabe S., Nakaya T., Shigemori I., Kita M., Yoshida N., Masaki D., Tadai T., Ozasa K., Fukui K., Imanishi J., Immunological and Psychological Benefits of Aromatherapy Massage, Adv. Access Publication, 2: Pajor W. J., Mała encyklopedia przypraw smaków i ziołolecznictwa, Wyd. Tempus Plus, Kraków, Pavela R., Insecticidal activity of certain medicinal plants, Fitotrapia, Lewkowicz-Mosiej T., Leksykon roślin leczniczych, Warszawa, Martyniak-Przybyszewska, Wojciechowski T., Wpływ zagęszczenia roślin na plonowanie bazylii pospolitej (Ocimum basilicum L.) i majeranku ogrodowego (Majorana hortensis Moench.), Folia Hortic., 1: Martyniak-Przybyszewska, B., Wojciechowski, T., Plonowanie wybranych gatunków roślin przyprawowych w rejonie Olsztyna, Folia Univ. Agric. Stetin. Agric. 239, 95, Szczecin, Małtawska I., Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji, Poznań, Melchior H., Kastner H., Przyprawy, badania botaniczne i chemiczne, WNT Warszawa, , Mikołajczyk K., Wierzbicki A., Zioła źródłem zdrowia, Warszawa, Rejewski M., Rośliny przyprawowe i używki roślinne, PWRiL Warszawa, Rumińska A., Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki, PWN Warszawa, Rumińska A., praca zbiorowa, Poradnik plantatora ziół, PWRiL, Poznań, Sarwa A., Wielki leksykon roślin leczniczych, Wyd. KiW, Warszawa, 5-8, Senderski M. E., Majeranek ogrodowy, Prawie wszystko o ziołach, Podkowa Leśna, Strzelecka H., Kowalski J., Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, PWN, Warszawa, Suchorska K., Grymuła P., Niemirowicz-Szczyt K., Badania nad biologią kwitnienia i zawiązywania nasion majeranku ogrodowego, Materiały VII Zjazdu Hodowców Roślin Ogrodniczych w Szczecinie, Suchorska K., Tołwiński P., Analiza biologii kwitnienia trzech polskich populacji majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.) Zesz. Nauk. Akad. Rol. im. H. Kołłątaja Ses. Nauk., 333, 57: Vagi E., Simandi B., Suhajda A., Hethelyi E., Essential oil composition and antimicrobial activity of Origanum majorana L. extracts obtained with ethyl alcohol and suprcritical carbon dioxide, Food Res. Int., 38: Vera R.R., Chane-Ming J., Chemical composition of the essential oil of marjoram (Origanum majorana L.) from Reunion Island, Food Chem., 66: Wize A., Skandynawsko - polska sałata przez cały rok, Hasło Ogrod., Wojtowicz E., Zawirska-Wojtasiak R., Analiza lotnych związków zapachowych sterylizowanych przypraw metodą SPME-GC, VI Sympozjum Naturalne i syntetyczne produkty zapachowe i kosmetyczne ( Łódź, Zalec. Ochr. Rośl. 2006/2007. Poznań,