Myśli natrętne (obsesje), kompulsje i OCD

Transkrypt

1 Myśli natrętne (obsesje), kompulsje i OCD Myśli natrętne, obsesje to powracające myśli, wyobrażenia, impulsy, które przenikają do świadomości. Często są niespójne, trudno się ich pozbyć lub nimi pokierować (np. czy wyłączyłam żelazko?, czy zamknęłam drzwi? ), są uporczywe i niezgodne z wolą pacjenta. Mogą przybierać charakter obscenicznych, wulgarnych wizji np. w okolicy kościoła itp. Niekiedy przybierają kształt nieustannych wewnętrznych oskarżeń np. nie mam prawa, żeby istnieć wzbudzających impulsy autodestrukcyjne. Myśli natrętne, inaczej obsesje, klasyfikuje się jako dysfunkcje w obszarze treści myślenia. Najczęściej występują w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywne, gdzie stanowią istotę rozpoznania. Trzeba przy tym pamiętać, że myśli natrętne mogą również występować w różnego rodzaju psychozach, zaburzeniach osobowości, również wtedy kiedy osoba zażywa pewnych substancje psychoaktywne. Myśli natrętne charakteryzują się tym, że są: uporczywie nawracające, narzucające się danej osobie. Osoba jest jakby w przymusie powtarzania tych myśli, często podkreśla, iż chciałaby te myśli odrzucić, ale pozostaje to poza jej kontrolą. Z jednej strony myśli te są odbierane, jako intruzyjne, pacjent ma wobec nich krytyczny wgląd, ale trudno mu się od nich powstrzymać np. od wulgarnych i agresywnych myśli w kościele, od rozbierania zakonnic w myślach. I chociaż dotknięci obsesjami ludzie odrzucają tego typu myśli, one nadal uporczywie wracają. Takie sytuacje zdarzają się również osobom zdrowym, np. w okresie adolescencji, lecz zwykle z czasem to mija. Myśli natrętne doświadczane są jako niezgodne z własnym ja, to właśnie je odróżnia od innych zaburzeń np. hipochondrii. Pacjenci uważają te myśli za bezsensowne, a równocześnie za nimi podążają. Szczególna postać myśli natrętnych ruminacje dotyczy roztrząsania różnych wątpliwości na temat sytuacji czy zdarzeń. Ruminacje mają charakter długotrwałych, przymusowych, bezproduktywnych rozważań. Niektóre osoby, aby opowiedzieć o udziale w jakimś przedsięwzięciu, muszą zacząć od tego, jak rano wstały z łóżka, wykąpały się, zjadły śniadanie itd. Taka osoba nie jest w stanie powiedzieć byłem w klubie i tam spotkałem dawno nie widzianych znajomych. Jeśli osoba taka musiała podjąć jakąś decyzję w prostej sprawie np. kupno soku czy wody mineralnej to opowiada nam o różnych aspektach podejmowania tej decyzji. Normalnie takie czynności wykonuje się automatycznie. 1

2 Myśli natrętne, po jakimś czasie występowania, często pociągają za sobą różnego typu kompulsje związane z natrętnym wykonywaniem różnych czynności mających na celu obniżenie lęku wywołanego tymi myślami. Kompulsje są impulsywnymi reakcjami na myśli natrętne, polegają na powtarzaniu sztywnych rytuałów lub czynności umysłowych, które człowiek czuje się zmuszony wykonywać, aby uwolnić się od lęku np. mycie rąk, zamykanie drzwi, chodzenie po prawej stronie ulicy, liczenie itp. Wykonywane pod wpływem natrętnych myśli są sposobem radzenia sobie z lękiem. Powstrzymywanie kompulsji nasila lęk, więc jego redukcja możliwa jest przez jak najszybsze poddanie się kompulsji. Np. jeśli natrętne myśli dotyczą zarazków przenikających do organizmu na różne sposoby (często w sposób z naukowego punktu widzenia niemożliwy), przez które grozi śmierć, to powstrzymanie się od mycia rąk po dotknięciu klamki u drzwi budzi zatrważający lęk pacjenta, co zmusza go do natychmiastowego umycia rąk (często jest to mycie wielokrotne) i stosowania na co dzień we wszystkich kontaktach środka zapobiegawczego (redukującego napięcie nerwowe) w postaci lateksowych rękawiczek. Najbardziej rozpowszechnione są kompulsje sprawdzania (63% pacjentów z OCD), mycia (50 %), liczenia (33%). Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD) przewlekły stan, często związany z nasilonymi lekami i depresją, cechujący się obsesjami i przymusami wewnętrznymi powodującymi cierpienie i/lub zakłócenia w funkcjonowaniu osoby nie będące skutkiem innych zaburzeń psychicznych. Objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych mogą występować też przy zaburzeniach osobowości. Wtedy jednak pacjent nie zdaje sobie sprawy, że treść jego myśli jest nieprawdziwa np. jeśli nie ma nic pod łóżkiem, wg pacjenta znaczy to, że było, ale już ktoś zabrał. Między OCD a obsesyjno-kompulsyjnymi (anankastycznymi) zaburzeniami osobowości istnieje zasadnicza różnica oparta na stopniu akceptacji przez jednostkę myśli i zachowań. Osoba anankastyczna niejednokrotnie szczyci się np. swoim zamiłowaniem do porządku i dbałością o szczegóły, zaś pacjent z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi cierpi z powodu objawów, które go męczą. Z OCD współwystępują zaburzenia depresyjne (u 50 70% chorych), uzależnienia od substancji psychoaktywnych, fobie specyficzne, fobia społeczna, lęk paniczny, zaburzenia odżywiania, tiki (u młodzież 40% chorych), zespół Tourette a. 2

3 Opierając się na własnym doświadczeniu muszę tu dodać, że ofiary mobbingu lub cyberbullingu oprócz depresji i objawów PTSD bardzo często uskarżają się na objawy OCD. I chociaż obsesje i kompulsje zazwyczaj nie osiągają w tym przypadku stopnia kwalifikującego do tej diagnozy, znacznie zaburzają funkcjonowanie tych osób. Objawy OCD mogą występować w innych zaburzeniach psychicznych i neurologicznych. Pojawiają się w zaburzeniach osobowości unikającej, zależnej, histrionicznej (do 40% chorych cierpi z powodu objawów obsesyjno-kompulsyjnych); w schizofrenii (u 5 45% pacjentów); w przypadku pląsawicy Sydenhama (do 70% chorych) oraz w innych zaburzeniach zwojów podstawy mózgu (np. parkinsonizm po zapaleniu mózgu). Terapia OCD powinna łączyć farmakoterapię (np. leki z grupy SSRI) z psychoterapią leki obniżają napięcie, powstałe w wyniku kontaktu z bodźcem, ale nie likwidują lęku. Poza tym uleganie kompulsywnym impulsom związane z niemożnością kontrolowania nieprzyjemnych stanów wewnętrznych i tolerowania bodźców wzbudzających lęk jest wyuczonym nawykiem zmniejszającym poziom lęku. Podobnie ma się rzecz z mechanizmami obronnymi stosowanymi w celu obniżenia napięcia kosztem funkcjonowania społecznego np. przez izolację. Dlatego psychoterapia, zwłaszcza z wykorzystaniem technik poznawczobehawioralnych jest uznaną i wymaganą formą leczenia. Klasyfikacja myśli natrętnych (obsesji) i kompulsji Obsesje dotyczące zanieczyszczenia: - nadmierny lęk lub obrzydzenie związane z wydzielinami ciała (np. mocz, kał, ślina); - nadmierne przejmowanie się brudem lub zarazkami i przekonanie, że z powodu zanieczyszczeń, zarazków osoba zachoruje i/lub roznosząc zarazki spowoduje chorobę innych osób; - nadmierne przejmowanie się zanieczyszczeniami środowiska (np. azbest, promieniowanie, toksyczne odpady), obsesje dotycząc wrażeń związanych z zanieczyszczeniami, a nie skutków tych zanieczyszczeń; - nadmierna troska dotycząca środków stosowanych w gospodarstwie domowym (np. środki czyszczące, rozpuszczalniki) bądź z powodu lepkich substancji lub odpadów; - nadmierne przejmowanie się zwierzętami (np. insektami). 3

4 Obsesje seksualne: - myśli, impulsy lub wyobrażenia o zakazanej lub perwersyjnej treści seksualnej; - treści seksualne dotyczące dzieci lub kazirodztwa; - myśli homoseksualne; - zachowania seksualne skierowane przeciwko innym (o charakterze agresywnym). Obsesje dotyczące agresji: - obawa, że osoba może wyrządzić sobie krzywdę lub że może skrzywdzić innych; - przerażające wyobrażenia przemocy; - obawa przed niespodziewanym powiedzeniem czegoś sprośnego lub znieważającego; - uporczywa obawa przed zrobieniem czegoś wstydliwego, żenującego; - obawa, że osoba coś zrobi pod wpływem niechcianego impulsu (np. popchnie przyjaciela); - obawa, że osoba coś ukradnie; - obawa, że osoba wyrządzi komuś krzywdę z powodu niedostatecznej ostrożności lub, że osoba będzie odpowiedzialna za inne straszne wydarzenia (np. pożar, włamanie). Obsesje gromadzenia i oszczędzania. Należy odróżnić od hobby lub zajmowania się przedmiotami o wartości pieniężnej bądź sentymentalnej. Obsesje religijne: - dotyczące świętokradztwa lub bluźnierstwa; - nadmierne zajmowanie się problemem dobra/zła, moralnością. Obsesje związane z potrzebą symetrii lub dokładności. Często towarzyszy im myślenie magiczne (np. przekonanie, że matka ulegnie wypadkowi, jeśli rzeczy nie będą na właściwym miejscu). Obsesje somatyczne - nadmierne przejmowanie się chorobami lub dolegliwościami (hipochondria); - nadmierne zajmowanie się pewnymi częściami ciała lub wyglądem (np. dysmorfofobia). 4

5 Inne obsesje - uporczywa potrzeba, aby wiedzieć lub pamiętać wszystko; - obawa przed tym, że osoba powie pewne rzeczy, których powiedzieć nie chce lub nie powinna lub że nie powie tego, co właściwe; - nadmierna, uporczywa obawa przed zagubieniem (utratą) rzeczy; - natrętne, bezsensowne dźwięki, słowa, muzyka, które nieustannie przychodzą na myśl i/lub są wypowiadane; - osoba czuje się dręczona pewnymi dźwiękami/ hasłami; - uporczywe przywiązanie do szczęśliwych i pechowych numerów lub kolorów o specjalnym znaczeniu, przesądy. Kompulsje mycia i czyszczenia: - nadmierne lub rytualne mycie rąk, kąpanie się, czyszczenie zębów, zabiegi pielęgnacyjne lub zachowania w toalecie; - przesadne czyszczenie sprzętów domowych lub innych przedmiotów; - inne środki zaradcze podejmowane nadmiernie, aby nie dopuścić do kontaktu z zanieczyszczeniami. Kompulsje sprawdzania: - sprawdzanie zamków, kuchenek, różnych urządzeń; - sprawdzanie, czy nie wyrządziło się lub nie wyrządzi się krzywdy innym lub sobie; - sprawdzanie, czy nic strasznego się nie wydarzyło/ nic strasznego się nie wydarzy; - uporczywe sprawdzanie, czy nie popełniło się błędu; - sprawdzanie związane z obsesjami somatycznymi. Powtarzane rytuały: - kilkukrotne odczytywanie lub przepisywanie; - potrzeba powtarzania rutynowych czynności (np. wchodzenie/wychodzenie za drzwi, wstawanie/ siadanie na krześle); Kompulsje liczenia i porządkowania/układania. 5

6 Kompulsje gromadzenia i zbierania. Nie mają nic wspólnego z hobby lub gromadzeniem przedmiotów o dużej wartości lub wartości sentymentalnej (np. zbieranie starych gazet, selekcjonowanie rzeczy ze śmietnika, zbieranie bezużytecznych przedmiotów). Inne kompulsje: - rytuały psychiczne (inne niż sprawdzanie/ liczenie); - nadmierna skłonność do robienia list, wykazów, spisów; - uporczywa, nadmiarowa potrzeba mówienia, pytania, zwierzania się, potrzeba dotykania, stukania, ocierania; - podejmowane środki zaradcze zapobiegające (nie sprawdzanie) wyrządzeniu krzywdy sobie lub innym; - rytualne zachowania związane z jedzeniem; - zachowania przesądne, rytuały związane z mruganiem lub wpatrywaniem się; - trichotillomania, czyli wyrwanie sobie włosów oraz inne zachowania związane z samouszkodzeniem lub samookaleczeniem. Literatura: Butwicka A., Gmitrowicz A.: Symptom clusters in obsessive-compulsive disorder (OCD): influence of age and age of onset. Eur Child Adolesc Psychiatry Apr;19(4): Goldman W.K, Rasmussen S.A, Price L.H, Mazure C, Heninger G, Charney D: The Yale Brown Obsessive Compulsive Scale (Y-BOCS), Part 1 Development, use and reliability. Archives of General Psychiatry 1989, 46, Kiejna A, Grzesiak M. Skala pomiaru nasilenia obsesji i kompulsji Yale-Brown (Y-BOCS), Post. Psych. Neurol. 1997, 6, Seligmann M., Walker E., Rosenhan D.: Psychopatologia. Poznań 2003: Zysk I S-ka. Stemple D., Smyth R., Burns J., Darjee R., McIntosh A.: Oksfordzki podręcznik psychiatrii. Lublin 2007: Wydawnictwo CZELEJ. 6