I. Uwagi wprowadzające

Transkrypt

1 Dr Łukasz Żarnowiec Katedra Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Wóycickiego 1/3, p Warszawa AUTOREFERAT sporządzony dla celów postępowania habilitacyjnego, przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych oraz charakterystykę osiągnięcia naukowego w rozumieniu art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz ze zm.) I. Uwagi wprowadzające Niniejszy autoreferat, zawierający opis dorobku i osiągnięć naukowych, w tym charakterystykę osiągnięcia naukowego, o którym mowa w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz ze zm.), sporządzony został zgodnie z art. 18a ust. 1 cyt. ustawy oraz 12 ust. 2 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 19 stycznia 2018 r. w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora (Dz.U. z 2018 r., poz. 261). II. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe. Dyplom magistra prawa uzyskałem 29 kwietnia 2002 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, broniąc w Katedrze Prawa Cywilnego i 1

2 Prawa Prywatnego Międzynarodowego pracę magisterską zatytułowaną: Zastosowanie konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów na podstawie norm prawa prywatnego międzynarodowego art. 1 ust. 1 lit. b, napisaną pod kierunkiem prof. dr hab. Maksymiliana Pazdana. W październiku 2002 r. podjąłem niestacjonarne studia doktoranckie na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Stopień doktora nauk prawnych został mi nadany uchwałą Rady Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w dniu 20 marca 2007 roku, na podstawie pracy doktorskiej zatytułowanej: Problematyka ważności umów podlegających konwencji wiedeńskiej z 11 IV 1980 r. o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów. Promotorem rozprawy doktorskiej był prof. dr hab. Maksymilian Pazdan, natomiast recenzentami w przewodzie doktorskim prof. dr hab. Jacek Gołaczyński oraz prof. dr hab. Bernadetta Fuchs. W latach odbywałem aplikację radcowską w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Katowicach, zakończoną egzaminem radcowskim złożonym w dniu 14 maja 2007 r. z wynikiem bardzo dobrym. III. Informacja o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych Z dniem 1 października 2007 roku zostałem zatrudniony na stanowisku adiunkta w Katedrze Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Pracę naukowo dydaktyczną łączę z wykonywaniem zawodu radcy prawnego. IV. Wskazanie osiągnięcia, o którym mowa w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki Osiągnięciem naukowym stanowiącym podstawę wniosku o dopuszczenie do postępowania habilitacyjnego jest monografia mojego autorstwa pt. Wpływ statutu rzeczowego na rozstrzyganie spraw spadkowych na styku statutów, opublikowana w Wydawnictwie C.H. Beck w Warszawie w 2018 r., ISBN Publikacja poświęcona została, dotychczas nieomówionemu kompleksowo w polskiej literaturze prawniczej, problemowi rozgraniczenia w odniesieniu do spraw spadkowych zakresów zastosowania statutu 2

3 spadkowego (tj. prawa właściwego do oceny spraw spadkowych) oraz statutu rzeczowego (tj. prawa właściwego dla praw rzeczowych i posiadania). Zagadnienie to nabiera szczególnego znaczenia wówczas, gdy przynajmniej część masy spadkowej znajduje się w państwie innym niż to, którego prawo jest właściwe do oceny dziedziczenia spadku po danej osobie. Może dojść wówczas do sytuacji, w której pozostawione przez spadkodawcę rzeczy będą podlegały jako statutowi rzeczowemu prawu innemu niż lex successionis. Niejako naturalną konsekwencją tego rodzaju sytuacji jest zetknięcie się ze sobą odmiennych rozwiązań przyjmowanych we wskazanych systemach prawnych. Przykładowo prawo państwa położenia spadku czy jego poszczególnych składników może przyjmować odmienny niż statut spadkowy model następstwa prawnego spadkobierców po zmarłym (np. w prawie austriackim czy Liechtensteinu, inaczej niż w prawie polskim, nabycie spadku następuje dopiero na skutek konstytutywnego orzeczenia sądu, a w systemach prawnych państw kręgu commom law spadek przechodzi na executora bądź administratora), nie znać obowiązującej w statucie spadkowym konstrukcji jurydycznej zapisu (np. w prawie niemieckim czy austriackim nie występuje znany od niedawna polskiemu prawu zapis windykacyjny), kreowanych przez statut spadkowy praw rzeczowych do spadku albo jego poszczególnych składników, znanego statutowi spadkowemu modelu wspólności w razie wielości spadkobierców, odmiennie postrzegać istotę, przesłanki oraz tryb działu spadku czy dopuszczalność posłużenia się w testamencie konstrukcją trustu. Różnice mogą dotyczyć także kwestii dziedziczności poszczególnych typów praw podmiotowych, istnienia bądź braku szczególnych ograniczeń bądź dodatkowych przesłanek związanych z nabywaniem określonych kategorii dóbr np. gospodarstw rolnych, przedsiębiorstw, wybranych nieruchomości czy też odmiennego sposobu postrzegania losów spadku bezdziedzicznego. Nakreślone problemy nie mają jedynie teoretycznego charakteru. Bezpośrednio przekładają się na rozstrzygnięcia zapadające w konkretnych sprawach toczących się zarówno przed sądami polskimi, jak i sądami innych państw, czego dowodzą przywołane w monografii orzeczenia. Dotykają też czynności mieszczących się w zakresie kompetencji notariuszy. Powstać może na przykład pytanie, jakie skutki wywrze zapis windykacyjny, gdy prawem właściwym dla sprawy spadkowej jest prawo polskie, jednak objęta nim nieruchomość znajduje się w Niemczech lub Austrii, gdzie taka konstrukcja prawna zapisu nie występuje. Czy przyjąć należy, że na mocy przepisów legis successionis zapisobierca stał się właścicielem rzeczy już z chwilą otwarcia spadku, czy też do osiągnięcia tego skutku konieczne będzie dokonanie, wymaganej przepisami legis rei sitae, dodatkowej czynności rozporządzającej inter vivos oraz wpis we właściwym rejestrze publicznym. 3

4 Powstaje także pytanie, jak powinien postąpić polski sąd w sytuacji, gdy statutem spadkowym w sprawie podlegającej jego jurysdykcji krajowej okaże się prawo, które w miejsce konstrukcji bezpośredniego następstwa prawnego spadkobierców po zmarłym, wprowadza charakterystyczny dla kręgu kultury prawnej państw common law model administracji spadkiem bądź uzależnia nabycie spadku od złożenia oświadczenia woli bądź konstytutywnego orzeczenia sądu. Orzecznictwu znane są również problemy towarzyszące ocenie losów składników spadku, do których spadkodawca nie powołał spadkobiercy ani zapisobiercy, a równocześnie brak jest spadkobierców ustawowych z grona osób fizycznych. W takim wypadku spadek przypada fiskusowi bądź innej jednostce reprezentującej interes publiczny. W zależności od systemu prawnego nabywają one jednak taki majątek, bądź to jako spadkobiercy ustawowi ostatniej kategorii, bądź też zawłaszczając go jako dobro niczyje. Rozbieżności występujące w sferze norm merytorycznych przenoszone są także na płaszczyznę kolizyjną. Powstaje zatem pytanie, czy w razie właściwości w sprawie spadkowej prawa polskiego, polska gmina albo Skarb Państwa mogą w charakterze spadkobiercy ustawowego przejąć składniki bezdziedzicznego spadku (np. depozyty bankowe) położone w państwie, według którego prawa dobra niczyje przypadają, prawem kaduka, miejscowemu fiskusowi bądź innej wskazanej osobie prawnej. Nasuwa się wreszcie wątpliwość, jaki wpływ na porządek dziedziczenia niektórych kategorii składników spadku np. gospodarstwa rolnego, przedsiębiorstwa czy wybranych kategorii nieruchomości może mieć fakt, że w prawie państwa ich położenia, niebędącym jednak statutem spadkowym, nabycie tego rodzaju dóbr uzależnione jest od dopełnienia dodatkowych przesłanek albo podlega szczególnemu reżimowi dziedziczenia i w jaki sposób taką ewentualną ingerencję uzasadnić. Celem prezentowanej monografii jest wskazanie potencjalnych obszarów powstawania tego rodzaju kolizji, identyfikacja ich przyczyn i charakteru oraz przedstawienie propozycji metod ich przezwyciężenia. Próby tego rodzaju mogą być teoretycznie rzecz biorąc - podejmowane, bądź to na płaszczyźnie prawa prywatnego międzynarodowego: poprzez obranie wspólnego łącznika i zapewnienie w ten sposób zgodności obu statutów względnie poprzez precyzyjne rozgraniczenie zakresów ich zastosowania, bądź też na płaszczyźnie merytorycznoprawnej - w drodze zabiegu tzw. dostosowania. Celowi możliwe logicznej i usystematyzowanej prezentacji prowadzonych rozważań służy konstrukcja monografii. Została ona podzielona na cztery rozdziały merytoryczne, 4

5 zwieńczone wspólnym podsumowaniem, obejmującym wnioski końcowe oraz postulaty de lege ferenda. Pierwszy z rozdziałów poświęcony jest omówieniu relacji między statutem spadkowym a statutem rzeczowym poszczególnych składników spadku. Dostarcza on informacji na temat sposobu pojmowania, kryterium wyodrębnienia oraz przedmiotowego zakresu każdego ze statutów. Porównanie rodzajów podlegających im spraw pozwala z kolei wskazać przyczyny powstawania oraz obszary potencjalnych kolizji między ich postanowieniami. Skoro natomiast ryzyko tego rodzaju rozbieżności nie zachodzi, gdy w roli obu statutów występuje prawo tego samego państwa, za celowe uznałem przedstawienie metod służących wyznaczeniu każdego z nich oraz próbę oceny, czy właściwym sposobem przezwyciężenia problemu nie jest po prostu odpowiedni dobór łącznika, z wykorzystaniem którego następuje ich wskazanie. Celem drugiego z rozdziałów, jest wskazanie znaczenia każdego z obu statutów przy ocenie prawnorzeczowych skutków związanych z otwarciem spadku. Prawo merytoryczne poszczególnych państw wykazuje daleko idące różnice w podejściu choćby do takich kwestii jak jurydyczna koncepcja nabycia spadku po zmarłym, sposób urzeczywistnienia rozporządzających skutków zapisu w odniesieniu do objętych nim praw podmiotowych, powstające ipso iure z chwilą śmierci spadkodawcy ograniczone prawa rzeczowe do spadku lub jego części jako postać uposażenia wybranych beneficjariuszy zmarłego, respektowanie bądź nie rozporządzających skutków testamentu działowego, obowiązujący model wspólności majątku spadkowego i działu spadku czy też podejście do konstrukcji trustu, jako instrumentu służącego rozrządzeniu przez spadkodawcę składnikami majątku na wypadek śmierci. Gdy w charakterze statutu spadkowego oraz statutu rzeczowego przynależnych do spadku przedmiotów występuje prawo innego państwa, a systemy te różnią się od siebie w postrzeganiu wskazanych powyżej kwestii, zachodzi konieczność rozstrzygnięcia, któremu z nich przyznać pierwszeństwo. Czy kosztem legum causae poszczególnych przynależnych do spadku rzeczy zezwolić statutowi spadkowemu na ukształtowanie, we właściwy mu sposób, rozporządzających skutków w odniesieniu do całego spadku bez względu na miejsce jego lokalizacji, czy może raczej pozostawić w tej mierze decydujący głos przepisom poszczególnych legum rei sitae, nawet jeśli nabycie prawa uzależniają one od dopełnienia dodatkowych przesłanek. Ewentualne opowiedzenie się za pierwszą z możliwości rodzi natomiast pytanie, czy w ogóle, a jeśli tak, to w jakim stopniu oraz jakimi środkami, w obliczu takiej koncepcji rozgraniczenia obu statutów, zapewnić statutowi rzeczowemu możliwość kontroli nad przenikaniem na obszar spraw objętych zasadniczo jego właściwością, nieznanych mu instytucji prawnych, pochodzących z legis successionis. 5

6 Systemy prawne poszczególnych państw różnią się od siebie zarówno, gdy chodzi o sposób pojmowania spadku jako takiego, jak i podejście do dziedziczności poszczególnych kategorii praw podmiotowych. Składniki majątku zmarłego, podlegające dziedziczeniu w prawie niektórych państw, w innych systemach prawnych mogą być uznawane za nieprzenoszalne bądź też zostać objęte innym od dziedziczenia reżimem następstwa prawnego na wypadek śmierci uprawnionego. Gdy jakaś część należących do zmarłego rzeczy znajduje się poza obszarem państwa, którego prawo jest w danej sprawie statutem spadkowym, może dojść do zderzenia odmiennych zapatrywań, jakie prezentują w tej kwestii statut rzeczowy i lex successionis. Znane są również sytuacje, w których prawo państwa położenia, nie negując wprawdzie dziedziczności danej kategorii składników majątku, równocześnie przez wzgląd na szczególnie ważny interes publiczny, podyktowany przyczynami ekonomicznymi, społecznymi czy rodzinnymi, wprowadza nieznane statutowi spadkowemu, szczególne uwarunkowania dotyczące ich dziedziczenia, chcąc równocześnie zapewnić im skuteczność niezależnie od postanowień legis successionis. Przykładem takiej regulacji są dawne polskie przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Rozważania rozdziału trzeciego zmierzają zatem do wyjaśnienia wpływu statutu rzeczowego na określenie zawartości spadku. Służą także zdefiniowaniu i charakterystyce mechanizmu, któremu wspomniane szczególne uwarunkowania, odnoszące się do dziedziczenia wybranych składników spadku, a wprowadzane przepisami prawa państwa ich położenia, zawdzięczają pierwszeństwo przed postanowieniami legis successionis. Ostatni, czwarty rozdział pracy, poświęcony został rozwiązywaniu ewentualnych kolizji między statutem spadkowym a prawem państwa położenia składników majątku zmarłego, wynikających z ich odmiennego podejścia do losów spadku, do którego spadkodawca nie powołał skutecznie beneficjariuszy przy równoczesnym braku spadkobierców ustawowych z grona osób fizycznych (tzw. spadek bezdziedziczny). W systemach prawnych niektórych państw sytuacje takie rozwiązywane są za pomocą klasycznego dziedziczenia ustawowego fiskusa. Gdzie indziej jednak uzasadniają one nabycie przez państwo, jako dysponenta władzy zwierzchniej nad danym terytorium, składników spadku bezdziedzicznego położonych na jego obszarze, poza mechanizmami prawa spadkowego. Wskazuje się, że gdy statut spadkowy prezentuje w tej mierze odmienny punkt widzenia niż lex sitae, może stać się to źródłem zarówno konfliktów pozytywnych (kiedy to pretensje do danego składnika majątku zgłosi równocześnie fiskus państwa jego lokalizacji oraz państwa, którego prawo jest w danej sprawie 6

7 statutem spadkowym), jak i negatywnych (gdy do danego składnika majątku nie wysunie roszczeń żadne z tych państw). Charakterystyczną cechę prezentowanej monografii stanowi prawne tło prowadzonych rozważań. Pomimo że koncentrują się one na spojrzeniu na problem styku statutów przede wszystkim z perspektywy polskich organów, to równocześnie nie są ograniczone wyłącznie do analizy norm merytorycznych oraz kolizyjnych obowiązujących w naszym państwie. Zestawienie przykładów rozwiązań występujących w merytorycznym prawie spadkowym oraz rzeczowym różnych systemów prawnych, uzmysławia czytelnikowi praktyczny wymiar problemów, ujawniających się na styku statutu rzeczowego z lege successionis. Ma także służyć przybliżeniu instytucji prawnych, z którymi może zetknąć się polski sąd, orzekając w sprawie spadkowej na podstawie prawa innego państwa czy uwzględniając skutki wydanych w takim państwie orzeczeń bądź sporządzonych aktów. Analiza obcych norm prawa prywatnego międzynarodowego służy z kolei pozyskaniu argumentów istotnych dla lepszego zrozumienia norm kolizyjnych stosowanych przez własne sądy oraz oceny wprowadzanych nimi rozwiązań (także pod kątem ewentualnych wniosków de lege ferenda). Pozwala także zdobyć wiedzę na temat odmiennych metod poszukiwania prawa właściwego, z którymi polski sąd może się zetknąć w granicach wyznaczanych własnymi normami kolizyjnymi drugiego stopnia o odesłaniu czy też wyprowadzając skutki z obcych orzeczeń opartych na ustalonym w ten sposób prawie merytorycznym. Na systematyce i zawartości pracy w szczególny sposób zaważyły zachodzące w ostatnich latach zmiany w kształcie norm kolizyjnych, służących wyznaczaniu prawa właściwego dla spraw spadkowych przez polskie sądy. Pierwszą z nich przyniosło zastąpienie z dniem r., w odniesieniu do spadków po osobach zmarłych począwszy od tego dnia 1, postanowień dawnej ustawy z r. Prawo prywatne międzynarodowe 2, nową ustawą o tym samym tytule, uchwaloną przez Sejm r. 3. Czas jej obowiązywania, gdy chodzi o normy kolizyjne miarodajne dla spraw spadkowych, okazał się jednak wyjątkowo krótki. Została ona zastąpiona postanowieniami rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady 1 Inny punkt widzenia przyjąć należy jednak w odniesieniu do dopuszczalności i ważności materialnej rozrządzeń na wypadek śmierci. Gdy chodzi o styk dawnej i nowej ustawy polskiej stosujemy normy obowiązujące w dacie jego sporządzenia. Zatem art. 35 z 1965 r., w odniesieniu do rozrządzeń dokonywanych do r., zaś art. 65 z 2011 r. do rozrządzeń sporządzanych począwszy po tej dacie. 2 Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm. dalej jako: PrPrywM z 1965 r. 3 Ustawa z r. Prawo prywatne międzynarodowe, t.j. Dz.U. z 2015 r. poz dalej jako PrPrywM z 2011 r. 7

8 (UE) Nr 650/2012 z r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego 4, stosowanymi od r. (z wyjątkiem art. 77 i 78, które stosuje się od r. oraz art. 79, 80 i 81, stosowanych począwszy od r.) i w odniesieniu do spadków po osobach zmarłych począwszy od tego dnia. Początek stosowania norm kolizyjnych rozporządzenia spadkowego mógłby skłaniać do ograniczenia rozważań wyłącznie do analizy jego przepisów. Doświadczenie wskazuje jednak, że jeszcze przez wiele lat w charakterze przedmiotu postępowania przed europejskimi (a z pewnością polskimi) sądami oraz czynności dokonywanych z udziałem notariuszy, dominowały będą spadki po osobach zmarłych przed r. Pomimo zatem, że stopniowo dawne normy kolizyjne zaczną tracić na znaczeniu, to jednak jeszcze przez dłuższy czas poszukiwanie prawa właściwego w międzynarodowych sprawach spadkowych będzie odbywało się właśnie za ich pośrednictwem. Względy praktyczne zadecydowały więc o tym, by w prezentowanej monografii uwzględnić nie tylko obecny, ale i dawny stan prawny, a w jego ramach obok kolejnych polskich ustaw o prawie prywatnym międzynarodowym - także zawierające normy kolizyjne miarodajne dla spraw spadkowych umowy międzynarodowe, których stroną jest Polska, a których część zachowuje swoją moc i znaczenie także pod rządami rozporządzenia. Przeprowadzona w monografii analiza relacji między statutem spadkowym a statutem rzeczowym poszczególnych składników spadku, pozwoliła na identyfikację przyczyn oraz obszarów występowania ich potencjalnych kolizji, a także zaproponowanie metod ich przezwyciężania. Podobnie jak prawo spadkowe w merytorycznym prawie cywilnym, także miarodajne dla spraw spadkowych normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, wyodrębnione zostały z uwagi na specyfikę problemów towarzyszących określeniu skutków śmierci osoby fizycznej w odniesieniu do zgromadzonego przez nią majątku, nie zaś ze względu na charakter praw podmiotowych, dla których prawa właściwego poszukujemy za ich pośrednictwem. W rezultacie wśród związanych z dziedziczeniem zagadnień występuje szereg takich, które ze względu na swoją naturę pozostają także w orbicie zainteresowania legum causae poszczególnych składników majątku zmarłego. W przypadku rzeczy chodzi tutaj o prawo będące ich statutem rzeczowym. To właśnie on decyduje co do zasady o rodzaju praw 4 Dz.Urz. UE L Nr 201, s

9 rzeczowych, których przedmiotem mogą się stać podlegające mu rzeczy, sposobach oraz przesłankach ich nabycia, obowiązku i skutkach ich ujawnienia w rejestrze publicznym, ich treści, reżimie prawnym, w tym także przenoszalności na inne osoby, dopuszczalności, charakterze prawnym oraz reżimie ich ewentualnej wspólności i jej zniesienia czy też losie rzeczy niczyich. Odmienne podejście do wskazanych kwestii na płaszczyźnie kolizyjnej, wówczas gdy ujawniają się one w związku z dziedziczeniem, wynika nie ze specyfiki ich natury prawnej, lecz ze zdarzenia prawnego, którego są konsekwencją. Stąd niejednokrotnie nasuwają się wątpliwości, czy ich ocena powinna odbywać się na podstawie prawa wskazanego za pośrednictwem normy kolizyjnej miarodajnej dla spraw spadkowych, przepisów statutu rzeczowego poszczególnych składników ocenianego majątku, czy może raczej powinny być one umieszczane w zakresie odrębnej, poświęconej wyłącznie im normy kolizyjnej. Przeprowadzona w monografii analiza wykazała, że problemy z rozgraniczeniem statutów pojawiają się nawet na tle regulacji prawa prywatnego międzynarodowego tego samego państwa. Sytuacja komplikuje się natomiast dodatkowo, gdy jurysdykcja krajowa w sprawach spadkowych oraz w sprawach dotyczących stosunków prawnorzeczowych i posiadania poszczególnych składników spadku przysługuje sądom różnych państw. Każde z nich może bowiem w swoim prawie prywatnym międzynarodowym odmiennie wyznaczać zasięg statutów spadkowego i rzeczowego. W konsekwencji nie sposób wykluczyć, że sprawa poddawana przez jedno z nich właściwości legis successionis, w drugim zostanie uznana za przynależną do zakresu statutu rzeczowego. Komplikacje mogą pojawić się jednak także i wówczas, gdy przebieg granicy między statutem spadkowym i rzeczowym nie budzi wątpliwości, jednak w charakterze każdego z nich występuje prawo innego państwa. Ich źródła należy wówczas upatrywać w płaszczyźnie merytorycznej tj. w rozbieżnościach między materialnoprawnymi rozwiązaniami przyjmowanymi w, dochodzących obok siebie do głosu, regulacjach pochodzących z różnych systemów prawnych. Opisywanych powyżej problemów można by uniknąć, gdyby w charakterze obu statutów doszło do głosu prawo tego samego państwa. Skutek taki da się osiągnąć poprzez poddanie ogółu spraw spadkowych właściwości legis sitae bądź wydzielenie niektórych z nich poza zakres ogólnej legis successionis i umieszczenie ich w odrębnej normie kolizyjnej, operującej łącznikiem miejsca położenia rzeczy. Rozwiązanie takie w węższym bądź szerszym zakresie występuje w wielu systemach prawnych. W państwach hołdujących koncepcji kolizyjnoprawnego rozszczepienia spadku, dziedziczenie poszczególnych składników majątku zmarłego bądź zdecydowanie częściej ich wybranych kategorii (przede wszystkim 9

10 nieruchomości) poddawane jest właściwości legis rei sitae. Majątek spadkodawcy, obejmujący składniki położone na terytorium różnych państw, ulega wówczas podziałowi na dwie albo większą liczbę samodzielnych spadków, z których każdy podlega odrębnej legi successionis. Rozwiązanie takie niesie za sobą liczne korzyści. W zakresie, w jakim posługuje się łącznikiem situs rei sprawia, iż w charakterze statutu spadkowego i rzeczowego wskazane zostanie prawo tego samego państwa, co eliminuje ryzyko kolizji między nimi. Ocena następstwa prawnego po zmarłym w odniesieniu do poszczególnych składników jego majątku jest tutaj niewątpliwie łatwiejsza niż w systemach hołdujących koncepcji jedności statutu spadkowego. Rozwiązanie to realizuje także postulat bezpieczeństwa obrotu. Zapewnia bowiem zgodność prawnospadkowych mechanizmów nabycia praw podmiotowych z, pełniącymi funkcję ochronną względem osób trzecich, regulacjami prawa rzeczowego, któremu podlega ich przedmiot. Ułatwia też zapewnienie skuteczności i wykonalności orzeczeń odnoszących się do spraw spadkowych na obszarze państwa położenia majątku zmarłego. Trudno jednak nie dostrzec, iż korzyści te mają charakter jedynie połowiczny, skoro w większości systemów prawnych przyjmujących to rozwiązanie, dotyczy ono wyłącznie nieruchomości, podczas gdy do dziedziczenia pozostałych składników spadku stosować należy i tak prawo wskazane za pośrednictwem łącznika personalnego, odnoszącego się do osoby spadkodawcy. Kolizyjnoprawne rozszczepienie spadku utrudnia ponadto przyszłemu spadkodawcy świadome kształtowanie losów jego majątku, pociągając za sobą konieczność uwzględnienia rozwiązań pochodzących z różnych systemów prawnych. Model ten nie jest zatem korzystny z punktu widzenia interesów spadkodawcy. Wiążąc się z koniecznością oceny porządku dziedziczenia, trybu nabycia spadku, zarządu nim, reżimu wspólności w razie wielości uprawnionych, jego działu czy też zasad odpowiedzialności za długi w odniesieniu do każdej z mas majątkowych z osobna, stanowi też poważne utrudnienie dla spadkobierców oraz innych beneficjariuszy spadkowych. Analogicznie przedstawia się także ocena w przypadku wierzycieli spadkowych, którym zdecydowanie łatwiej jest dochodzić zaspokojenia według jednolitych reguł ze wszystkich składników spadku, niezależnie od miejsca ich położenia. Na tym tle zdecydowanie lepiej przedstawia się koncepcja kolizyjnoprawnej jedności spadku zakładająca, że cały spadek, bez względu na charakter i położenie jego poszczególnych składników, podlega zasadniczo właściwości tego samego prawa. Jej niewątpliwą zaletą jest poddanie całości spadku jednolitym zasadom. Odpowiada to zarówno interesowi osób czerpiących korzyści ze spadku, jak i wierzycieli spadkowych, którzy mogą dochodzić 10

11 zaspokojenia według tych samych reguł bez względu na położenie poszczególnych składników majątku zmarłego. Przede wszystkim jednak rozwiązanie to jest przyjazne z punktu widzenia interesów samego spadkodawcy, który planując losy swojego majątku na wypadek śmierci może ograniczyć się do uwzględnienia postanowień jednego systemu prawnego, należącego do państwa, z którym jego sytuacja życiowa wykazuje zazwyczaj rzeczywisty i ścisły związek. W tej sytuacji trudności towarzyszące wskazaniu jako statutu spadkowego oraz statutu rzeczowego różnych systemów prawnych, wydają się być rozsądnym kosztem w zamian za korzyści wynikające z modelu kolizyjnoprawnej jednolitości spadku. W monografii pozytywnie oceniono zatem przyjęcie takiego rozwiązania zarówno w (stosowanym nadal do spadków otwartych przed r.) polskim krajowym prawie prywatnym międzynarodowym, jak i w przepisach rozporządzenia nr 650/2012. Model ten powinien zostać utrzymany także w przyszłości. Zalecaną metodą przezwyciężania kolizji między postanowieniami legis successionis oraz statutu rzeczowego należących do spadku rzeczy nie jest zatem poddanie spraw spadkowych, czy to w całości, czy to w odniesieniu do niektórych zagadnień bądź wybranych składników spadku, właściwości legis rei sitae, lecz dążenie do prawidłowego rozgraniczenia zasięgów konkurujących statutów, w połączeniu z gdzie to niezbędne zabiegami o charakterze dostosowania. Charakterystyce obszarów występowania kolizji między obu statutami oraz sformułowaniu propozycji konkretnych rozwiązań w odniesieniu do poszczególnych kategorii zagadnień posłużyły rozważania zawarte w kolejnych rozdziałach monografii. Jako pierwszy poruszony został aspekt rozporządzających skutków związanych z otwarciem spadku. Ocena przeprowadzona zarówno na tle dawnej krajowej regulacji prawa prywatnego międzynarodowego, jak i przepisów rozporządzenia nr 650/2012, pozwoliła na sformułowanie podobnych wniosków. W braku zarówno w PrPrywM z 1965 r., jak i w PrPrywM z 2011 r. szczególnej normy kolizyjnej regulującej wprost tę materię, zadanie rozgraniczenia zasięgów obu statutów przypadło doktrynie i orzecznictwu. Dostępne w polskiej literaturze przedmiotu publikacje poświęcone wybranym aspektom omawianego zagadnienia wskazują na dużą rozbieżność poglądów. Problem ten jak w soczewce ogniskuje się zwłaszcza w dyskusji nad prawem właściwym do oceny skutków zapisu ukształtowanego pod rządami statutu spadkowego jako zapis windykacyjny, odnoszącego się jednak do składników spadku (zwłaszcza nieruchomości) zlokalizowanych w państwie, którego prawu znany jest jedynie zapis damnacyjny. Do wzrostu zainteresowania tym właśnie problemem oraz swoistej ewolucji poglądów w ostatnich latach 11

12 przyczyniło się wprowadzenie do polskiego prawa spadkowego, obok zapisu o skutkach obligacyjnych, także instytucji zapisu windykacyjnego. Lektura wypowiedzi poszczególnych autorów, uzupełniona o przegląd stanowisk prezentowanych w literaturze obcej, w tym zwłaszcza niemieckiej, stanowiącej szczególnie cenny materiał porównawczy z uwagi na brak w tamtejszym prawie spadkowym zapisu windykacyjnego oraz doniosłe znaczenie przypisywane jawności i zasadzie numerus clausus podmiotowych praw rzeczowych, w powiązaniu z wnikliwą analizą nie tylko krajowych ale i wybranych obcych norm kolizyjnych, dostarczyła argumentów na rzecz pierwszeństwa statutu spadkowego. Zgodnie z wnioskami monografii, zakresem jego właściwości objąć należy nie tylko sam tytuł uzyskania korzyści z majątku zmarłego przez jego beneficjariuszy, ale również przesłanki jego urzeczywistnienia, a więc wszystko to, co niezbędne do definitywnego nabycia praw podmiotowych ze spadku, zarówno w warunkach sukcesji uniwersalnej, jak i syngularnej. To zatem na podstawie przepisów legis successionis trzeba oceniać sposób przejścia spadku na spadkobierców, a w szczególności, czy nabycie to następuje bezpośrednio, czy może za pośrednictwem administratora bądź egzekutora, czy ma charakter sukcesji uniwersalnej czy syngularnej, czy dochodzi do niego ipso iure, z chwilą otwarcia spadku, czy też wymagane jest dopełnienie dodatkowych przesłanek, a jeśli tak, to jakich. Przyjęte w statucie spadkowym rozwiązanie nie powinno być kwestionowane z perspektywy prawa państwa położenia poszczególnych składników spadku ani uzależniane od dodatkowych wymogów, nawet jeśli przyjęty tam model następstwa prawnego po zmarłym jest odmienny. Tak samo postępować należy w odniesieniu do innych niż dziedziczenie postaci uzyskania przez beneficjariuszy spadkowych korzyści majątkowych w związku z otwarciem spadku, zarówno z ustawy, jak i na podstawie rozrządzenia spadkodawcy. Dotyczy to zarówno, znanego niektórym systemom prawnym, powstającego ex lege prawa użytkowania spadku bądź jego części, jak i zapisu czy też testamentu działowego. Ocena sposobu urzeczywistnienia ich skutków powinna odbywać się na podstawie przepisów statutu spadkowego. Brak zatem podstaw, by kwestionować wynikające z przepisów legis successionis, rozporządzające skutki obcych zapisów windykacyjnych, a także innych instrumentów prawa spadkowego o bezpośrednich skutkach rzeczowych, w odniesieniu do składników majątku położonych w państwie, któremu tego rodzaju rozwiązania nie są znane. Tak więc dokonany pod rządami włoskiej legis successionis zapis windykacyjny nieruchomości położonej w Polsce, powinien być w pełni respektowany, także gdy chodzi o spadki otwarte przed wejściem w życie nowelizacji KC, wprowadzającej instytucję prawną zapisu windykacyjnego. W monografii sprzeciwiam się zatem ewentualnym próbom konwersji w państwie lokalizacji spadku, 12

13 kreowanych postanowieniami obcej legis successionis, rozporządzających skutków zapisu windykacyjnego, powstającego ipso iure użytkowania spadku czy testamentu działowego, w przysługującą beneficjariuszowi względem spadkobierców wierzytelność. Nie oznacza to jednak całkowitego pozbawienia znaczenia przepisów statutu rzeczowego. To one bowiem odgrywają decydującą rolę, gdy chodzi o katalog rzeczowych praw podmiotowych, których przedmiotem może się stać dany składnik spadku. W rezultacie statut spadkowy nie jest władny wykreować po stronie beneficjariuszy zmarłego praw, które pod względem typu czy treści naruszałyby zasadę numerus clausus obowiązującą w obrębie legis rei sitae. W takim wypadku nieznane statutowi rzeczowemu prawa podmiotowe podlegałyby w drodze dostosowania transpozycji w najbardziej do nich zbliżone pod względem treści odpowiedniki, a w ostateczności roszczenie o ich ustanowienie bądź przeniesienie. Dopiero niepowodzenie takiego zabiegu stanowiłoby przeszkodę w nabyciu danego prawa. Statut rzeczowy, a ściślej (pokrywająca się z nim zwykle) lex registrationis odgrywa także decydującą rolę przy ocenie znaczenia dla nabycia prawa podmiotowego ewentualnego wpisu do publicznego rejestru. Jeżeli zgodnie z jej postanowieniami wpis taki ma charakter konstytutywny, wymogu tego nie niweczy odmienny kształt rozwiązań prawnych występujących w obrębie statutu spadkowego. Moment nabycia determinowany jest wówczas chwilą wpisu. Podobnie oceniać należy formalnoprawne przesłanki odnoszące się do takiego wpisu. Wszelkie przesłanki o charakterze materialnoprawnym w tym np. istnienie bądź brak wymogu dokonania czynności prawnej rozporządzającej podlegają natomiast wyłącznie statutowi spadkowemu. Właściwości legis successionis podlega również wspólność majątku spadkowego w razie wielości spadkobierców oraz wynikająca z niej wspólność poszczególnych praw podmiotowych przynależnych do spadku. Odmienność rozwiązań na wypadek wielości spadkobierców, przyjmowanych w obrębie przepisów legis successionis oraz legis sitae nie powinna stanowić przeszkody do ujawnienia charakteru powstałej na podstawie postanowień statutu spadkowego wspólności w rejestrze publicznym, prowadzonym przez właściwy organ państwa lokalizacji spadku. Do zakresu zastosowania statutu spadkowego zasadniczo zalicza się również dział spadku włącznie ze sposobem urzeczywistnienia jego skutków rozporządzających, w tym także ewentualne ograniczenia jego dopuszczalności, sposoby działu spadku, przesłanki ważności umowy o dział za wyjątkiem jednak zdolności i formy, dla których prawa właściwego poszukiwać trzeba za pośrednictwem odrębnych norm kolizyjnych. Także przy dziale spadku należy jednak respektować w niezbędnym zakresie stanowisko legum sitae poszczególnych 13

14 jego składników, zwłaszcza zaś mogące przybierać kształt przepisów wymuszających swoje zastosowanie ograniczenia w dysponowaniu niektórymi kategoriami dóbr np. odnoszące się do podziału gospodarstw rolnych czy też kwalifikacji osób, uprawnionych do ich objęcia. Uwzględniać należy również skutki, jakie statut rzeczowy przypisuje ewentualnemu wpisowi nabywcy danego prawa do prowadzonego na podstawie jego przepisów rejestru publicznego. Jak wykazano w monografii, z perspektywy polskiego sądu, radykalnych zmian, gdy chodzi o relacje między statutem spadkowym a statutem rzeczowym w odniesieniu do oceny prawnorzeczowych aspektów towarzyszących otwarciu spadku, nie przyniosło wejście w życie przepisów rozporządzenia nr 650/2012. Przyjęty w nim szeroki zakres zastosowania legis successionis zasadniczo pokrywa się z podejściem zaprezentowanym w odniesieniu do tej problematyki na tle polskiego krajowego prawa prywatnego międzynarodowego. Niewątpliwą zaletą ujęcia wskazanej materii w akcie prawnym, znajdującym bezpośrednie zastosowanie we wszystkich uczestniczących w rozporządzeniu państwach członkowskich wspónoty jest natomiast ograniczenie przynajmniej gdy chodzi o obszar Unii Europejskiej ryzyka różnic w postrzeganiu zasięgu statutu spadkowego w zależności od miejsca, w którym sprawa się toczy oraz poddanie ujawniających się już teraz na tym tle wątpliwości interpretacyjnych jurysdykcji TSUE. Przykładem takiego rozstrzygnięcia jest omówiony w monografii niedawny wyrok TSUE, z r., w sprawie C-218/16, Aleksandra Kubicka (ECLI:EU:C:2017:755), poświęcony rozgraniczeniu zakresów polskiej legis successionis i niemieckiego statutu rzeczowego w odniesieniu do skutów zapisu windykacyjnego dotyczącego nieruchomości położonej w Niemczech. Tak jak dotychczas, statutowi spadkowemu podlega w szczególności nabycie spadku oraz jego poszczególnych składników. W monografii zaprezentowano więc krytyczne stanowisko wobec podejmowanych niekiedy z perspektywy art. 23 ust. 2 lit. e rozporządzenia 650/2012, prób uzasadnienia prymatu statutu rzeczowego przed statutem spadkowym w odniesieniu do przypadków sukcesji syngularnej. Wniosek, jakoby legi successionis podlegać miało wyłącznie nabycie spadku jako takiego (bądź udziałów w nim), nie zaś (również) jego poszczególnych składników traktowanych z osobna, nie znajduje oparcia w treści przywołanego przepisu. Nie daje się on także pogodzić z istotą europejskiego poświadczenia spadkowego, którego podstawowa funkcja polega na wykazaniu nie tyle samego prawnospadkowego tytułu powołania beneficjariuszy spadku do określonych praw podmiotowych, ile rzeczywiście przysługującego im statusu spadkobierców lub zapisobierców, a także nabytych na tej podstawie praw, czy to w postaci udziałów w spadku, czy wręcz konkretnych, przyznanych im składników majątku. 14

15 Początek stosowania przepisów rozporządzenia spadkowego niczego nie zmienia również z perspektywy polskiego sądu w sposobie podejścia do wspólności majątku spadkowego. Brzmienie art. 23 ust. 2 lit. e, f i j rozporządzenia nie pozostawia wątpliwości co do tego, iż lex successionis zasięgiem swym obejmuje także wspólność majątku spadkowego wraz z powiązaną z nią współwłasnością (wspólnością) poszczególnych jego składników. Podobnie jak dotychczas przedstawia się sprawa także w odniesieniu do działu spadku, z jednym wszakże zastrzeżeniem. Gdy chodzi o formę ewentualnej umowy o dział spadku, w braku szczególnej normy kolizyjnej w przepisach rozporządzenia (inaczej niż na tle art. 25 PrPrywM z 2011 r.), powinna być ona jak wskazano w monografii - oceniana na podstawie przepisów ogólnej legis successionis. Zgodnie ze stanowiskiem zaprezentowanym w monografii, podstaw do rozgraniczenia w płaszczyźnie kolizyjnej kwestii tytułu nabycia praw do spadku (czy jego poszczególnych składników) od sposobu jego urzeczywistnienia nie dostarcza również art. 29 rozporządzenia nr 650/2012. Wyrażona tam norma kolizyjna kreuje odstępstwo od właściwości ogólnego statutu spadkowego na rzecz przepisów legis fori (niejednokrotnie tożsamej z prawem państwa lokalizacji spadku) jedynie w odniesieniu do przesłanek ustanowienia zarządu nad spadkiem oraz doboru osoby zarządcy. Jego kompetencje oceniać trzeba natomiast na podstawie przepisów statutu spadkowego z zastrzeżeniem uzupełniającego jedynie stosowania, miarodajnych postanowień prawa państwa siedziby sądu, co odnosić należy przede wszystkim do czynności faktycznych o charakterze stricte zarządczym. Nie mogą one prowadzić do naruszenia istotnych postanowień statutu spadkowego, w tym jurydycznej konstrukcji nabycia składników spadku przez beneficjariuszy spadkowych. Zakres uprawnień wyznaczonego na podstawie art. 29 zarządcy, może natomiast rzutować na treść stosunku prawnego wynikającego ze wspólności majątku spadkowego oraz jego poszczególnych składników, a także oddziaływać na kwestie związane z działem spadku. Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym w monografii, o wyłączeniu spod zasięgu statutu spadkowego mechanizmu nabycia praw czy to do spadku, czy to do jego poszczególnych składników nie przesądza także treść art. 1 ust. 2 lit. k. Norma ta wyłącza poza zakres rozporządzenia jedynie katalog praw rzeczowych, których dany składnik spadku może stać się przedmiotem. Tak jak dotychczas, poszczególne leges rei sitae mogą zatem odmówić uznania, w odniesieniu do podlegających im przedmiotów, praw rzeczowych wykreowanych pod rządami obcego statutu spadkowego, nie znanych jednak ich własnemu porządkowi prawnemu. Nie dotyczy to jednak samego sposobu nabycia, który podlega właściwości statutu spadkowego i nie może być kwestionowany z perspektywy statutu rzeczowego, choćby nawet 15

16 w przepisach legis rei sitae nie miał swego odpowiednika bądź znacząco się od niego różnił. W słuszności takiego stanowiska utwierdza dodatkowo przywołane powyżej orzeczenie TSUE w sprawie Kubicka. Analogiczne stanowisko zaprezentowano w monografii odnośnie do oceny znaczenia normy z art. 1 ust. 2 lit. l rozporządzenia. Otóż przepis ten wyłącza spod zakresu rozporządzenia wszelkie wpisy do rejestru praw do nieruchomości lub rzeczy ruchomych, łącznie z wymogami prawnymi dotyczącymi takich wpisów oraz skutki wpisu lub braku wpisu takich praw do rejestru. Pod pojęciem wymogów prawnych wpisu, na potrzeby art. 1 ust. 2 lit. l, trzeba rozumieć jednak tylko jego uwarunkowania o charakterze formalnym. Wyłączenie nie dotyczy natomiast ewentualnych dodatkowych materialnoprawnych przesłanek nabycia danego prawa podmiotowego znanych postanowieniom (pokrywającej się ze statutem rzeczowym) legis registrationis. Jednak wobec pojawiających się na tym tle wątpliwości, w monografii zaproponowano doprecyzowanie treści wskazanej normy prawnej wraz z poświęconym jej motywem 18 uwag wprowadzających do rozporządzenia. Szczegółowe propozycje zmian wraz z ich uzasadnieniem przedstawione zostały w treści rozdziału III oraz podsumowaniu. Warto rozważyć ich słuszność oraz wykorzystanie w kontekście klauzuli przeglądowej zawartej w art. 82 rozporządzenia nr 650/2012. Inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o ocenę skutków wpisu nabytych praw do publicznego rejestru. W tym wypadku w monografii zaprezentowano stanowisko, że tak jak dotychczas - to prawo państwa, w którym prowadzony jest rejestr, nie zaś statut spadkowy, rozstrzyga o tym, czy wpis ma charakter konstytutywny, a w takim wypadku wyznacza moment definitywnego nabycia objętego wymogiem wpisu prawa podmiotowego. Ewentualne wyprowadzanie odmiennych wniosków z orzeczenia TSUE w sprawie Kubicka wydaje się być przedwczesne z uwagi na nie dość pogłębioną analizę znaczenia normy z art. 1 ust. 2 lit. l rozporządzenia nr 650/2012 zarówno w opinii Rzecznika Generalnego jak i w samym wyroku. Podsumowując: w monografii przyjęto, że tak jak dotychczas o prawnorzeczowych skutkach związanych z otwarciem spadku rozstrzygać należy stosując przepisy legis successionis. Nie zmieniła się również rola statutu rzeczowego poszczególnych składników spadku. Ze względu na działanie zasady numerus clausus nie jest w szczególności możliwe skuteczne ustanowienie, na podstawie przepisów statutu spadkowego, czy to w wyniku rozrządzenia spadkodawcy, czy z mocy przepisów ustawy, czy też późniejszych czynności beneficjariuszy spadku, rzeczowych praw podmiotowych, nieznanych systemowi prawnemu państwa położenia stanowiących ich przedmiot składników. Zgodnie z art. 31 rozporządzenia 16

17 nr 650/2012 tego rodzaju prawo podlega, o ile zachodzi taka potrzeba i w zakresie, w jakim jest to możliwe, dostosowaniu do najbardziej odpowiadającego mu prawa rzeczowego, znanego przepisom legis rei sitae, z uwzględnieniem celów i interesów, którym służy to konkretne prawo rzeczowe, oraz związanych z nim skutków. Gdy dostosowanie takie okaże się niemożliwe, do bezpośredniego nabycia prawa rzeczowego w trybie instytucji prawnych statutu spadkowego nie dojdzie. Artykuł 31 rozporządzenia nie stoi jednak jak się wydaje na przeszkodzie konwertowaniu poza jego zakresem, na zasadach ogólnych, sytuacji postrzeganej przez statut spadkowy jako prawa rzeczowe, w roszczenie o ustanowienie tego rodzaju prawa znanego przepisom legis rei sitae, względnie w wierzytelność o możliwie zbliżonym do niego spektrum uprawnień. Inaczej zatem niż polska ustawa, rozporządzenie dostarcza wyraźnej podstawy prawnej dla konwersji prawa podmiotowego, nabywanego przez beneficjariusza, w myśl postanowień legis successionis, w jego funkcjonalny odpowiednik, znany systemowi prawnemu państwa położenia danego składnika spadku. Nie zmienia to jednak istoty samego mechanizmu dostosowania, wyprowadzanego dotychczas z ogólnych zasad prawa prywatnego międzynarodowego ani też nie wyłącza korzystania z niego (z takim jak dotąd uzasadnieniem) w sytuacjach wprost nieuregulowanych. W rozdziale IV. monografii poruszono kwestię relacji między statutem spadkowym a statutem rzeczowym w odniesieniu do materii zawartości spadku. Przeprowadzona analiza pozwoliła na wniosek, że ich rozgraniczenie w tym obszarze nie budzi szczególnych kontrowersji zarówno pod rządami krajowego prawa prywatnego międzynarodowego, jak i na tle przepisów rozporządzenia nr 650/2012. I tak, na podstawie przepisów legis successionis zasadniczo należy oceniać samo pojęcie i zasięg spadku, a więc jego ogólną formułę, gdy chodzi natomiast o jego konkretną zawartość: jedynie te z obowiązków spadkowych, które nie wynikają ze stosunków prawnych, w których pozostawał za życia spadkodawca, ale powstają w związku z dziedziczeniem, z chwilą otwarcia spadku bądź później. Podlegają jej również reguły związane z uwzględnianiem ewentualnych przysporzeń, uzyskanych przez beneficjariuszy spadkowych kosztem majątku spadkodawcy poza mechanizmami prawa spadkowego, przy określaniu należnych im ze spadku sched bądź przy ocenie przysługujących im w świetle statutu spadkowego roszczeń np. z tytułu zachowku. Natomiast o zaliczeniu w skład spadku konkretnych praw oraz obowiązków spadkodawcy bądź też praw oraz obowiązków powstających z chwilą otwarcia spadku z tytułu stosunków prawnych, których stroną spadkodawca za życia pozostawał, orzekać należy na podstawie postanowień systemu prawnego, któremu dane prawo podmiotowe albo obowiązek podlegają (lex causae). 17

18 W monografii przyjęto natomiast, że z jakościowo odmienną sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy przepisy legis rei sitae uznają wprawdzie dany składnik spadku za podlegający dziedziczeniu, równocześnie jednak dziedziczenie to w swoim prawie spadkowym poddają szczególnym regułom. Mogą one sprowadzać się np. do wymogu posiadania przez spadkobierców szczególnych kwalifikacji osobistych czy wręcz polegać na poddaniu danego przedmiotu odrębnemu porządkowi dziedziczenia. Bywa, że państwo pochodzenia tego rodzaju regulacji dąży do zapewnienia im skuteczności niezależnie od postanowień prawa stanowiącego statut spadkowy. Rozwiązania tego rodzaju, znane także naszemu ustawodawstwu, występują w wielu systemach prawnych, odnosząc się w szczególności do wszystkich bądź wybranych typów nieruchomości, gospodarstw rolnych, przedsiębiorstw, dóbr rodowych, lenn czy lokali mieszkalnych. W monografii zaprezentowane zostało stanowisko, zgodnie z którym, pomimo iż chodzi tu o przepisy prawa państwa położenia składników spadku, ich ingerencji w obszar spraw podlegających w normalnym toku rzeczy właściwości statutu spadkowego nie należy przypisywać oddziaływaniu statutu rzeczowego. Inaczej niż przy ustalaniu zawartości spadku, nie chodzi tu o ocenę czy dany składnik majątku zmarłego podlega dziedziczeniu, lecz według jakich zasad owo dziedziczenie nastąpi. Wyjaśnienia tego rodzaju punktowego oddziaływania na sprawę spadkową rozwiązań obowiązujących w państwie lokalizacji spadku upatrywać należy w koncepcji przepisów wymuszających swoje zastosowanie. Przemawia za tym zarówno wpływ, jaki na ich zasięg przestrzenny wywierają stojące za nimi wartości, jak i sposób oddziaływania na sprawę spadkową, polegający nie na całkowitym wyeliminowaniu ogólnej legis successionis, a raczej korygowaniu skutków jej zastosowania w wybranych kwestiach i w odniesieniu do wybranych składników spadku. Dodatkowym argumentem jest podobieństwo analizowanego zjawiska do mechanizmu zapewnienia skuteczności, niezależnie od postanowień legis hereditatis, znanym niektórym systemom prawnym, imperatywnym przepisom prawa spadkowego nieodnoszącym się do konkretnych przedmiotów. Stosowanie tego rodzaju norm obowiązujących w państwie forum i odnoszących się do położonych tam składników spadku nigdy nie budziło wątpliwości nawet w braku odrębnej, pisanej normy kolizyjnej poświęconej tej kwestii. Potwierdza to także praktyka orzecznicza polskich sądów, wypracowana na tle stosowania przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Również w odniesieniu do tego rodzaju unormowań państwa trzeciego, podstaw ich ewentualnego dopuszczenia do głosu upatrywano (w braku wyraźnej regulacji prawnej) w ogólnych zasadach prawa prywatnego międzynarodowego legis fori. W polskim krajowym prawie prywatnym międzynarodowym koncepcja ta zarówno, gdy chodzi o własne 18

19 jak i obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie ostatecznie znalazła swój wyraz w ogólnej normie z art. 8 PrPrywM z 2011 r., zachowującej swoje znaczenie w odniesieniu do spadków otwartych przed r. W monografii zwrócono jednak uwagę, że wejście w życie przepisów rozporządzenia nr 650/2012 przyniosło w powyższym zakresie nową jakość. Jego art. 30 przewiduje wprost zastosowanie niezależnie od postanowień statutu spadkowego wskazanego za pośrednictwem norm kolizyjnych rozporządzenia takich przepisów państwa położenia spadku, które w odniesieniu do niektórych nieruchomości, niektórych przedsiębiorstw lub innych szczególnych kategorii składników majątku, nakładają z przyczyn ekonomicznych, rodzinnych lub społecznych ograniczenia dotyczące dziedziczenia lub wpływające na dziedziczenie, w takim zakresie, w jakim na mocy prawa tego państwa mają one zastosowanie bez względu na prawo właściwe dla dziedziczenia. Brzmienie tego przepisu nasuwa jednak szereg wątpliwości. Przede wszystkim jego tytuł i treść nie określają charakteru i znaczenia przepisów, do których odnosi się wyrażona tam norma prawna. Rozporządzenie nr 650/2012 nie kwalifikuje ich wprost jako przepisów wymuszających swoje zastosowanie ani w odróżnieniu od art. 9 rozporządzenia Rzym I - nie formułuje ich definicji legalnej. W konsekwencji określenie mechanizmu ich dopuszczenia do głosu pozostaje kwestią wykładni. Przeprowadzona w monografii analiza uzasadnia jednak wniosek, że także i w tym wypadku chodzi o uregulowania oddziałujące na sprawę spadkową w sposób charakterystyczny dla przepisów wymuszających swoje zastosowanie, nie zaś wpływ statutu rzeczowego. Przemawia za tym przedmiot ich regulacji, odnoszący się do dziedziczenia wybranych kategorii składników spadku, a więc materii przynależnej do zakresu zastosowania statutu spadkowego i objętej regulacją rozporządzenia spadkowego. Istotnym argumentem jest również wskazanie na ucieleśnioną w przepisach, o których mowa, wolę zastosowania bez względu na prawo właściwe dla dziedziczenia, a więc poza ogólnymi mechanizmami prawa prywatnego międzynarodowego. O ich zasięgu w przestrzeni rozstrzyga pierwiastek kolizyjny wynikających z ich treści, funkcji i celów. Rolą art. 30 rozporządzenia jest natomiast jedynie wyraźne rozstrzygnięcie ewentualnych kolizji między tego rodzaju normami a statutem spadkowym. Kwalifikacji takiej nie sprzeciwia się brak doprecyzowania w rozporządzeniu spadkowym charakteru przepisów, o których mowa, na podobieństwo art. 9 ust. 1 rozporządzenia Rzym I. W monografii zaproponowano, aby zawarte tam wskazówki stosować także na tle art. 30. Ułatwi to odróżnienie imperatywnych 19