Badanie wiedzy oraz postaw wobec na³ogu palenia papierosów wœród studentów wybranych kierunków w Polsce i na Bia³orusi

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Ewa KLESZCZEWSKA 1 Agata JASZCZUK 2 Andrzej SZPAKOW 3 Badanie wiedzy oraz postaw wobec na³ogu palenia papierosów wœród studentów wybranych kierunków w Polsce i na Bia³orusi The study of knowledge and attitudes related to smoking habit among students of chosen specializations in Poland and Belarus 1 Zak³ad Chemii, Wy sza Szko³a Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku Kierownik: Prof. dr hab. Helena Puzanowska-Tarasiewicz 2 Zak³ad Kosmetologii z Dermatologi¹, Wy sza Szko³a Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku Kierownik: Prof. dr hab. Wiaczes³aw Niczyporuk 3 Katedra Medycyny Sportowej i Rehabilitacji, Uniwersytet Grodzieñski im. Janki Kupa³y Kierownik Katedry: Dr Andrzej Szpakow Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie papierosów badanie ankietowe studenci Polska Bia³oruœ Additional key words: cigarette smoking questionnaire survey students Poland Belarus Adres do korespondencji: Dr Ewa Kleszczewska Wy sza Szko³a Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku , ul. Krakowska 9 Tel.: (+85) 79 9 ; Fax.: (+85) biuro@wskosm.pl Obecnie istotnym problemem spo- ³ecznym jest uzale nienie od palenia papierosów. Celem pracy by³a analiza porównawcza wiedzy oraz postaw wobec na³ogu palenia papierosów wœród studentów wybranych kierunków w Polsce i na Bia³orusi. Informacje by³y zbierane przy u yciu kwestionariusza w postaci ankiety do samodzielnego wype³nienia przez respondentów. Badaniem objêto 8 osób, w tym 83 to osoby studiuj¹ce na Uniwersytecie Grodzieñskim im. Janki Kupa- ³y i 323 osoby studiuj¹ce w Wy szej Szkole Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku. Osobom badanym zagwarantowano anonimowoœæ. Ankieta zawiera³a pytania dotycz¹ce pocz¹tków i przyczyn palenia, liczby wypalanych papierosów dziennie, œrodowiska ankietowanych, wiedzy na temat chorób maj¹cych zwi¹zek z paleniem, a tak e prób porzucenia na³ogu. Wstêp Obecnie istotnym problemem spo³ecznym jest uzale nienie od palenia tytoniu. Nauka i medycyna udowodni³y, e na³óg ten niesie za sob¹ bardzo wiele chorób. S¹ wœród nich m.in. nowotwory z³oœliwe p³uc, jamy ustnej, œlinianek, gard³a, krtani, trzustki, o³¹dka, skóry, zwiêksza siê ryzyko zachorowania na uk³adu kr¹ enia i serca, zmniejsza siê odpornoœæ organizmu oraz p³odnoœæ [1,]. Palenie jest tak e zagro eniem dla zdrowia ciê arnych i niemowl¹t oraz osób z otoczenia palaczy. Rozpowszechnienie palenia papierosów wœród m³odzie y jest obecnie olbrzymim zjawiskiem antyzdrowotnym oraz kulturotwórczym. W zwi¹zku z tym bardzo wa ne s¹ dzia³ania profilaktyczne prowadzone m.in. na uczelniach wy szych. Wy sza Szko³a Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku oraz Katedra Medycyny Sportowej i Rehabilitacji Uniwersytetu Grodzieñskiego im. Janki Kupa³y nawi¹za³y wspó³pracê przy projekcie naukowo-badawczym ywienie, zachowania zdrowotne i sprawnoœæ fizyczna m³odzie y akademickiej z Polski i Bia³orusi analiza porównawcza. W ramach tego projektu studenci z obu uczelni odpowiadali na pytania w ankiecie dotycz¹cej Today, the essentials problem of society is addiction to smoking. The aim of presented study was a comparative analysis of knowledge and attitudes related to smoking habit among students of chosen specializations in Poland and Belarus. All information were collected from the pool questionnaire, which was filled in by each person independently. The questionnaire study was curried out on 8 people: 83 of them study on Yanka Kupala State University of and 323 of them study in The Institute of Cosmetology and Health Care in Bialystok. They were guaranteed anonymity. The research touched such questions as beginning and reasons of smoking, number of smoked cigarettes, about the environment of the interviewed persons, knowledge about diseases connected with smoking, trials to break smoking cigarettes. palenia tytoniu. Badaniu poddano m³odzie studiuj¹c¹ na kierunkach medycznych takich jak fizykoterapia, pielêgniarstwo, rehabilitacja oraz ratownictwo medyczne. Z racji kierunku studiów osoby te s¹ predestynowane do przekazywania wiedzy i kszta³towania postaw prozdrowotnych pacjentów. Wa na jest wiarygodnoœæ personelu medycznego podczas prowadzonej edukacji zdrowotnej [5]. Dlatego te od roku w Wy szej Szkole Kosmetologii i Ochrony Zdrowia prowadzony jest Program Prozdrowotny Profilaktyka -9 [2]. Celowe wyda³o siê równie porównanie postaw prozdrowotnych m³odzie y akademickiej zamieszka³ej w ró nych warunkach spo³eczno-ekonomicznych, a jednoczeœnie zbli onych geograficznie. Materia³ i metody W ramach wspó³pracy Wy szej Szko³y Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku oraz Katedry Medycyny Sportowej i Rehabilitacji Uniwersytetu Grodzieñskiego im. Janki Kupa³y przy projekcie naukowo-badawczym ywienie, zachowania zdrowotne i sprawnoœæ fizyczna m³odzie y akademickiej z Polski i Bia³orusi - analiza porównawcza przeprowadzono anonimowe ankiety dotycz¹ce palenia tytoniu. Celem ankiety by³a analiza porównawcza postaw prozdrowotnych studentów z Polski i Bia³orusi studiuj¹cych na kierunkach zwi¹zanych z 58 Przegl¹d Lekarski 8 / 5 / E. Kleszczewska i wsp.

2 ochron¹ zdrowia. Respondenci odpowiadali na pytania dotycz¹ce m.in. pocz¹tków i przyczyn palenia, liczby wypalanych papierosów dziennie, œrodowiska, wiedzy na temat chorób maj¹cych zwi¹zek z paleniem, a tak e prób porzucenia na³ogu i przyczyn powrotu do palenia. kobiety 29% mê czyÿni % Rycina 1 Iloœæ osób, które wziê³y udzia³ w badaniu ankietowym. Number of people completed questionnaire. mê czyÿni 11% Tabela I pal¹cy oraz czas rozpoczêcia palenia. Non - smoking and time of smoking initiation. (n=15) Omówienie wyników Odpowiedzi na pytania z ankiety przedstawiono w postaci iloœciowej, stosuj¹c metody statystycznej oceny wyników. Podstawowym kryterium, jakie by³o brane pod uwagê to p³eæ oraz miejsce gdzie studiuj¹ ankietowani. Dokonano zestawienia iloœci kobiet i mê czyzn bior¹cych udzia³ w badaniu studiuj¹cych w Polsce i na Bia³orusi. W badaniu wziê³o udzia³ 8 osób, w tym 83 to osoby studiuj¹ce w Grodnie (grupa I) i 323 w Bia³ymstoku (grupa II). W analizowanych grupach znalaz³o siê 15 mê czyzn (%) i 318 kobiet (%) z Bia³orusi i 91 mê czyzn (11%) i 232 kobiety (29%) z Polski. Iloœæ osób, które wziê³y udzia³ w badaniu ankietowym przedstawiono na rycinie 1. Pierwsze pytanie, jakie postawiono studentom dotyczy³o okresu, w jakim po raz pierwszy siêgnêli po papierosa. Wœród respondentów z grupy I nigdy nie pali³o 7% mê czyzn (82 osoby) i 55% kobiet (17). W grupie drugiej takiej samej odpowiedzi udzieli³o 3% - 33 mê czyzn i 5% (1) kobiet. Tabela I przedstawia procentowy odsetek osób, które przyzna³y siê do rozpoczêcia palenia w szkole podstawowej, w gimnazjum, w szkole œredniej i na studiach. W obu grupach po pierwszego papierosa siêgnê³o w szkole podstawowej wiêcej ch³opców ni dziewcz¹t. Zaskakuj¹cy jest fakt, i z odpowiedzi ankietowanych wynika, e najwiêkszy odsetek osób rozpoczyna palenie w gimnazjum na Bia³orusi, a w szkole œredniej w Polsce. Kolejne pytanie dotyczy³o liczby papierosów wypalanych w ci¹gu doby. Tabela II przedstawia uzyskane wyniki. Najwiêcej kobiet przyzna³o siê do wypalania od 1 do 5 papierosów dziennie. Jeœli chodzi o mê czyzn to a 5,% w grupie I i,8% w grupie II wypala wiêcej ni papierosów dziennie. Jedynie 1,% studentek z Grodna zadeklarowa³o równie wypalanie takiej iloœci papierosów. Nastêpnym badanym parametrem by³y przyczyny palenia. Najwiêcej kobiet i mê - czyzn z obu grup rozpoczê³o palenie papierosów z ciekawoœci 3% kobiet i 28,9% mê czyzn z grupy I oraz 25% kobiet i,7% mê czyzn z grupy II. Równie du o respondentów traktuje papierosy jako œrodek zaradczy na stres: 1,9% kobiet i 21% mê czyzn z grupy I oraz 31,% kobiet i 2,1% mê czyzn z grupy II. Zdecydowanie niewielki odsetek osób zaznaczy³ palenie jako œrodek pomocny w nawi¹zywaniu nowych znajomoœci. którzy respondenci zaznaczyli kilka odpowiedzi. W wiêkszoœci by³y to ciekawoœæ oraz œrodek zaradczy na stres. Wszystkie otrzymane odpowiedzi zestawiono na rycinie 2. Kolejnym elementem, który by³ przedmiotem badania by³o œrodowisko, w jakim wychowywali siê ankietowani oraz w jakim przebywaj¹ obecnie. W ankiecie znalaz³o siê m.in. pytanie o to czy ich rodzice pal¹. Ry- (n=318) (n=91) (n=232) N igdy nie pali³em/³am 7% 55% 3% 5,% w szkole podstawowej w gimnazjum w szkole œredniej na studiach Praca kobiety % Tabela II Aktywnoœæ zawodowa wœród palaczy papierosów. The working activity of the smokers. 11,5% 5,7% 28,%,9% 2% 2,8% 7,7% 19% 13% 15% 25,3% 28% 1,8% 2,5% 2,2% 1,3% P³eæ Razem n % n % n % Czynny zawodowo 1, , Emeryt 5 21, Rencista , 1 1 Bezrobotny 1, 3 2 7, 3, Razem 23, 27, 5, odnotowana adnych ró nic istotnych statystycznie pomiêdzy kobietami i mê czyznami (p>,5). Tabela III Charakterystyka œrodowiska ankietowanych. Characteristics of the environment of the interviewed persons. N ikt z przyjació³ nie pali 2,%,7% 9% 1-2 osoby pala 9,% 1,9% 8,% 8% 3 - osób 28,9% 31,8% 17,2%,% 7 - osób 5,8% 35,1% 5% 59% W szyscy pal¹ 13% 15%,7% 17% Tabela IV Status materialny rodzin ankietowanych. Financial status of the interviewed family. Status materialny B ardzo dobry 17,1% 5,7%,5% 17% D obry,1% 1,% 5,5%,9% D ostateczny 3,2% 3% % 2% N iedostateczny 2,%,7% 7% cina 3 przedstawia otrzymane wyniki. Optymizmem napawa fakt, e ponad po³owa z respondentów pochodzi z rodzin, w których oboje rodzice nie pal¹. Zadziwiaj¹ce jest, e w ankiecie wiêksza liczba kobiet, zarówno w Polsce (15,1%) jak i na Przegl¹d Lekarski 8 / 5 / 581

3 kobiety, grupa I mê czyÿni, grupa I kobiety, grupa II mê czyÿni, grupa II nie wiem z ciekawoœci dla zabicia nudy Bia³orusi (17,%), zaznaczy³a odpowiedÿ pal¹ oboje. Wiêcej kobiet pochodzi z rodzin gdzie pali jedynie matka 9% grupa I i 15% grupa II. Jeœli chodzi o mê czyzn to z rodzin gdzie pali jedynie ojciec pochodzi 35,8% grupa I i 33% grupa II.,9% kobiet z grupy I i 18,1% kobiet z grupy II przyzna³o, e pali tylko ojciec. Aby oceniæ wp³yw œrodowiska na respondentów zapytano o liczbê znajomych, pomoc w nawi¹zywaniu nowych znajomoœci Rycina 2 Przyczyny palenia papierosów wymienione przez studentów. The cause of smoking cigarettes told by the students. 5 Rycina 3 Palacze i niepal¹cy rodzice. Smoking and non-smoking parents. 5 Choroby serca œrodek zaradczy na stres namowa kolegów i kole anek kilka ro nych przyczyn kobiety, grup a I mê czyÿni, grupa I kobiety, grupa II mê czyÿni, grup a II nie pal¹ oboje p al¹ oboje p ali matka p ali ojciec mê czy Ÿ ni, grup a I kobieta, grupa I mê czyÿni, grupa II kobiety, grupa II Choroby pluæ Mia d yca Nowotwory Powik³ania ci¹ y Wylew krwi do mózgu Rycina Wiedza studentów na temat wp³ywu palenia na organizm. The knowledge of students about harmful effect of smoking. Dwie Trzy Cztery Wszystkie z listy którzy pal¹ papierosy. Jedynie % mê - czyzn i,7% kobiet z grupy I oraz 9% kobiet z grupy II studentów pal¹cych deklaruje, i w ich otoczeniu siê nikt nie pali. Najwiêcej ankietowanych przyzna³o, e w ich otoczeniu od 7 do osób to palacze. Tabela III przedstawia dok³adne wyniki dotycz¹ce iloœci osób pal¹cych w œrodowisku badanych palaczy. Aby dok³adniej oceniæ œrodowisko, w jakim obecnie przebywaj¹ respondenci postawiono im pytanie o status materialny rodziny. Tabela IV przedstawia analizê statystyczn¹ wyników otrzymanych z ankiet osób pal¹cych. Najmniej pal¹cych studentów zadeklarowa³o bardzo dobry i niedostateczny status materialny. Œwiadczy to o tym, i osoby o wy szych dochodach bardziej dbaj¹ o zdrowy tryb ycia i rzadziej siêgaj¹ po papierosy 17,1% mê czyzn i 5,7% kobiet. W grupie o niskich dochodach pali % mê czyzn i,7% kobiet. Ankietowani o dobrym i dostatecznym statusie maj¹tkowym zdecydowanie czêœciej ulegaj¹ na³ogowi palenia papierosów. Nastêpnie poproszono badanych, aby odnieœli siê do skutków palenia papierosów. Respondenci odpowiadali na pytanie zamkniête z odpowiedzi¹ wielokrotnego wyboru. Wœród skutków znalaz³y siê: serca, p³uc, mia d yca, nowotwory, poronienia w czasie ci¹ y, urodzenie dziecka z wadami rozwojowymi, udar mózgu. Zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych osób z grupy II wskaza³a jako negatywne skutki palenia wszystkie 5% mê czyzn i 51% kobiet. W grupie I ju tylko 15,% mê czyzn i 22% kobiet udzieli³o takiej odpowiedzi. Najmniej osób uwa a, e przyczyn¹ udaru mózgu i mia d ycy mo e byæ równie palenie. Rycina przedstawia zebrane wyniki. Jeœli chodzi o próby zerwania z na³ogiem palenia papierosów to 1% mê czyzn i 3% kobiet z grupy I oraz 3,5% mê - czyzn i 5% kobiet z grupy II nigdy nie podejmowa³o takich prób. Ponad po³owa respondentów jest zwolennikiem stosowania silnej woli w walce z na³ogiem. Mniej ni % korzysta³o z nikotynowej terapii zastêpczej, czyli z gum do ucia lub plastrów. Iloœciow¹ analizê odpowiedzi na to pytanie zebrano w tabeli V. Badano tak e powody, które sk³aniaj¹ do powrotu do na³ogu palenia. Najczêstszymi przyczynami tego stanu s¹ wed³ug respondentów sytuacje stresowe i brak silnej woli. Stres jest powodem palenia ok. % osób, które próbowa³y rzuciæ palenie. Podobnie kszta³tuje siê iloœæ odpowiedzi ankietowanych, którzy maj¹ za sob¹ próby uwolnienia siê od na³ogu. Oko³o % osób wymieni³o wiêcej ni tylko jedn¹ przyczynê. Kolejnym powodem, jaki by³ wymieniany to brak silnej woli. Du o mniej badanych wskaza³o na wp³yw otoczenia. ca³e % studentów wybra³o wiêcej ni jeden powód, dla którego pal¹. Dok³adne dane zosta³y zestawione na rycinie 5. Czynnych palaczy poproszono o wybranie odpowiedzi dotycz¹cej ich stosunku do palenia. Ankietowani wybierali spoœród trzech punktów: a³ujê, e palê papierosy, wyra am chêæ zerwania z na³ogiem, jestem œwiadomy/ma zagro eñ zdrowotnych. 5% kobiet i mê czyzn studiuj¹cych w Polsce jest œwiadoma zagro eñ jakie poci¹ga za sob¹ ten na³óg. Na Bia³orusi takiej samej odpowiedzi udzieli³o blisko 7% respondentów. Bardzo du ¹ ró nice w podejœciu do palenia maj¹ panie z Bia³egostoku i Grodna. Wœród badanych tylko % ankietowanych z grupy I wyra a al z powodu pozostawania w na³ogu palenia. 582 Przegl¹d Lekarski 8 / 5 / E. Kleszczewska i wsp.

4 Sytuacja stresowa brak prób rzucania palenia Brak silnej woli Rycina 5 Powody, które sk³aniaj¹ do powrotu do na³ogu palenia. The reasons which induce to return to smoking tobacco. Uleganie otoczeniu p róby rzucania p alenia Inne Wiêcej ni jedna odpowiedÿ podejmowa³em/³am 1, 3 3, 5 5 Stosowa³em/³am nikotynow¹ terapiê zastêpcz¹, gumy do ucia, plastry, itp. 7,2 1,, 3 7, 8 Stosowa³em/³am akupunkturê 1, 7 Jestem zwolennikiem stosowania silnej woli w walce z paleniem tytoniu 51,8, 2 5 5, 7 a³ujê, e palê papierosy , Wyra am chêæ zerwania z na³ogiem , Jestem œwiadomy/ma zagro eñ zdrowotnych 9 7, 9 5, 5, Wszystkie trzy mo liwoœci 7, W grupie II takich pañ znalaz³o siê a 17,%. Blisko % spoœród badanych studentów z grupy II wybra³o wszystkie trzy mo liwoœci. Tabela VI pokazuje procentow¹ iloœæ wybieranych odpowiedzi. Respondentom pal¹cym zadano, tak e pytanie, co mia³o wp³yw na rzucenie przez nich palenia. Wed³ug zdecydowanej wiêkszoœci osób z grupy I na decyzja o rzuceniu palenia zosta³a podjêta pod wp³ywem kilku czynników. W drugiej kolejnoœci przyczyni- ³a siê to tego silna motywacja. Po stronie polskiej czêœæ palaczy nie poda³a konkretnego powodu, dla którego rzuci³a palenie lub równie wskaza³a na siln¹ motywacjê. W tabeli VII przedstawiono odpowiedzi studentów. To, co mog³oby pomóc w podjêciu decyzji i rzuceniu palenia zestawiono w tabeli VIII. Tabela V Próby rzucenia palenia. Attempts of give up smoking. Tabela VI Psychologiczne podejœcie do palenia tytoniu. Psychological attitude to smoking. Akcja prowadzona na uczelni 1, Otoczenie (zmiana œrodowiska) 8, 1 1, Obawa przed szkodliwym wp³ywem na zdrowie 8, , 7 Finanse 1 5, 9 motywacja 2, 1, 37, Kilka czynników wiem 5 27, 38, 2 Tabela VII Czynniki, które mia³yby wp³yw na rzucenie palenia. Reasons to make easier to stop smoking. Nikotynowa terapia zastêpcza (leczenie farmakologiczne, plastry, gumy do ucia, itp.) 1, wola 18, 1 25, 7 28, Wsparcie otoczenia, 7, 8, 8 8, 8 Ustalenie tygodniowego planu rzucenia papierosów 7 5, 3 Rosn¹ce ceny papierosów 8, 8 9 wola oraz wsparcie otoczenia , 5, 8 Kilka czynników , wiem 5, 5, 3 1, 7 Tabela VIII Czynniki, które, mog³oby pomóc w podjêciu decyzji i rzuceniu palenia. Reasons which can help to take a decision and stop smoking. Przegl¹d Lekarski 8 / 5 / 583

5 Zadziwiaj¹cy jest fakt, e prawie nikt nie wierzy w mo liwoœæ zerwania z na³ogiem stosuj¹c jedynie nikotynow¹ terapiê zastêpcz¹ (leczenie farmakologiczne, plastry, gumy do ucia, itp.). Najwiêcej respondentów wskazuje na siln¹ wolê i wsparcie ze strony otocznia jako czynniki niezbêdne by po egnaæ siê z papierosami. Wnioski 1. Zadowalaj¹cy jest fakt, e prawie po³owa spoœród wszystkich ankietowanych nigdy nie siêgnê³a po papierosa. Zdecydowanie wiêcej mê czyzn rozpoczyna palenie w szkole podstawowej oraz w gimnazjum. Natomiast, jeœli chodzi o kobiety to w przypadku studentek z Bia³egostoku najwiêcej rozpoczê³o palenie w szkole œredniej. Na Bia³orusi pocz¹tek palenia tytoniu przypad³ na lata gimnazjum. Przyczyn¹ by³a ciekawoœæ oraz chêæ poradzenia sobie ze stresem. Z analizy odpowiedzi respondentów wynika, e palenie nie pomaga w nawi¹zywaniu nowych znajomoœci. Wiêkszoœæ czynnie pal¹cych studentów przyzna³o, e wypala do papierosów dziennie. Do ponad wypalanych papierosów dziennie przyzna³ siê niewielki odsetek ankietowanych. 2. Z opracowanych statystycznie danych wynika, e œrodowisko bardzo znacznie wp³ywa na stosunek do palenia tytoniu. Palacze wychowywali siê w rodzinach gdzie dwoje lub jedno z rodziców pali. Obecnie otaczaj¹ siê równie pal¹cymi znajomymi. Pal¹cy studenci swój status materialny oceniaj¹ dobrze i dostatecznie. zadziwia specjalnie fakt, e osoby deklaruj¹ce najwy - sze dochody nie ulegaj¹ tak czêsto na³ogowi palenia. S¹ to respondenci, którzy prowadz¹ zdrowy tryb ycia. 3. Ponad po³owa badanych zdaje sobie sprawê, e palenie mo e spowodowaæ m.in. serca, p³uc, mia d yca, nowotwory, poronienia w czasie ci¹ y, urodzenie dziecka z wadami rozwojowymi, udar mózgu. Mimo to mniej ni % ankietowanych a³uje, e pali. Jeœli chodzi o próby rzucenia na³ogu to bardzo wa na jest motywacja. Brak silnej woli i stres to g³ówne przyczyny, przez które nie powodzeniem siê koñcz¹ próby zerwania z na³ogiem palenia papierosów. Zadziwiaj¹cy jest fakt, e zarówno w Polsce jak i na Bia³orusi prawie nikt nie wierzy, i w podjêciu decyzji o rzuceniu palenia pomo e nikotynowa terapia zastêpcza (leczenie farmakologiczne, plastry, gumy do ucia, itp.). 1/3 badanych czynnych palaczy stwierdzi³a, i nigdy nie podejmowa³a prób zaprzestania palenia. Daje to pole do prowadzenia akcji antynikotynowych na uczelniach, w których by³y prowadzone badania. Piœmiennictwo 1. Cekiera C., Zatoñski W.: Palenie tytoniu: wolnoœæ czy zniewolenie, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Warszawa, Kleszczewska E.: Wprowadzenie Programu Prozdrowotnego Profilaktyka -9 w Wy szej Szkole Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Bia³ymstoku. Przegl. Lek. 7,, Zatoñski W.: Prof. Witold Zatoñski radzi, jak rzuciæ palenie, Centrum Onkologii Instytut im. M. Sk³odowskiej-Curie, Warszawa, 7.. Zatoñski W., Przew¹Ÿniak K.: Palenie tytoniu w Polsce: podstawy, nastêpstwa zdrowotne i profilaktyka. Instytut - Centrum Onkologii, Warszawa, Zysnarska M., Bernard D., Kara I. et al.: Palenie papierosów przez pielêgniarki na oddzia³ach onkologicznych w aspekcie realizowanych zadañ edukacyjnych. Przegl. Lek. 7,, Przegl¹d Lekarski 8 / 5 / E. Kleszczewska i wsp.