Możliwości zastosowania wartości godziwej w praktyce

Transkrypt

1 ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 51 (107), Warszawa 2009 Możliwości zastosowania wartości godziwej w praktyce Ewa Engelgardt 1. Wprowadzenie Identyfikacja i związek zachodzący między zdarzeniami gospodarczymi a zarejestrowanymi na ich podstawie danymi, przekazanymi w postaci sprawozdań finansowych, jest przedmiotem nauki i praktyki rachunkowości (Misińska, 2002, s. 138). System rachunkowości jest stworzony po to, by zainteresowanym stronom komunikować o przebiegu procesu gospodarowania, opisując zdolność jednostki gospodarczej do generowania strumienia korzyści ekonomicznych, ryzyko towarzyszące procesowi gospodarowania oraz efektywność wykorzystania zasobów jednostki gospodarczej. Podstawą gospodarowania w gospodarce rynkowej jest proces pomnażania kapitału przejawiający się w uzyskiwaniu przez podmioty gospodarcze korzystnych wyników finansowych, a rachunkowość jest procesem pomiaru i komunikowania wyników tego pomiaru (Wójtowicz, 2002, s. 247). W procesie pomiaru dokonywanym przez rachunkowość jest wykorzystywana jednostka pieniężna, rachunkowość więc dokonuje w istocie wyceny zdarzeń gospodarczych. Wycena w rachunkowości oznacza zatem zbiór zasad, metod, technik i procedur obejmujących przyporządkowanie wielkości wyrażonych w nośniku pieniężnym obiektom, procesom lub zdarzeniom związanym z działalnością gospodarczą prowadzoną przez przedsiębiorstwo. Zasada zastosowania miernika pieniężnego przez rachunkowość stwarza możliwość porównań zarówno różnych kategorii ekonomicznych, jak też porównań tych samych kategorii w różnych okresach (Turyna, 2005, s. 17). W literaturze z zakresu rachunkowości można wyróżnić dwa podejścia do zagadnień wyceny. Są to (Turyna, 2005, s. 17): podejście historyczne, podejście związane z określeniem bieżącej wartości aktywów i pasywów. Podejście historyczne przy wycenie preferuje ceny (koszty) historyczne, lepiej odzwierciedlające przeszłe zdarzenia gospodarcze. Największe znaczenie Dr Ewa Engelgardt, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, Katedra Rachunkowości. 15

2 podejście to przypisuje pomiarowi wyniku finansowego, bilans zaś stanowi zestawienie rezydualnych wartości przenoszonych w przyszłość. Wycena majątku przedsiębiorstwa ma znaczenie drugorzędne (Hendriksen, van Breda, 2002, s. 489). Powyższy nurt w rachunkowości można utożsamiać z wyróżnionym przez jednego ze znanych teoretyków rachunkowości, R. Mattessicha, paradygmatem zarządczo-powierniczym. Zgodnie z nim, zasadniczym zadaniem rachunkowości jest zapewnienie ochrony majątku powierzonego przez właściciela zarządowi, czyli funkcja tzw. kontroli powierniczej (Szychta, 1996, s ). W tym celu opracowano zasady grupowania i rozliczania kosztów na poszczególne wyroby w ściśle ustalonych okresach obrachunkowych, aby umożliwić obliczenie wyniku finansowego przedsiębiorstwa za ten okres i dokonanie kontroli powierniczej. Z tego okresu rozwoju pochodzą następujące zasady rachunkowości (Jarugowa, 1991, s. 25): wycena oparta na koszcie historycznym; okresowe zestawianie przychodów i kosztów; rozliczanie amortyzacji i innych kosztów w czasie; założenie o kontynuacji działania przedsiębiorstwa. Przy tym podejściu funkcję wyceny pełni rynek, nie rachunkowość. Z założenia wybór metod wyceny nie należy do obowiązków księgowego. Zadania rachunkowości sprowadza się do przetwarzania i przedstawiania danych transakcyjnych, których podstawę stanowią dane kosztowe. Koncepcja kosztu (ceny) historycznej ma szereg zalet, które zapewne przesądziły o powszechnym, jej zastosowaniu w rachunkowości finansowej. Koszt historyczny jest wówczas weryfikowalny, bo jest ceną rzeczywistej transakcji. Cena ta jest powiązana z zasadą ostrożnej wyceny, należy bowiem założyć, że z punktu widzenia kupującego wyraża wartość minimalną w danym momencie (Turyna, 2005, s. 17). Drugie z prezentowanych podejść eksponuje ceny (koszty) bieżące, gdyż lepiej ilustrują przyszłe zdarzenia gospodarcze. Wycena bilansowa aktywów i pasywów ma tu kluczowe znaczenie, natomiast kwestia pomiaru wyniku znaczenie drugorzędne (Hendriksen, van Breda, 2002, s. 489). Nurt ten, określany przez Mattessicha jako paradygmat wyceny, przyjmuje za główny cel rachunkowości pomiar zysku i zdyskontowanych przepływów pieniężnych netto oraz bieżącą wycenę aktywów i kapitału jednostki. Rachunkowość ma więc dostarczać istotnych informacji, niezbędnych w procesie podejmowania decyzji, głównie inwestycyjnych. W obszarze tego paradygmatu znajdują zastosowanie: zasada wartości dochodowej i wartości bieżącej. Mają one umożliwić zachowanie substancji majątkowej danego przedsiębiorstwa (Szychta, 1996, s. 200). Celem niniejszego artykułu jest prezentacja wartości godziwej jako kategorii, która może odpowiadać na pojawiające się pod wpływem dynamicznych zmian otoczenia (w szczególności zmian zachodzących na rynkach finansowych) potrzeby użytkowników sprawozdań finansowych dzięki temu, że przybliża wartość prezentowanych pozycji do wartości bieżącej. W części praktycznej skoncentrowano się na wycenie aktywów finansowych. Wycena tych właśnie zasobów zyskała znaczenie w kontekście tzw. kryzysu na rynkach finansowych. 16

3 2. Wpływ rozwoju rynku kapitałowego na rachunkowość Dynamiczny rozwój drugiego podejścia do problematyki wyceny jest spowodowany rozwojem rynku kapitałowego. Zmiany rozwiązań stosowanych w rachunkowości mają służyć coraz lepszemu zaspokajaniu potrzeb informacyjnych inwestorów. Jakość informacji tworzonych w rachunkowości przedsiębiorstw, a następnie prezentowanych w postaci sprawozdań finansowych, jest bowiem centralnym punktem zainteresowania wszystkich uczestników gospodarczej sceny świata. Globalizacja rynków finansowych spowodowała, że walka o kapitał jest coraz bardziej złożona (Surdykowska, 2001, s. 196). Nieodłączną cechą gospodarki rynkowej jest bowiem migracja kapitału związana z poszukiwaniem rosnącej stopy zwrotu. Rozwój rynku kapitałowego zaspokaja z jednej strony zapotrzebowanie na kapitał zgłaszane przez rosnącą liczbę podmiotów gospodarczych, a z drugiej zapewnia satysfakcjonującą stopę zwrotu dla inwestorów. Zgodnie z Założeniami koncepcyjnymi Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (zwanymi dalej MSSF), mimo że sprawozdanie finansowe nie może spełniać wszystkich potrzeb informacyjnych użytkowników, są takie potrzeby, które są wspólne dla wszystkich użytkowników. Ze względu na fakt, że inwestorzy inwestują w jednostkę kapitał obarczony ryzykiem, sporządzanie sprawozdań, które będą zaspokajały potrzeby inwestorów, będzie także odpowiadało większości potrzeb innych użytkowników sprawozdań (Międzynarodowe, 2007, s. 49). Zmiany metod wyceny mają zatem służyć poprawie jakości informacji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych rozumianej jako dostosowanie sprawozdań finansowych do potrzeb właścicieli kapitału. Dostosowanie to wymaga: po pierwsze, doprowadzenia do porównywalności w skali światowej sprawozdań finansowych, które można by wykorzystać, m.in. do oceny konkurencyjności przedsiębiorstw; po drugie, zbliżenia wyników pomiaru elementów aktywów i pasywów do ich wartości rynkowej; dążenie to należy interpretować jako przesunięcie punktu ciężkości z pierwszego podejścia do problematyki wyceny (tj. z podejścia historycznego) na podejście drugie. Dążenie do porównywalności sprawozdań finansowych w skali światowej spowodowało podjęcie działań zmierzających do harmonizacji i standaryzacji rachunkowości finansowej na dużą skalę. W dziedzinie rachunkowości finansowej cele harmonizacji i standaryzacji są takie same wyeliminowanie rozbieżności między sprawozdawczością finansową w różnych krajach (Surdykowska, 1999, s. 74). Harmonizacja może być rozumiana jako zmniejszenie liczby stosowanych praktyk rachunkowości przez określenie takiego ich zestawu, w ramach którego przedsiębiorstwa mogą dokonywać wyboru (Sudrykowska, 1999, s. 73). Standaryzacja oznacza unifikację, czyli stosowanie identycznych rozwiązań, a jej rezultatem jest ujednolicenie zasad rachunkowości, gwarantujące najwyższy stopień porównywalności sprawozdań finansowych (Jaruga, 2002, s. 3). 17

4 Drugie z wyzwań stojących przed rachunkowością finansową dotyczy zbliżenia wyników pomiaru elementów aktywów i pasywów do ich wartości bieżącej (rynkowej). Wartość rynkowa może być ustalona wyłącznie między stronami transakcji. Najbardziej wyrafinowane zasady i reguły wyceny stosowane przez przedsiębiorstwa nigdy nie zastąpią rynku w ustalaniu rzeczywistej wartości wycenianych pozycji. Propozycje zastosowania w wycenie innej podstawy niż koszt historyczny budzą na ogół zastrzeżenia zarówno teoretyków, jak i praktyków rachunkowości. Wycena według kosztu historycznego, ze względu na swoją weryfikowalność, zapewnia ograniczenie możliwości podejrzenia o niekompetentne lub zamierzone zniekształcenie wyników pomiaru. Może się jednak okazać, że wraz z upływem czasu przestaje zapewniać wystarczający stopień przybliżenia do rzeczywistości, a użytkownicy sprawozdań finansowych przestają je traktować jako wiarygodne źródło informacji (Surdykowska, 2001, s. 197). W modelu wyceny przyjętym w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości (nazywanych dalej MSR) oraz Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej jest od lat wyraźnie widoczna ewolucja w kierunku wyceny według wartości bieżącej (rynkowej). Kategorią, która ma zbliżać wartości prezentowanych w sprawozdaniach finansowych pozycji do wartości bieżącej, jest wartość godziwa. W ślad za rozwiązaniami przyjętymi w MSR i MSSF, również polskie prawo bilansowe wprowadza szereg rozwiązań, których celem jest zbliżenie wyników pomiaru wartości elementów aktywów i pasywów do ich wartości rynkowej. Działania te oznaczają przesunięcie akcentu z wyceny według kosztu historycznego na wycenę w wartości godziwej. Istnieje również grupa podmiotów, które są zobligowane sporządzać sprawozdania finansowe na podstawie MSR oraz MSSF, a zatem korzystają bezpośrednio z modelu wyceny przyjętym w regulacjach międzynarodowych. 3. Stosowanie wartości godziwej w praktyce Wartość godziwa jest to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony a zobowiązanie uregulowane na drodze przeprowadzonej na warunkach rynkowych transakcji, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami (Międzynarodowe, 2007, Słownik terminów, s. 1764). Określenie mógłby zostać oznacza, że chodzi o transakcję hipotetyczną, jaka byłaby możliwa na dzień dokonywania wyceny. Z kolei, określenie transakcje rynkowe wprowadza warunek braku powiązania (niezależności stron), które mogłoby spowodować uzgodnienie ceny odbiegającej od ceny rynkowej. Dobrze poinformowanymi stronami będą jednostki, których zarządy dysponują wystarczającą wiedzą o przedmiocie transakcji, czynnikach mających wpływ na określenie ceny oraz warunkach rynkowych na dzień wyceny. Poza tym, trans- 18

5 akcja powinna być dokonywana dobrowolnie, być podyktowana względami biznesowymi i realizowana w dobrze pojętym interesie każdej ze stron. Stosowanie wartości godziwej ma sprzyjać wiernemu i rzetelnemu przedstawianiu sytuacji finansowej jednostek gospodarczych w przeciwieństwie do wyceny bilansowej dokonywanej na podstawie kosztu historycznego. W dynamicznym otoczeniu gospodarczym historyczna cena nabycia traci bowiem szybko aktualność. Prawidłowo zastosowana wartość godziwa ma zatem odzwierciedlać przybliżoną wartość rynkową, i tym samym będzie preferowana przez uczestników rynku kapitałowego. Z tego względu wycena w wartości godziwej ma szerokie zastosowanie do wyceny instrumentów finansowych, nieruchomości inwestycyjnych i aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży. Stosowanie do wyceny wartości godziwej może jednak budzić zastrzeżenia ze względu na fakt, że wartość godziwa jest często wielkością szacunkową, prognozą przyszłych korzyści ekonomicznych. Oznacza to, że wycena według wartości godziwej może być obarczona pewną dozą subiektywizmu. Jego stopień będzie różny w zależności od zastosowanej metodologii. W największym zakresie atrybut rzetelności i wiarygodności powinna posiadać wycena dokonywana na podstawie informacji z aktywnych rynków. Jeżeli informacje takie są niedostępne (ze względu choćby na brak takiego rynku), będzie konieczne wykorzystanie metod szacowania wartości godziwej, które możemy nazwać nierynkowymi (np. metody dochodowej lub kosztowej). Podejście rynkowe w ustalaniu wartości godziwej reprezentują następujące metody wyceny: w przypadku pozycji, dla których istnieje aktywny rynek przyjęcie ceny rynkowej lub ceny rynkowej z ostatnio przeprowadzonych transakcji, w przypadku pozycji, dla których nie istnieje aktywny rynek ceny z transakcji rynkowych dotyczących podobnych pozycji. Kolejność wymienionych metod wynika z rosnącego stopnia subiektywizmu cechującego poszczególne z nich. Nie występuje on jedynie w odniesieniu do pozycji, dla których istnieje aktywny rynek. Nawet w tym przypadku należy jednak ocenić, czy rynek, z którego pochodzą informacje, jest faktycznie rynkiem aktywnym. Pozycjami kwalifikującymi się do wyceny w wartości godziwej według notowań aktywnego rynku będą np. akcje spółek giełdowych. Kolejna metoda, którą można nazwać rynkową, opiera się na cenie z ostatniej przeprowadzonej transakcji. Metoda ta wydaje się narzędziem obiektywnym. W tym przypadku należy jednak ocenić, czy ostatnia transakcja nie została zrealizowana na tyle dawno, że nie przestała stanowić wiarygodnej podstawy do wyceny. Czas, który upłynął między ostatnią transakcją a datą dokonywania wyceny, będzie miał znaczenie, jeśli nastąpiła istotna zmiana warunków ekonomicznych, a tym samym cena z ostatniej transakcji przestała być właściwym punktem odniesienia dla dokonywania wyceny według wartości godziwej. Trzecia z wymienionych metod, oparta na dobieraniu danych do wyceny godziwej na podstawie transakcji dotyczących podobnych pozycji, jest jeszcze bardziej subiektywna. W tym przypadku proces wyceny należy rozpocząć od określenia, które pozycje można obdarzyć cechą podobieństwa do pozycji wyce- 19

6 nianej. Zakładając, że trafnie wyznaczono pozycje podobne, należy je poddać dalszej ocenie i szacowaniu, tak aby skorygować różnice wartości związane z faktem, że porównywane pozycje nie są jednorodne. Wymienione metody są z samego założenia obarczone określoną, rosnącą dozą subiektywizmu. Stosowanie ich do wyceny bilansowej może budzić uzasadnione wątpliwości. Na wątpliwości te nakładają się obecne, niestabilne warunki ekonomiczne. Można postawić pytanie, czy bieżąca wartość rynkowa jest dobrym odzwierciedleniem wartości, którą chcielibyśmy traktować jako godziwą, oraz, czy jest to wielkość, która prawidłowo określa wartość posiadanego majątku i zobowiązań? Kategorię wartości godziwej w Ustawie o rachunkowości wykorzystuje się w odniesieniu do niżej wyszczególnionych aktywów i pasywów (Ustawa z dnia 29 września 1994 r., z późn. zmianami, art. 28 ust. 1 8a). 1. Nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne zaliczane do inwestycji są wyceniane na dzień bilansowy według zasad stosowanych do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (tj. według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, lub wartości przeszacowanej po aktualizacji wyceny środków trwałych), lub według ceny rynkowej bądź inaczej określonej wartości godziwej. 2. Udziały w innych jednostkach oraz inwestycje inne niż nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne są wyceniane na dzień bilansowy według ceny nabycia, pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub według wartości godziwej, albo skorygowanej ceny nabycia, jeżeli dla danego składnika aktywów został określony termin wymagalności. Trwała utrata wartości zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Uzasadnia to dokonanie odpisu aktualizującego doprowadzającego wartość składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych do ceny sprzedaży netto, a w przypadku jej braku do ustalonej w inny sposób wartości godziwej. Z kolei, skorygowana cena nabycia aktywów finansowych i zobowiązań finansowych to cena nabycia, w jakiej dany składnik został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych, pomniejszona o spłaty wartości nominalnej, odpowiednio skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową składnika i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej, a także pomniejszona o odpisy aktualizujące wartość (Ustawa z dnia 29 września 1994 r., art. 28 ust. 8a). Wartość w cenie nabycia można przeszacować do wartości w cenie rynkowej, a skutki przeszacowania inwestycji zaliczonych do aktywów trwałych, powodujące wzrost ich wartości do poziomu cen rynkowych, odnieść zwiększająco na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Obniżenie wartości inwestycji uprzednio przeszacowanej do wysokości kwoty, o którą podwyższono z tego tytułu kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, jeżeli kwota różnicy z przeszacowania nie była do dnia wyceny rozliczona, zmniejsza ten kapitał (fundusz). W pozostałych przypadkach skutki obniżenia wartości inwestycji zalicza się 20

7 do kosztów finansowych. Wzrost wartości danej inwestycji bezpośrednio wiążący się z uprzednim obniżeniem jej wartości, zaliczonym do kosztów finansowych, ujmuje się do wysokości tych kosztów jako przychody finansowe. 3. Inwestycje krótkoterminowe według ceny (wartości) rynkowej, albo według ceny nabycia, lub ceny (wartości) rynkowej, zależnie od tego, która z nich jest niższa, albo według skorygowanej ceny nabycia dla tych składników aktywów, dla których został określony termin wymagalności, a krótkoterminowe inwestycje, dla których nie istnieje aktywny rynek, w inny sposób określonej wartości godziwej. 4. Należności i udzielone pożyczki w kwocie wymaganej zapłaty, z zachowaniem ostrożności. 5. Zobowiązania w kwocie wymagającej zapłaty. Wymienione należności i udzielone pożyczki zaliczane do aktywów finansowych oraz zobowiązania finansowe mogą być wycenione według skorygowanej ceny nabycia, a jeżeli jednostka przeznacza je do sprzedaży w okresie do 3 miesięcy według wartości rynkowej lub inaczej określonej wartości godziwej. Jak z powyższego wynika, kategoria wartości godziwej ma szczególne znaczenie przy wycenie instrumentów finansowych. Dlatego obecne warunki rynkowe są natychmiast odczuwane przez te podmioty, które przyjęły taki sposób ich wyceny. Określając metodę wyceny instrumentów finansowych należy zwrócić uwagę na to, czy przyjęte zasady będą sprzyjać realizacji zasady wiernego i rzetelnego obrazu, jak również na trudności, jakie mogą pojawić się przy ich praktycznym zastosowaniu. Niebagatelne znaczenie ma tutaj sposób, w jaki przyjęta metoda wyceny rzutuje nie tylko na pozycje bilansowe, ale przede wszystkim na wynik finansowy. W momencie wprowadzenia wartości godziwej do regulacji międzynarodowych, a w ślad za nimi i do polskiego prawa bilansowego, pojawiły się wątpliwości związane z wprowadzeniem do rachunkowości elementów szacowania oraz naruszaniem zasady ostrożnej wyceny. Możliwość przeszacowania ceny nabycia do ceny rynkowej (w przypadku inwestycji długoterminowych), czy stosowanie ceny rynkowej do wyceny inwestycji krótkoterminowych, oznacza bowiem, że w odniesieniu do poszczególnych składników aktywów jest możliwa wycena w wartości godziwej wyższej niż reprezentowany przez cenę nabycia, czy koszt wytworzenia. Skutki przeszacowania ceny nabycia do ceny rynkowej wyższej niż cena nabycia (w przypadku aktywów długoterminowych) będą odniesione na kapitał z aktualizacji wyceny. Skutki wzrostu lub obniżenia wartości inwestycji krótkoterminowych wycenionych według cen (wartości) rynkowych zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych. Obniżenie wartości inwestycji długoterminowej, uprzednio przeszacowanej, zmniejsza kapitał z aktualizacji wyceny, ale tylko do wysokości kwoty, o którą wcześniej go podwyższono (utworzono). W pozostałych przypadkach skutki obniżenia wartości inwestycji zalicza się bezpośrednio do kosztów finansowych (a zatem faktycznie rozlicza się przez wynik). Podobne skutki będzie miało stosowa- 21

8 nie ceny nabycia pomniejszonej o odpis z tytułu utraty wartości, czy stosowanie ceny rynkowej do wyceny inwestycji krótkoterminowych. Jednak, w tym przypadku, niezależnie od rodzaju aktywów finansowych, jednostka postępuje zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny. Obecnie pojawiające się wątpliwości mogą dotyczyć stopnia niedoszacowania wartości aktywów finansowych. W sytuacji kryzysu na rynku finansowym należy zadać pytanie, czy szacowanie wartości godziwej instrumentów finansowych na podstawie ceny rynkowej posiadanych przez jednostkę aktywów finansowych oraz zaciągniętych zobowiązań finansowych sprzyja zachowaniu zasady wiernego i rzetelnego obrazu? Cenę rynkową aktywów finansowych posiadanych przez jednostkę oraz zobowiązań finansowych, które jednostka zamierza zaciągnąć, stanowi zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna, natomiast cenę rynkową aktywów finansowych, które jednostka zamierza nabyć, oraz zaciągniętych zobowiązań finansowych stanowi zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży. Dla inwestycji krótkoterminowych wycena taka wydaje się uzasadniona, ale czy jest tak również w odniesieniu do finansowych aktywów trwałych? Czy przyjęcie dla nich bieżącej oferty kupna nie powoduje niedoszacowania ich wartości? Jednostka może również wyceniać długoterminowe aktywa finansowe w cenie nabycia pomniejszonej o trwałą utratę wartości, a w odniesieniu do pozycji, dla których został określony termin wymagalności, w skorygowanej cenie nabycia. Zarówno jedna, jak i druga metoda wyceny, uwzględniają trwałą utratę wartości. Analizując kwestię utraty wartości należy wskazać, że ustawa o rachunkowości nie określa w sposób szczegółowy przesłanek wskazujących na nią, a podmiot gospodarczy stosujący taką metodę powinien ocenić na każdy dzień bilansowy, czy istnieją obiektywne dowody na utratę wartości przez dany składnik aktywów finansowych bądź grupę aktywów. Sposób ustalania odpisu aktualizującego w odniesieniu do poszczególnych instrumentów finansowych został określony w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. Tak więc w odniesieniu do instrumentów wycenianych według skorygowanej ceny nabycia odpis ustala się jako różnicę między wartością tych aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień wyceny a kwotą możliwą do odzyskania. Kwota możliwa do odzyskania jest określona jako bieżąca wartość oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych zdyskontowanych za pomocą efektywnej stopy procentowej, którą jednostka wykorzystywała dotychczas, wyceniając przeszacowany składnik aktywów finansowych bądź portfel podobnych składników aktywów finansowych. W przypadku pozostałych aktywów finansowych wycenianych w cenie nabycia, odpis aktualizujący ustalamy jako różnicę między wartością danego składnika wynikającą z ksiąg rachunkowych a wartością bieżącą przyszłych przepływów pieniężnych zdyskontowanych za pomocą bieżącej rynkowej stopy procentowej stosowanej do podobnych instrumentów finansowych. Rozwiązanie to może być trudne do zastosowania w praktyce dla 22

9 takich aktywów, jak np. nienotowane udziały. Dodatkową trudność stanowi określenie stopy procentowej. Jednostka, chcąc być w zgodzie z zasadą ciągłości stosowanych rozwiązań w obszarze polityki rachunkowości, nie może zmieniać metod wyceny dla poszczególnych kategorii aktywów finansowych. Może jednak w świetle przytaczanego wcześniej rozporządzenia, a właściwie jego ostatniej nowelizacji, dokonać przekwalifikowania poszczególnych pozycji. W tym miejscu należy wspomnieć o utrudnieniu, jakim jest niespójność przepisów dotyczących instrumentów finansowych. Wspomniane wcześniej rozporządzenie oraz MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena wyróżniają podobne kategorie aktywów finansowych. Są to: (MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, Międzynarodowe, 2007): inwestycje utrzymywane do terminu wymagalności, pożyczki i należności, składniki aktywów finansowych i zobowiązania finansowe wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy (co oznacza, że jest klasyfikowany jako przeznaczony do obrotu lub przy początkowym ujęciu został wyznaczony przez jednostkę jako wyceniany według wartości godziwej przez wynik finansowy), aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Tymczasem Ustawa o rachunkowości nie wyróżnia w sposób bezpośredni kategorii wyszczególnionych w regulacjach międzynarodowych. W sposób ogólny definiuje inwestycje wskazując, że w szczególności są to aktywa finansowe, określając je jako aktywa pieniężne i instrumenty kapitałowe oraz prawa do nich. W świetle Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2008 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych jednostka może przekwalifikować do innych kategorii pozycje zaliczone wcześniej do przeznaczonych do obrotu. Pozostałe nie mogą zostać przekwalifikowane do przeznaczonych do obrotu. Uzasadnieniem dla przekwalifikowania są, w świetle par. 6 ust. 4, jedynie wyjątkowe okoliczności, przez które rozumie się okoliczności wynikające z jednorazowego, nadzwyczajnego zdarzenia, co do którego istnieje bardzo małe prawdopodobieństwo ponownego zaistnienia w najbliższej przyszłości. Aktywa, które jednostka zakwalifikowała jako przeznaczone do obrotu w dniu ich nabycia, mogą zostać przekwalifikowane do kategorii pożyczek udzielonych i należności własnych pod warunkiem, że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa w dającej się przewidzieć przyszłości lub do terminu wymagalności (Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, (Dz.U. 228, poz. 1508, par. 6, ust. 5)). Aktywa finansowe, przekwalifikowane zgodnie z par. 6, ust. 4 i 5 omawianego rozporządzenia, należy wycenić w wartości godziwej określonej na ten dzień. Wartość godziwa na dzień przekwalifikowania staje się odpowiednio nową ceną 23

10 nabycia lub skorygowaną ceną nabycia. Zyski lub straty z przeszacowania aktywów finansowych poddanych przekwalifikowaniu pozostają w rachunku zysków i strat (Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, (Dz.U. 228, poz. 1508, par. 22a)). Podsumowanie Wartość godziwa nie jest miernikiem idealnym, ale stanowi bez wątpienia bardziej rzetelną miarę wielu pozycji bilansowych, w szczególności instrumentów finansowych, niż koszt historyczny. Należy jednak poświęcać więcej uwagi określeniu wartości godziwej w niestabilnych warunkach ekonomicznych. Wycena pozycji bilansowych jest z założenia najbardziej miarodajna na dzień bilansowy. Informacje na temat wartości godziwej określają wartość poszczególnych pozycji wyłącznie na moment dokonywanego pomiaru. Mimo że jest to prawdopodobnie najlepszy dostępny wskaźnik wartości, jego rzetelność będzie zależała od stabilności rynków bądź jej braku, od tego, czy wycenianymi instrumentami prowadzi się obrót na aktywnym rynku, oraz od wiedzy i doświadczenia dokonującego takiej wyceny. Niewątpliwie stosowanie kategorii wartości godziwej w praktyce stałoby się łatwiejsze, gdyby między MSR i MSSF oraz polskim prawem bilansowym i aktami wykonawczymi była większa spójność. Literatura Hendriksen E.A., van Breda M.F. (2002), Teoria rachunkowości, PWN, Warszawa. Jaruga A., Nowak W.A, Szychta A. (2001), Rachunkowość zarządcza. Koncepcje i zastosowania. Wydanie II., Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź. Jaruga A. (2002), Międzynarodowe regulacje rachunkowości. Wpływ na rozwiązania krajowe, C.H. Beck, Warszawa. Jarugowa A. (1991), Współczesne problemy rachunkowości, PWE, Warszawa. Micherda M. (2001), Ewolucja wyceny we współczesnej rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 4 (60), Warszawa. Micherda B. (2005), Kapitały w centrum uwagi rachunkowości, Problemy Rachunkowości, nr 2 (21). Misińska D. (2002), Wycena zdarzeń gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 8 (64), Warszawa. 24

11 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), tom I i II, IASB, Londyn. MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) oraz Interpretacje według stanu na dzień 1 stycznia Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, (Dz.U. 228, poz. 1508). Surdykowska S.T. (2001), Niektóre aspekty wprowadzenia wartości godziwej do polskiego systemu rachunkowości rozważane w międzynarodowym kontekście, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 4 (60), Warszawa. Surdykowska S.T (1999), Rachunkowość międzynarodowa, Zakamycze, Kraków. Szychta A. (1996), Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa. Turyna J. (2005), Wartości niematerialne i ich wycena w świetle standardów US GAAP oraz MSSF, Problemy Rachunkowości, nr 2 (21). Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, (Dz.U ) z późn. zmianami. Wójtowicz P. (2002), O metodzie konstrukcji ogólnej teorii rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 8 (64), Warszawa. Założenia koncepcyjne sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych, [w:] Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), tom I, IASB, Londyn. Streszczenie Wartość godziwa jest stosunkowo nowym miernikiem wartości stosowanym w rachunkowości, bardziej rzetelnym przy wycenie wielu pozycji bilansowych, a w szczególności instrumentów finansowych, niż koszt historyczny. Istotnym problemem jest jednak określenie wartości godziwej tychże zasobów w niestabilnych warunkach ekonomicznych. W artykule zaprezentowano kategorię wartości godziwej w kontekście przemian zachodzących w obszarze wyceny w rachunkowości. Przemiany te są skutkiem zmieniających się potrzeb użytkowników informacji płynących z rachunkowości. W części praktycznej autorka skoncentrowała się na wycenie aktywów finansowych ze względu na jej znaczenie w kontekście tzw. kryzysu na rynkach finansowych. Wskazała na trudności związane z jej zastosowaniem w praktyce, wynikające z samej istoty tej metody wyceny, jak również z zasad ujętych w regulacjach prawnych. 25

12 Summary The use of fair value in accounting practice Fair value is a relatively new value measurement applied in accounting, more reliable than historical cost when measuring balance-sheet items, especially financial instruments. However, determining the fair value of these assets in unstable economic conditions proves to be an issue of particular significance. The article presents the fair value category in the context of changes occurring in accounting valuation. The changes result from shifting needs of accounting information users. In the practical section of the paper, the author concentrates on financial assets valuation on account of its significance in the context of the so called financial market crisis. The author indicates difficulties in its practical application, which arise from the very nature of this valuation method as well as rules contained in legal regulations. 26