4. Ramy prawne i zarządzanie w słodkowodnej akwakulturze europejskiej Wspólna Polityka Rybacka (WPR) i powiązane dokumenty 18

Transkrypt

1 Przedmowa 1. SustainAqua Wstęp 5 2. Zrównoważony rozwój akwakultury 8 3. Technologia i produkcja w głównych rodzajach akwakultury słodkowodnej w Europie Chów stawowy 3.2. Systemy przepływowe 3.3. Recyrkulaty w akwakulturze Chów sadzowy w słodkowodnych jeziorach i rzekach Ramy prawne i zarządzanie w słodkowodnej akwakulturze europejskiej Wspólna Polityka Rybacka (WPR) i powiązane dokumenty Polityka w zakresie środowiska mająca duże znaczenie dla rozwoju akwakultury Jakośc produktów i ich dywersyfikacja mozliwości rynkowe dla hodowców rybw zakresie produktów rybnych i produktów ubocznych hodowli ryb Jakość produktów badania prowadzone w Polsce Rosliny mokradlowe dla przemysłu bioenergetycznego badania prowadzone na Węgrzech Rośliny hydroponiczne i owoce tropikalne dla przemysłu kosmetycznego - badania prowadzone w Szwajcarii Uzdatnianie wody w intensywnych systemach hodowli ryb przy użyciu mokradeł i stawów rybnych z ekstensywną produkcją ryb badania prowadzone na Wegrzech Sztuczne mokradła jako zrównoważona metoda uzdatniania ścieków pochodzących z akwakultury i produkcji cennych roślin (hodowla suma afrykańskiego) Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego: jak oczyszczać ścieki z gospodarstwa hodowli suma? Połączenie hodowli intensywnej i ekstensywnej w celu zrównoważonego zużycia wody i składników odżywczych (Intensywne-ekstensywne gospodarstwo) Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego: projektowanie teoretycznego systemu połączonego Udoskonalona produkcja naturalna w ekstensywnych stawach rybnych badania prowadzone w Polsce Nowe gatunki i metody stosowane stawowej hodowli ryb: model POLIKULTUROWY Praktyczne zalecenia i wnioski dla hodowli wiosłonosa w polikulturze stawowej Użycie składników odżywczych ze ścieków rolniczych w stawowej hodowli ryb: model kaskady w Polsce Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego: projektowanie modelu kaskadowego Nowe metody hodowli pstrąga prowadzące do redukcji ścieków gospodarczych badania w Danii Wstęp Ogólny opis badania Pasza i żywienie wpływ modelu gospodarstw hodowli pstrąga na środowisko Zużycie energii w modelowych gospodarstwach hodowli pstrągów Uprawa roślin stawowych w lagunach w gospodarstwach modelowych Uprawa alternatywnych gatunków ryb w lagunach osadowych w gospodarstwach modelowych Podsumowanie Czynniki sukcesu i ograniczenia Od stadium przypadku do gospodarstwa rybnego: jak zarządzać modelowym gospodarstwem produkującym 500 ton ryb rocznie (Modelowe gospodarstwo hodowli pstraga Ejstrupholm) Hodowla tilapii w systemach recyrkulowanych badania prowadzone w Holandii Model z reaktorem do denitryfikacji gnojówki - Manure Denitrifying Reactor (MDR) 77 1/116

2 9.2. Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego: użycie reaktora denitryfikującego USB- MDR w recyrkulacie o produkcji 100 MT (ton metrycznych) tilapii Model z zastosowaniem skrubera peryfitonowo-glonowego) Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego: jak zarządzać modelowym stawem rybnym produkującym 5 ton metrycznych ryb rocznie z zastosowaniem skrubera peryfitonowo-glonowego Polikulturowa produkcja tropikalna ze zintegrowaną koncepcją Tropenhaus badania prowadzone w Szwajcarii Wstęp ogólna koncepcja Tropenhaus w Szwajcarii Połączona produkcja skorupiaków i tilapii oraz pasza rybna z roślin tropikalnych Filtr hydroponiczny z użyciem ciepłej wody w tropikalnym systemie polikulturowym Od badania do gospodarstwa rybnego: Projekt systemu filtrów wodnych z ciepłą wodą w Tropenhaus Wolhusen 109 Bibliografia i zalecenia do dalszej lektury Podziękowania 2/116

3 Przedmowa Na całym świecie następuje szybki rozwój akwakultury, spowodowany zarówno silnie wzrastającym popytem na produkty rybne, jak również zmniejszającymi się zasobami ryb w morzach i oceanach. W celu uniknięcia błędów popełnionych przez europejskie sektory rolnictwa i rybołówstwa, w chwili obecnej i w przyszłości, hodowcy ryb, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, powinni dążyć w kierunku przyjaznej środowisku, a jednocześnie o dobrej kondycji ekonomicznej i akceptowanej społecznie akwakultury. Każdy hodowca ryb, niezależnie od tego czy hoduje je w stawach czy przy użyciu systemów recyrkulowanych (RAS), boryka się z podobnymi problemami: jak ulepszyć wykorzystanie składników odżywczych w celu obniżenia kosztów paszy, poprawy wydajności procesu produkcyjnego i zmniejszenia utraty składników odżywczych w filtracie? W jaki sposób usprawnić oczyszczanie ścieków i zmniejszyć ich objętość w celu obniżenia kosztów? W jaki sposób sprostać wszystkim wymogom i ograniczeniom prawnym i udowodnić konsumentom, że oferują produkty najwyższej jakości, powstałe przy użyciu przyjaznych środowisku metod, jednocześnie zapewniając sobie wystarczający do życia i opłacenia pracowników dochód? Projekt SustainAqua, finansowany przez Komisję Europejską, stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na wiele z tych pytań. Główny cel SustainAqua, jakim jest wzmocnienie zrównoważonego rozwoju europejskiej akwakultury słodkowodnej poprzez optymalizację metod produkcji, wskazanie potencjalnych zastosowań rynkowych oraz poprawę jakości produktu, realizowany jest poprzez pięć różnych badań prowadzonych w Europie, obejmujących najważniejsze gatunki hodowlanych ryb słodkowodnych. Przeprowadzono badania w zakresie różnych metod pozwalających na zrównoważony rozwój gospodarstw rybackich w Europie od systemów ekstensywnej i pół-intensywnej hodowli w stawach, przeważającej w Europie Wschodniej i Centralnej, do intensywnych metod hodowli z wykorzystaniem recyrkulatów stosowanych w zachodniej i północnej części kontynentu. Ich wyniki opisane są w podręczniku SustainAqua. We wstępie omówiono znaczenie zrównoważonego rozwoju dla akwakultury. Przedstawiono wskaźniki zrównoważonego rozwoju, przeznaczone do oceny poszczególnych badań prowadzonych w ramach projektu SustainAqua. Mając na uwadze późniejszą ocenę stosowanych w badaniach modeli hodowli ryb, zaprezentowano różne technologie stosowane w sektorze akwakultury, takie jak chów stawowy, chów w stawach przepływowych oraz systemy recyrkulowane (RAS). Jak powszechnie wiadomo, praca hodowców ryb i rozwój gospodarstw rybnych są zależne w dużej mierze od różnorakich rozporządzeń krajowych i europejskich, dotyczących sektora akwakultury. Przybliżono więc europejski system regulacyjny. Doskonała, sprawdzona jakość ryb oraz innowacyjne zastosowanie produktów ubocznych akwakultury są ważnymi kryteriami w zmaganiach z rosnącą konkurencją rynkową. Jeden z rozdziałów podręcznika przedstawia wpływ różnych systemów hodowli na jakość produktu oraz możliwe zastosowania rynkowe dla produktów ubocznych akwakultury. Najważniejszą część podręcznika stanowią opisy poszczególnych modeli badanych w ramach pięciu programów badawczych SustainAqua. Badania prowadzone na Węgrzech i w Polsce obejmują tradycyjne stawy hodowlane Centralnej Europy. Na Węgrzech oczyszczanie wody w intensywnych hodowlach prowadzonych w stawach przepływowych zostało usprawnione poprzez zastosowanie biofiltrów. Dodatkowo zaprezentowano zalety połączenia intensywnej i ekstensywnej akwakultury w celu bardziej racjonalnego użycia wody i składników odżywczych. Badania prowadzone w Polsce łączyły akwakulturę z wymogami nowoczesnego gospodarstwa rolniczego. W kaskadowym systemie stawów użyto nawozu pochodzenia zwierzęcego do produkcji planktonu jako karmy dla polikultury karpia. W odpowiedzi na ogólny spadek popytu na karpia we wschodniej Europie wprowadzono wiosłonosa jako nowy gatunek do tradycyjnej polikultury w celu dywersyfikacji produkcji gatunku, lepszego użycia składników odżywczych i poprawienia rentowności gospodarstwa rybnego. W Danii i Holandii przeprowadzono badania technologii stosowania zewnętrznych i wewnętrznych systemów recyrkulacji. W Danii badaniami objęto hodowlę pstrąga tęczowego w tzw. gospodarstwach modelowych w celu optymalizacji żywienia, zmniejszenia oddziaływania na środowisko i obniżenia kosztów energii. W Holandii natomiast zbadano intensywną hodowlę tilapii w systemach recyrkulowanych (RAS), przy użyciu dwóch różnych modeli hodowli pierwszy z reaktorem denitryfikującym gnojówkę (ang. Manure Denitrifying Reactor), a drugi ze skruberem peryfitonowo-glonowym (ang. Periphyton Turf Scrubber), zastosowanych w celu zmniejszenia zużycia wody, energii i emisji składników odżywczych. Badania prowadzone w Szwajcarii, unikalne na skalę europejską, wzbogaciły projekt o hodowlę tilapii i owoców egzotycznych w polikulturze, w systemie szklarniowym, przy użyciu darmowego ciepła odpadowego, w celu udowodnienia, że odpady mogą być stosowane jako wielofunkcjonalne źródło do produkcji opłacalnych pod ekonomicznym i ekologicznych ryb i produktów dodatkowych. Rozdział Od badania doświadczalnego do gospodarstwa rybnego pokazuje praktyczne zastosowanie wyników naszych badań w gospodarstwach hodowlanych. Przedstawiono w nim informacje niezbędne do 3/116

4 wdrożenia modeli hodowli, poprzedzone ogólnym opisem, zasadami, oceną wskaźników zastosowanych przez SustainAqua, sukcesami i ograniczeniami, jak również głównymi korzyściami. Akwakultura ryb słodkowodnych w Europie ma przed sobą duże wyzwania, ale też jasną przyszłość. Zależy ona jednak od tego, czy naukowcy i przemysł podejmą wspólne starania dalszego rozwoju i wdrożenia metod oraz technologii pozwalających na stworzenie zrównoważonej akwakultury w zrównoważonej społeczności europejskiej. Mgr inż. Alexandra Oberdieck Prof. dr. Johan Verreth Bremerhaven, Germany, czerwiec 2009 Wageningen, Holandia, czerwiec 2009 Koordynator projektu SustainAqua Kierownik ds. naukowych projektu SustainAqua 4/116

5 SustainAqua 1. SustainAqua Wstęp Europejscy hodowcy ryb słodkowodnych toczą walkę na dwóch frontach. Z jednej strony, postępująca globalizacja zmusza ich do stawienia czoła rosnącej konkurencji ze strony producentów z krajów o dużo niższych kosztach produkcji. Z drugiej strony, muszą oni sprostać rosnącym wymaganiom legislacji, zarówno europejskiej, jak i krajowej, w kwestii jakości produktów, ochrony środowiska i zdrowia. Istnieją również ograniczenia prawne w stosunku do emisji ścieków, poboru wody, użycia substancji chemicznych i modyfikacji genetycznych. Sukces europejskiego sektora akwakultury ryb słodkowodnych zależy w dużej mierze od tego, czy hodowcy sprostają tym wymaganiom. Koncepcja projektu SustainAqua SustainAqua to 3-letni zespołowy projekt badawczy, finansowany przez Unię Europejską w ramach Szóstego Programu Ramowego, mający na celu stworzenie bardziej zrównoważonej akwakultury w Europie i jednocześnie zwiększenie konkurencyjności hodowców ryb. Ogólnym celem projektu jest szerzenie wiedzy wśród europejskich hodowców ryb słodkowodnych poprzez szkolenia mające na celu: usprawnienie metod produkcji, wzrost wydajności i rentowności, szukanie potencjalnych zastosowań rynkowych dla produktów ubocznych akwakultury, w obrębie alternatywnych gałęzi przemysłu, takich jak branża energetyczna czy kosmetyczna, wzrost jakości produktów (smak, wartości odżywcze) jako narzędzia marketingowego do poprawy akceptacji konsumenta dla hodowlanych ryb słodkowodnych, tym samym uzyskanie poprawy wizerunku sektora. Poprzez koncentrację na zrównoważonych metodach produkcji, projekt ma na celu poprawę wizerunku sektora i jego produktów w oczach konsumentów i potencjalnych klientów. Projekt przedstawia szereg technologicznych rozwiązań oraz informacji mających na celu poprawę różnych konwencjonalnych systemów stosowanych w akwakulturze. Nowe technologie mają znacznie niższe koszty konstrukcji, utrzymania i eksploatacji niż systemy konwencjonalne, w szczególności w odniesieniu do oczyszczania ścieków. Badania zastosowane metody Mając na uwadze realizację głównych celów, zespół projektowy zaplanował przeprowadzenie pięciu różnych projektów badawczych na Węgrzech, w Polsce, w Holandii, w Danii i w Szwajcarii. Każdy temat badawczy obejmuje jeden z reprezentatywnych systemów akwakultury i gatunków ryb słodkowodnych hodowanych w Europie, takich jak pstrąg, karp, tilapia i sum. W każdym projekcie badawczym zostaną opracowane i zanalizowane różne metody optymalizacji procesów produkcji, poprawy jakości i dywersyfikacji produktów. W szczególności, zespół projektowy oceni: różne technologie pozwalające na optymalizację gospodarowania składnikami odżywczymi, wodą i energią poprzez (a) redukcję kosztów energii poprzez poprawę wydajności zużycia energii; (b) redukcję kosztów oczyszczania ścieków poprzez zmniejszenie objętości i emisji ścieków; (c) redukcję kosztów paszy dla ryb poprzez zwiększenie wydajności zużycia składników odżywczych; (d) redukcja kosztów pracy na jednostkę wytworzonego produktu; dywersyfikację najczęściej stosowanych europejskich systemów akwakultury ryb słodkowodnych, smak i wartości odżywcze ryb hodowanych w różnych systemach produkcyjnych, skład i wartość ekonomiczną różnych produktów ubocznych akwakultury, Zespół projektowy zamierza zastosować wysoce skuteczne zasady gospodarowania składnikami odżywczymi spotykane w systemach naturalnych do konkurencyjnych systemów akwakultury. Jednym z przykładów jest skuteczne gospodarowanie składnikami odżywczymi podczas produkcji ryb. Materia organiczna zostanie zużyta w możliwie największym stopniu do produkcji zbywalnych produktów, takich jak bezkręgowce, glony oraz rośliny mające zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu. Tak zoptymalizowany łańcuch obiegu składników odżywczych pozwala na obniżenie objętości ścieków, uniknięcie stosowania drogiego oczyszczania ścieków i technologii filtrów oraz obniża koszty. Zasady te zostały są sprawdzane w różnych, ekstensywnych, pół-intensywnych oraz intensywnych systemach hodowli ryb. Ponieważ zdrowie i smak są czynnikami ważnymi dla konsumenta, zespół projektowy sprawdzi poprzez profesjonalne testy sensoryczne i analityczne, czy planowana optymalizacja będzie miała wpływ na jakość produktów rybnych. 5/116

6 SustainAqua Krótkie wprowadzenie do pięciu projektów badawczych Badania prowadzone na Węgrzech obejmują hodowlę suma afrykańskiego i europejskiego w zbiornikach i sadzach umieszczonych w stawach, jak również oczyszczanie ścieków w połączonych ze sobą stawach, w których hoduje się różne gatunki karpia oraz rośliny mokradłowe, takie jak wierzba i trzcina. Są one uprawiane jako produkty uboczne, a jednocześnie spełniają rolę opłacalnych i skutecznych systemów oczyszczania ścieków. Dodatkowo badane są możliwości użycia tych roślin jako odnawialnych źródeł bioenergii. W Szwajcarii tilapia hodowana jest w systemie hydroponicznym wraz z owocami tropikalnymi produktami dodatkowymi, takimi jak banany, mango i guawa. Hodowla zwana Tropenhaus Ruswil to polikulturowy system umieszczony w szklarni o powierzchni 1 500m², w którym jako źródła energii używa się ciepła odpadowego pochodzącego z gazu naturalnego. Badania mają na celu udowodnienie, że odpady mogą być stosowane jako wielofunkcjonalne źródło do produkcji opłacalnych pod względem ekonomicznym i ekologicznych ryb oraz produktów dodatkowych w systemach polikulturowych. Projekt badawczy prowadzony w Polsce obejmuje hodowle karpia w dwóch systemach modelowych. Jednym z celów jest produkcja paszy z oczyszczonych ścieków, przy użyciu kaskadowego systemu stawów, w których organiczne odpady rolne użyte są do produkcji biomasy ryb i roślin. Pozwala to na hodowlę ryb bez użycia zewnętrznych źródeł pożywienia. Dodatkowo wprowadzono nowe gatunki do tradycyjnej polikultury, w celu dywersyfikacji produkcji gospodarstw rybnych i poprawienia rentowności gospodarstw hodujących karpie. Badania prowadzone w Holandii obejmują intensywną hodowlę tilapii w recyrkulatach (RAS), przy zastosowaniu dwóch eksperymentów z reaktorem do denitryfikacji nawozu (ang. Manure Denitrifying Reactor (MDR) oraz ze skruberem peryfitonowo-glonowym (ang. Periphyton Turf Scrubber) (płuczka z glonami i biomasą umożliwiającą usunięcie zanieczyszczeń z wody). Celem jest zmniejszenie zużycia wody poniżej 25 litrów/kg paszy, obniżenie zużycia energii i emisji rozpuszczonego i stałego azotu, fosforu, dwutlenku węgla oraz materii organicznej. W Danii projekt badawczy obejmuje hodowlę pstrąga tęczowego w ośmiu modelowych gospodarstwach hodowlanych. Celem jest optymalizacja żywienia i zarządzania gospodarstwem oraz ograniczenie oddziaływania na środowisko i kosztów energii. Modelowe gospodarstwa łączą różne technologie pochodzące z intensywnych hodowli ryb w recyrkulatach z oczyszczaniem ścieków poprzez filtry gruntoworoślinne w celu osiągnięcia znacznego wzrostu produkcji ryb przy jednoczesnym zmniejszeniu lub wręcz wyeliminowaniu oddziaływania na środowisko. Znaczenie zrównoważonego rozwoju Zrównoważony rozwój akwakultury jest niezbędny, aby uniknąć losu sektora rybołówstwa. Około 75 % najcenniejszych zasobów ryb morskich zostało calkowicie wyłowionych bądź znacznie przełowionych. W tym samym czasie światowa konsumpcja ryb wzrosła z 45 milionów ton w 1973 roku do ponad 130 milionów ton w 2000 roku, a FAO szacuje, że dodatkowo 40 milionów ton produktów akwakultury będzie potrzebne w roku 2030 aby utrzymać obecny poziom konsumpcji. Aby sprostać tym rosnacym wymaganiom w dłuższej perspektywie czasu, trzeba rozwinąć zrównoważone alternatywy. Najbardziej obiecującą alternatywą jest sektor akwakultury. Z tempem wzrostu na poziomie 8% rocznie od lat 80-tych akwakultura jest prawdopodobnie najszybciej rozwijającą się branżą przemysłu spożywczego, która dziś produkuje prawie 50% ryb w skali globalnej, w porównaniu do 9% w roku Przekazywanie wiedzy Projekt SustainAqua, wraz z poszczególnymi modelami AQUA+, dostarcza różnych praktycznych technik oraz szerokiej wiedzy na temat ulepszania konwencjonalnych systemów akwakultury, mając na celu poprawienie rentowności procesów produkcji, zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko, poprawę jakości oraz dywersyfikację produktów. Podane rozwiązania pomogą hodowcom ryb dostosować się do istniejących i planowanych ram legislacyjnych na szczeblu europejskim i krajowym oraz do przyszłych zrównoważonych standardów jakości oraz Kodeksów Postępowania, będących ważnym elementem strategicznym w reklamie hodowli. Większość modeli AQUA+ posiada jednocześnie więcej niż jedną funkcję, jak na przykład oczyszczanie ścieków, skuteczne wykorzystanie składników odżywczych oraz produkcję ekonomicznie opłacalnych produktów ubocznych. Dywersyfikacja produktów hodowli zapewni hodowcom ryb większość elastyczność oraz odporność na zawirowania rynkowe. Wiedza zdobyta w wyniku przeprowadzonych badań zostanie przekazana poprzez 22 seminaria szkoleniowe dla hodowców ryb, zaplanowane w maju i czerwcu 2009 roku w Austrii, Danii, Niemczech, na Węgrzech, w Polsce, Szwecji, Hiszpanii I Turcji oraz w seminaria e-learning. Szkolenia i działania o charakterze informacyjnym obejmują niniejszy podręcznik, wikipedię SustainAqua ( oraz platform e-learning, podsumowujące korzyści, ryzyka oraz koszty, kryteria sukcesu oraz informacje techniczne na temat poszczególnych modeli badawczych. Osiem kontaktów 6/116

7 SustainAqua krajowych, koordynowanych przez odpowiednie stowarzyszenia hodowców ryb będzie służyło jako platformy doradcze dla hodowców nawet po zamknięciu projektu. Będą one zapewniały dostęp do wiedzy uzyskanej w projekcie. Z pomocą tych narzędzi hodowcy zyskają możliwość przeprowadzenia restrukturyzacji części lub całości gospodarstwa w celu stworzenia bardziej zrównoważonego, wydajnego przedsiębiorstwa, przy długofalowych korzyściach natury ekonomicznej i ekologicznej. Niezbędne informacje znajdują się na stronie 7/116

8 Zrównoważony rozwój akwakultury 2. Zrównoważony rozwój akwakultury Słowo zrównoważoność lub zrównoważony rozwój, często używane jedynie jako hasłowo, w rzeczywistości kryje w sobie wiele znaczeń. To koncepcja gwarantująca, że środowisko nadawać się będzie do życia w długim okresie czasu, obejmująca co najmniej trzy podstawowe składniki zrównoważonego rozwoju: zachowanie funkcjonalnego środowiska, dobrobyt ekonomiczny i sprawiedliwość społeczną. Podobnie w dziedzinie akwakultury dążenie do zrównoważonego rozwoju znaczy nie tylko osiągnięcie celów środowiskowych, ale także zapewnienie jasnych korzyści ekonomicznych dla hodowców ryb w dłuższym okresie czasu. Jednak określenie zrównoważony rozwój bywa często rozmyte i osłabione, kiedy używane jest przez polityków, przedsiębiorców i społeczeństwo w sensie ogólnym swego znaczenia, często w błędnym kontekście i źle zdefiniowane, jedynie w celu podkreślenia pozytywnego sensu tego słowa (tak jak to się działo ze słowami z przedrostkiem bio lub eko w latach dziewięćdziesiątych). Poniżej wyjaśnimy w jakim kontekście został zaplanowany i przeprowadzony projekt SustainAqua. Pokazany zostanie krótki zarys kontekstu i oryginalna definicja określenia zrównoważony rozwój, pojęcie zrównoważonego rozwoju w akwakulturze oraz jego zastosowanie w projekcie SustainAqua. Wprowadzenie kontekst zrównoważonego rozwoju" Jedno z istotnych źródeł pochodzenia określenia zrównoważony rozwój znajdziemy w raporcie Nasza wspólna przyszłość, znanym pod nazwą Raport Brundtlanda. Jego kluczowe przesłanie głosi, że zrównoważony rozwój odpowiada potrzebom obecnych pokoleń bez przekreślania możliwości zaspokojenia własnych potrzeb przez przyszłe pokolenia. Tak rozumiany zrównoważony rozwój (w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie) chroni ziemię, wodę, rośliny i zwierzęta, nie powoduje degradacji środowiska, jest właściwy pod względem technologii, ekonomicznie opłacalny i społecznie akceptowany. Zrównoważony rozwój oparty jest na założeniach długoterminowych i przedstawia podejście integracyjne, a nie sektorowe. Określenie zrównoważony rozwój ma zwykle trzy wymiary: ekologiczny, ekonomiczny i społeczny. Wszystkie te wymiary są równie ważne i oddziaływają na siebie wzajemnie. Nie mogą zostać rozdzielone. Ten model złożony z trzech wymiarów o równym znaczeniu został po raz pierwszy użyty w celu poprawienia pozycji spraw środowiskowych. Od tego czasu, biorąc pod uwagę zależność jednego wymiaru od drugiego, model został skrytykowany za niedostateczne pokazanie, że ekonomia i społeczeństwo przede wszystkim zależą od środowiska naturalnego i jego zasobów (patrz Rys. 1). Ekonomia Społeczeństwo Przyroda Rys. 1: Ramy zrównoważonego rozwoju Jednak na początku XXI wieku musimy jasno powiedzieć, że w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju konieczna jest bliższa integracja pomiędzy trzema celami. W chwili obecnej, największy nacisk położony jest na ekonomię, przy jednoczesnym zaniedbaniu celów społecznych i środowiskowych. Istnieje więc pilna potrzeba zrównoważenia trzech filarów zrównoważonego rozwoju poprzez położenie większego nacisku na aspekt środowiskowy w celu zrekompensowania obecnej przewagi aspektu ekonomicznego. Niewątpliwie w tym procesie należy wziąć pod uwagę Deklarację z Rio w sprawie Środowiska i Rozwoju, podkreślając, że ochrona środowiska musi stanowić integralną część całego procesu rozwoju i nie może być brana pod uwagę w odosobnieniu. Ogólnie przyjmuje się, że każde działanie w przemyśle, rolnictwie czy akwakulturze musi być uzasadnione opłacalnością ekonomiczną. Znalezienie sposobu na zrealizowanie wszystkich trzech 8/116

9 Zrównoważony rozwój akwakultury celów zrównoważonego rozwoju jest zadaniem polityków i społeczeństwa. Ważnym narzędziem do osiągnięcia stanu zrównoważoności w trzech wymiarach jest zbadanie i wdrożenie innowacyjnych i optymalnych technologii. Taki jest właśnie cel projektu SustainAqua w dziedzinie akwakultury ryb słodkowodnych. Zrównoważony rozwój w akwakulturze Akwakultura, podobnie jak inne rodzaje produkcji spożywczej i praktyki przemysłowe ma przed sobą wyzwanie w postaci zrównoważonego rozwoju. Akwakultura rozwinęła się gwałtownie w ostatnich 50 latach. Produkcja ryb wzrosła z 1miliona ton w roku 1950 do 51,7 miliona ton w roku Połowy osiągane w rybołówstwie utrzymywały się na stałym poziomie, z wyraźną obecnie tendencją spadkową, podczas gdy akwakultura rozwija się bardziej dynamicznie niż inne sektory produkcji zwierzęcej. Akwakultura będzie nadal grała ważną i stale rosnącą rolę w światowym przemyśle rybnym, pozwalając sprostać rosnącemu popytowi na produkty rybne na świecie. Należy więc nadal dążyć do bardziej zrównoważonych, skutecznych i opłacalnych praktyk produkcyjnych w akwakulturze poprzez poprawienie wydajności, użycia zasobów oraz zarządzania środowiskiem. Szczególnie w tym kontekście, projekt SustainAqua odgrywa znaczną rolę. SustainAqua jest pierwszym projektem poszukującym konkretnych rozwiązań technicznych i metodologicznych, jednocześnie oferującym różnorodne formy szkoleń w celu poinformowania hodowców ryb o złożonych wynikach projektu, który ma na celu dążenie do bardziej zrównoważonej hodowli ryb w Europie. Kodeksy postępowania, wskaźniki zrównoważonego rozwoju oraz systemy certyfikacji powinny być opracowane i stale uaktualniane w ramach różnych inicjatyw podejmowanych zarówno na poziomie krajowym, jak europejskim i światowym, w celu osiągnięcia wspólnego zrozumienia zrównoważonego rozwoju w akwakulturze przez wszystkie zainteresowane podmioty oraz wskazania drogi do osiągnięcia zrównoważoności w praktyce. Oto niektóre z nich: "Kodeks Odpowiedzialnego Rybołówstwa", sformułowany przez FAO(1995) "Kodeks Europejskiej Akwakultury" sformułowany przez FEAP (2000), obecnie poddawany rewizji Podręcznik tworzenia wskaźników zrównoważonego rozwoju w akwakulturze, wydany przez EVAD(2008) Porozumienie Światowej Unii Akwakultury (GAA) oraz GLOBALGAP w celu opracowania i zharmonizowania systemów certyfikacji dla sektora akwakultury na całym świecie (2009) Dla przykładu, w ramach unijnego projektu CONSENSUS ( ), zatytułowanego "Zaangażowanie zainteresowanych podmiotów w opracowanie protokołów zrównoważonej akwakultury w Europie", opracowano zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju jako podstawy systemu certyfikacji oraz w celu przeprowadzenia analizy porównawczej, w oparciu o ograniczony wpływ na środowisko, dużej konkurencyjności i odpowiedzialności etycznej w stosunku do bioróżnorodności i dobrostanu zwierząt. Wszystkie najważniejsze organizacje i zrzeszenia związane z akwakulturą wzięły udział w projekcie. Project SustainAqua uczestniczył w projekcie CONSENSUS poprzez prowadzenie badań różnych nowych rozwiązań technologicznych mających na celu wprowadzenie bardziej zrównoważonych rozwiązań do różnych systemów hodowli ryb słodkowodnych w Europie (patrz rozdział 1). Tak więc, definicja zrównoważonego rozwoju zawarta w niniejszym podręczniku ma przede wszystkim na celu wyznaczenie właściwego kierunku badań prowadzonych w ramach projektu SustainAqua, pozwalającego na wypracowanie metod i technologii dla bardziej zrównoważonej produkcji w akwakulturze w Europie. W ten sposób SustainAqua staje się zapowiedzią przyszłych zmian w prawodawstwie oraz systemie etykiet, będących nadal w fazie dyskusji oraz podaje wskazówki i rozwiązania technologiczne dla bardziej zrównoważonych praktyk w akwakulturze. W ten sposób przyczynia się do uzyskania zgodności z przyszłymi, jeszcze niewdrożonymi etykietami i prawodawstwem. Zakres systemu Aby zrównoważony rozwój w akwakulturze był możliwy do wdrożenia w praktyce i skutecznie zarządzany, należy wytyczyć zakres systemu, dla którego określamy znaczenie zrównoważoności. Dla potrzeb projektu SustainAqua, można wyróżnić trzy zakresy, zilustrowane na rysunku 2: 1. Poziom gospodarstwa hodowlanego : obejmuje czynniki, na które hodowca może mieć bezpośredni wpływ, jak na przykład, jakość wody, składniki odżywcze, zarządzanie energią, zdrowie ryb itp. Rys. 2: Trzy poziomy zakresu systemu, dla którego chcemy określić zrównoważoność w SustainAqua 1-poziom gospodarstwa, 2- czynniki bezpośrednio związane z procesem hodowlanym 3- czynniki pośrednio związane w procesem hodowlanym 9/116

10 Zrównoważony rozwój akwakultury 2. Drugi poziom": obejmuje czynniki bezpośrednio związane z procesami hodowlanymi, na które hodowca nie ma bezpośredniego wpływu, ale na które mógłby mieć wpływ w razie konieczności lub chęci. Są to między innymi: jakość paszy, skład paszy i sposób jej przyrządzania, długość odcinków na których transportowana jest pasza, rodzaj energii stosowanej w gospodarstwie (odnawialna lub nieodnawialna), rynek produktów (daleko od gospodarstwa długi transport, blisko krótki transport), itp. Hodowca może także przenieść pewne czynniki z poziomu drugiego do poziomu gospodarstwa, np. produkując paszę w gospodarstwie, używając energii produkowanej w gospodarstwie lub sprzedając produkty bezpośrednio w gospodarstwie. Dwa pierwsze poziomy mają największe znaczenie w projekcie SustainAqua. 3. Poziom trzeci": obejmuje czynniki, które są jedynie pośrednio związane z procesem hodowlanym, na które zwykle hodowca nie ma wpływu. Czynniki te to na przykład zrównoważony charakter opakowania (produkcja, materiał itp. ), rodzaj opału użytego w transporcie ryb itp. SustainAqua kładzie nacisk przede wszystkim na proces hodowli ( poziom gospodarstwa"). Czynniki najistotniejsze dla poziomu drugiego to produkcja paszy dla ryb, produkcja energii, energia użyta do dostarczania wody, transport oraz potencjalne rynki zbytu. Nie należy zapominać, że poziom legislacyjny, obejmujący rozporządzenia na poziomie europejskim, krajowym lub regionalnym, musi być także brany pod uwagę. Legislacja ma wpływ na wszystkie poziomy w różny sposób, a nie ma na nią wpływu hodowca. W projekcie SustainAqua brane są pod uwagę tylko te rozporządzenia, które dotyczą poziomu pierwszego lub drugiego. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju i certyfikacja Ograniczona dostępność naturalnych zasobów, jak również wzrastające ceny energii powodują, że Konieczny jest zrównoważony rozwój akwakultury. Chociaż czynione są ku temu starania, pozostaje jeszcze daleka droga do przejścia. W porównaniu do innych rodzajów produkcji zwierzęcej, zrównoważony rozwój jest szczególnie istotny dla akwakultury z uwagi na jej udział w użytkowaniu ważnych zasobów naturalnych takich jak woda, mokradła, tereny przybrzeżne, a jednocześnie użycie dziko żyjących ryb na paszę i rekrutację w stadzie. Zrównoważony rozwój danej działalności i jego pomiar nie jest zjawiskiem statycznym, ponieważ z definicji zawiera aspekty ekonomiczne, środowiskowe i społeczne (Rys. 3). Każde zrozumienie zrównoważonego rozwoju obejmuje oprócz niezmiennych faktów również wartości społeczne, które można dyskutować i które zmieniają się w czasie. Oznacza to, że nie we wszystkich przypadkach można jasno określić, czy proces ma charakter zrównoważony, czy też nie. Często następuje też przejście od procesu niezrównoważonego do zrównoważonego. Praca, zdrowe i pożywne jedzenie, odnawialne zasoby Energia słoneczna Obieg składników odżywczych i kationów zasadowych Rentowność Rys. 3: Zrównoważona akwakultura słodkowodna obejmuje aspekty ekologiczne, ekonomiczne i społeczne Różne, wymienione powyżej kodeksy postępowania i zbiory kryteriów próbują rozwiązać ten problem, mając na celu wspieranie zrównoważonej produkcji w akwakulturze. Dotychczas nie stworzono jednak wyczerpujących i praktycznych kryteriów, wskaźników czy związanych z nimi systemów etykietowania, które mogłyby rzeczywiście poświadczyć zrównoważony charakter produktu rybnego. Projekt SustainAqua ma na celu szukanie rozwiązań dla tego problemu poprzez różnorodne działania (patrz powyżej). Jak już 10/116

11 Zrównoważony rozwój akwakultury wspomniano, zadaniem SustainAqua nie jest konkurowanie z już istniejącymi systemami wskaźników, opracowanych w ramach projektów otwartych na szeroki wachlarz zainteresowanych udziałowców, np. projektu CONSENSUS. Wybrane i przedstawione poniżej kryteria powstały w oparciu o 5 projektów badawczych, prowadzonych w ramach SustainAqua. Powinny one dać wyraźne wskazówki do poprawy zrównoważonego rozwoju gospodarstw rybnych. Służą one przede wszystkim wskazaniu wymiernego ukierunkowania możliwości przeniesienia i praktycznego zastosowania badań przeprowadzonych w pięciu projektach badawczych SustainAqua w celu stworzenia użytecznych metod i technologii stworzenia bardziej zrównoważonej produkcji w europejskiej akwakulturze. Celem nie jest ocena, czy gospodarstwo hodowli ryb słodkowodnych ma charakter zrównoważony, ale wskazanie wyraźnego kierunku na drodze do skutecznego zrównoważonego rozwoju w przypadku projektu badawczego lub gospodarstwa hodowlanego. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w projekcie SustainAqua Zespół projektowy SustainAqua opracował na początku projektu 28 wskaźników dla trzech wymiarów zrównoważonego rozwoju, obejmujących aspekty środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. Jednak, ponieważ projekt SustainAqua nie mógł objąć wszystkich aspektów badawczych, mających na celu poprawę zrównoważonego rozwoju gospodarstwa hodowli ryb, w ramach pięciu badaniach prowadzonych w ramach projektu wybrano osiem wskaźników, wskazanych w tabeli 1. Zostały one wybrane na podstawie następujących kryteriów: Ważny dla danego działania: Wskaźnik jest wrażliwy na zmiany w zakresie zarządzania w zależności od celu i jest potrzebny do oceny, czy uczestnik dąży do realizacji celu czy nie. Wiarygodność: Wskaźnik jest zrozumiały dla uczestnika. Wymierność: można zmierzyć wskaźnik. Wykonalność: Można zmierzyć i zarejestrować wskaźnik w ramach środków przewidzianych w projekcie (budżet, czas) Energia Woda Składniki odżywcze Wymiar środowiskowy Szczególny cel/ kryterium Wskaźnik Jednostka Wydajność energetyczna: jak największa redukcja poboru energii Nakład: redukcja poboru wody z poza systemu (ponowne użycie wody w jak największym stopniu) Wydajność: redukcja objętości ścieków (aspekty jakości patrz składniki odżywcze / wydajność) Skuteczność użycia: jak najskuteczniejsze użycie składników odżywczych (wyprodukowanie jak największej ilości, jak najlepszej jakości produktów rynkowych z pewnej jednostki składników odżywczych) Wydajność (patrz woda): redukcja objętości ścieków (składniki odżywcze, składniki mineralne i straty materiałów organicznych) Ponowne użycie składników odżywczych dla produktów ubocznych (produkcja produktów ubocznych w gospodarstwie rybnym) Wymiar ekonomiczny Pobór energii na wydajność produkcyjną (ryby, biomasa) Pobór wody na produkt (ryby,biomasa ) Wypływ na produkt (ryby, biomasa) bez ewapotranspiracji i wycieków, ale z opadami Skuteczność zatrzymywania składników odżywczych ( ang. Nutrient retention efficiency - NRE) zatrzymanie składników odżywczych w produkcie na kg poboru składników odżywczych do systemu (ryby, biomasa) Ilość składników odżywczych / jakość ścieków Zatrzymanie składników odżywczych w ponownie użytych N/P dla produktów ubocznych Wydajność kwh/ kwh (zróżnicowana dla różnych produktów) l/kg produktu l/kg produktu Szczególny cel/ kryterium Wskaźnik Jednostka kg składników odżywczych (N, P, ChZT) zatrzymanych w produkcie/kg wkładu składników odżywczych [%] (całkowite zapotrzebowanie tlenu obliczane na podstawie ChZT i N) N, P, ChZT, przewodzenie elektryczne wydzielone na kg otrzymanego produktu kg zatrzymanych składników odżywczych na kg wkładu składników odżywczych do systemu w całości [%] Koszty produkcji Wzrost wydajności wytwarzania na jednostkę pracy Zużyty czas pracy na produkt na poziomie gospodarstwa (w oparciu o założenie modelowe) h/kg produktu Ochrona przed zawirowaniami rynkowymi Poprawa bezpieczeństwa produktu/ zdrowia ryb: zmniejszenie ilości zachorowań Leczenie/ cykl produkcyjny Leczenie/ cykl produkcyjny Tabela 1: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju dla pięciu projektów badawczych SustainAqua 11/116

12 Zrównoważony rozwój akwakultury W rozdziałach poświęconych poszczególnym projektom badawczym będziemy często odnosić się do podanych wskaźników, ponieważ stanowią one podstawę do oceny pięciu badań w ramach projektu SustainAqua oraz do praktycznego zastosowania ich wyników. Pozostałe 20 wskaźników nie zostało nigdy szczegółowo zmierzonych lub ocenionych, ponieważ leżało to poza ramami projektu. Wśród nich były na przykład wskaźniki takie jak woda i klimat : wsparcie lokalnej stabilizacji klimatu poprzez wzrost ewapotranspiracji w wyniku stworzenia terenów podmokłych / akwenów wodnych lub wskaźniki wymiary społecznego, takie jak wsparcie tworzenia dodatkowych miejsc pracy lub Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich". Więcej informacji w wikipedii SustainAqua lub na stronie Zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju w akwakulturze W kolejnych podrozdziałach zostaną przybliżone zasady każdego obszaru zrównoważonego rozwoju. Zostaną także przedstawione ogólne zalecenia dla zrównoważonego rozwoju akwakultury w oparciu o te zasady. Praktyczne przykłady potencjalnych zastosowań przedstawione są w opisach poszczególnych badań prowadzonych w ramach projektu SustainAqua. Poprawa zrównoważonego rozwoju ekologicznego Woda, składniki odżywcze, obszar użytkowany przez gospodarstwo oraz energia to najważniejsze aspekty związane z ekologicznym aspektem zrównoważonego rozwoju gospodarstw rybnych. W odniesieniu do wody, istotnymi aspektami są zarówno potrzebna objętość jak i jakość. Woda może być pobierana z wód powierzchniowych, takich jak jeziora czy rzeki, lub z ziemi przy pomocy studni. Istotnym celem we wszystkich systemach jest zmniejszenie zapotrzebowania na wodę w celu ochrony naturalnych ekosystemów. Z uwagi na fakt, że w większości przypadków ścieki pochodzące z akwakultury zawierają dużo składników odżywczych mogących powodować eutrofizację naturalnych systemów, równie istotnym celem jest zmniejszenie objętości ścieków i optymalizacja ich oczyszczania. Najlepsza metoda zarządzania zależy oczywiście od rodzaju akwakultury. Na przykład, tradycyjne stawy karpiowe potrzebują jedynie dopływu wody do wyrównania utraty wody na skutek ewaporacji lub wycieku. Wypływ wody ograniczony jest do odłowu. Recyrkulowane systemy akwakultury, jak na przykład duńskie modelowe gospodarstwa hodowli pstrąga są kolejnym przykładem na znaczne ograniczenie zużycia wody. W tym ostatnim przykładzie użyto lagun roślinnych do zatrzymywania składników odżywczych w wypływającej wodzie (patrz rozdział Dania ). Zrównoważony rozwój ekologiczny wymaga też skutecznego użycia potrzebnych składników odżywczych. Pierwszym krokiem jest ograniczenie strat paszy poprzez zaawansowany system żywienia i właściwy dobór pasz. Celem typowym dla akwakultury jest też dodatkowe użycie pozostałych składników odżywczych. Możliwe jest użycie peryfitonu, jak pokazano w badaniach prowadzonych na Węgrzech. Jak pokazano w badaniach przeprowadzonych w Polsce, hodowla różnych gatunków ryb w jednym stawie, czyli polikultura może podnieść efektywność zużycia składników odżywczych z uwagi na różne nisze ekologiczne dla poszczególnych gatunków ryb. W tym przypadku nie należy jednak używać gatunków obcych lub niewystępujących na danym obszarze. W przypadku dostępności odpowiedniej powierzchni gruntu, zasoby odnawialne, takie jak wierzby i trzciny (przykład w badaniach prowadzonych na Węgrzech) lub rośliny ogrodowe. Jeżeli dostępny jest niezbędny obszar, odnawialne zasoby takie jak wierzby i trzciny (przykład węgierski) lub rośliny ogrodowe, na przykładzie badań prowadzonych w Danii, mogą zostać użyte w celu zwiększenia użycia składników odżywczych. Pochodzenie paszy może także przyczynić się do ekologicznego aspektu zrównoważonego rozwoju. Może to być na przykład mączka rybna wyprodukowana z przyłowu pochodzącego ze zrównoważonego łowiska (np. certyfikowanego MSC). Wymogi dotyczące powierzchni gruntu dla akwakultury zależą w dużej mierze od lokalnych warunków. Ogólnie rzecz biorąc, wprowadzenie produkcji zasobów odnawialnych wraz z produkcją spożywczą kładzie większy nacisk na powierzchnię użytkowanego gruntu. Zmniejszona powierzchnia gruntu na ilość wyprodukowanych ryb, stosowana w niektórych recyrkulatach może być zaletą. Z drugiej strony, powierzchnia stawów w gospodarstwie rybnym może mieć także korzystny wpływ na lokalną stabilizację klimatyczną z uwagi na wzmożoną ewapotranspirację. Tworzą się w ten sposób ekologicznie cenne obszary. Zużycie energii jest szczególnie ważnym aspektem w systemach recyrkulowanych, spotkanych na przykład w Holandii (patrz rozdział Holandia'). Także w innych systemach akwakultury możliwe i istotne jest ograniczenie zużycia energii poprzez zwiększenie wydajności energetycznej, np. przy użyciu lepszych pomp. Celem jest produkcja co najmniej takiej samej ilości ryb przy zużyciu mniejszej ilości energii lub większej ilości ryb przy użyciu tej samej ilości energii. Poprawa zrównoważonego rozwoju ekonomicznego Akwakultura może być ekonomicznie zrównoważona i możliwa do stosowania, jeżeli gospodarstwo jest rentowne, jego dochód pewny, a systemy produkcji i produkty akceptowane przez konsumentów. W wielu przypadkach poprawa ekologicznego aspektu zrównoważonego rozwoju może być powiązana z 12/116

13 Zrównoważony rozwój akwakultury optymalizacją zrównoważoności ekonomicznej. Na przykład, bardziej skuteczne użycie paszy i składników odżywczych lub zmniejszenie zużycia wody jest nie tylko korzystne dla środowiska, ale może także obniżyć koszty. Według prawa obowiązującego w poszczególnych krajach, zmniejszenie objętości ścieków obniża także koszty produkcji. To samo dotyczy wszystkich procesów zużywających energię. Bardziej lokalna czy regionalna dystrybucja produktów obniży koszty transportu, które składają się częściowo na koszty energii. Dywersyfikacja produktów akwakultury może powstrzymać zawirowania rynkowe. Polikultura lub dodatkowa produkcja odnawialnych zasobów, roślin ogrodowych lub narybku są przykładami, które odnajdziemy w poszczególnych badaniach prowadzonych w ramach projektu. Produkcja identyfikowalnych, wysokiej jakości produktów może pomóc podnieść ceny, jak również zaufanie konsumentów. W końcu, niemniej istotny, w pełni udowodniony (a nie narzucony), zrównoważony charakter produktu może być znaczącym argumentem na poprawienie akceptacji klientów. Jednak wszystkie te aspekty muszą być oceniane indywidualnie, ponieważ dostępność wszystkich zasobów potrzebnych do hodowli ryb (woda, grunt, składniki odżywcze, energia) jest znacząco różna w zależności od kraju i regionu Europy. W pobliżu dużego miasta, na przykład, bardzo intensywny recyrkulat może być bardzo zrównoważonym rozwiązaniem, szczególnie jeżeli może być ogrzewany ciepłem odpadowym. Jednak w rejonach wiejskich, jak na przykład w większej części Węgier, ogromny, ekstensywny staw karpiowy może okazać się bardziej ekonomicznie zrównoważony, z uwagi na fakt, że grunt i woda są tańsze i dostępne. Poprawa zrównoważonego rozwoju społecznego Problem zrównoważonego rozwoju społecznego jest bardzo złożony. Obejmuje możliwości zatrudnienia w sektorze, warunki pracy w gospodarstwie rybnym (higiena, bezpieczeństwo, szkolenia), ale także ogół społeczeństwa, np. rekreację, zdrowie i sprawy żywieniowe. Ważne aspekty to również atrakcyjność rolnictwa dla młodego pokolenia lub sposób w jaki system akwakultury przyczynia się do zachowania dóbr kultury i tradycji, na przykład hodowla ryb w stawach w Europie Wschodniej. Ten problem nie był w centrum zainteresowania projektu SustainAqua, który bardziej koncentrował się na rozwiązaniach technicznych pozwalających na bezpośredni zrównoważony rozwój w aspekcie ekonomicznym i środowiskowym, który, jeżeli zostanie osiągnięty wspiera również zrównoważony rozwój w aspekcie społecznym (zapewniając pracę, funkcjonalne dla rekreacji środowisko, wnosząc wkład do wysokiej jakości, zdrowej żywności itd.). 13/116

14 3. Główne technologie i metody produkcji w akwakulturze słodkowodnej w Europie Podręcznik SUSTAINAQUA Metody produkcji w akwakulturze Istnieje wiele możliwości grupowania i opisania bardzo zróżnicowanych metod produkcji w akwakulturze słodkowodnej. Jednak z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, metody produkcji są najbardziej właściwą podstawą do dokonania podziału i opisu. Z uwagi na fakt, że istnieje jednak wiele nakładających się na siebie i wspólnych aspektów w systemach produkcji ryb słodkowodnych, należy wyróżnić następujące podstawowe metody produkcyjne: Chów stawowy Systemy przepływowe Systemy recyrkulowane Chów sadzowy 3.1. Chów stawowy Produkcja ryb słodkowodnych w stawach wykonanych przez człowieka jest często uważana za najstarszą formę chowu ryb w Europie, wywodzącą się z czasów średniowiecznych. Stawy były budowane na terenach, na których dostępna była woda, a nie mogła być prowadzona działalność rolnicza. Obszary podmokłe w Centralnej i Wschodniej Europie są dobrymi przykładami takich terenów. Całkowita produkcja chowu stawowego w Europie sięga około ton. Około połowy produkcji stanowią ryby karpiowate, takie jak karp pospolity, tołpyga biała czy tołpyga pstra. Główne kraje produkujące te ryby to Federacja Rosyjska, Polska, Czechy, Niemcy, Ukraina i Węgry. Typowe stawy rybne to ziemne wykopy, w których ryby żyją w warunkach zbliżonych do naturalnych, żywią się naturalnym pożywieniem rosnącym z pomocą światła słonecznego w stawie i składnikami odżywczymi dostępnymi w wodzie. W celu uzyskania lepszych wyników odłowów, hodowcy dodają obecnie składniki odżywcze (organiczny nawóz) i dodatkową paszę (zboże). Dodatkowo prowadzone jest zarybianie narybkiem oraz wpuszczanie świeżej wody do stawu. Produkcja ryb w stawach pozostaje jednak chowem ekstensywnym lub półintensywnym (z dodatkowym karmieniem) w większości krajów, w których półstatyczne zbiorniki wodne odgrywają dużą rolę w akwakulturze. Preparaty chemiczne i lecznicze nie są zwykle używane w takich stawach. Tak więc, głównym problemem z punktu widzenia środowiska jest użycie organicznych nawozów, które mogą powodować eutrofizację otaczających wód pochodzenia naturalnego. Użycie organicznych nawozów jest regulowane na poziomie krajowym. Ekstensywne stawy rybne są zwykle otoczone pasami trzciny i naturalnej roślinności, które tworzą ważne siedliska dla flory i fauny. Stawy odgrywają coraz ważniejszą rolę w turystyce na wsi. Wiele gospodarstw stawowych zamieniono w wielofunkcyjne gospodarstwa rybne, które oferują wiele innych usług w ramach rekreacji, utrzymania bioróżnorodności i poprawy gospodarki wodnej. 14/116

15 3.2. Systemy przepływowe Gospodarstwo stawowe na Węgrzech (Zdjęcie: HAKI) Podręcznik SUSTAINAQUA Metody produkcji w akwakulturze W tradycyjnych systemach przepływowych stosowanych w akwakulturze woda przepływa przez zbiorniki hodowlane tylko raz i jest następnie odprowadzana na zewnątrz. Przepływ wody przez zbiorniki hodowlana dostarcza tlen dla ryb i odprowadza rozpuszczone i zawieszone odpady na zewnątrz systemu. Najczęściej systemy przepływowe w europejskiej akwakulturze stosowane są w hodowli pstrąga. Woda pobierana z rzeki przepływa przez zbiorniki hodowlane, a następnie jest oczyszczana przed wypuszczeniem w dół rzeki. Cała objętość wody jest wymieniana w gospodarstwie przynajmniej raz dziennie. Jeżeli przy rzece istnieje więcej niż jedno gospodarstwo rybne, w interesie wszystkich leży utrzymanie dobrej jakości wody wypływającej z jednego gospodarstwa, ponieważ staje się ona wodą wpływającą do drugiego gospodarstwa. Chów pstrąga jest powszechny w całej Europie, a świeże pstrągi można kupić wszędzie. Z uwagi na wymagania wzrostowe i wyniki produkcyjne, pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss) w dużej mierze zdominował europejskie hodowle pstrąga (około 95% całej produkcji). W większości krajów członkowskich UE gospodarstwa hodujące pstrąga znajdują się blisko rzek, a hodowla prowadzona jest w basenach lub stawach. Czasami stosowane są sadze jeziorowe. W Europie rokrocznie produkuje się i wprowadza na rynek około ton pstrąga wielkości handlowej, z tego 85% w Unii Europejskiej, w której głównymi producentami są Włochy i Francja, a zaraz za nimi Dania, Niemcy i Hiszpania. Jedynym dużym producentem pstrąga poza UE jest Turcja. Po wielu latach wolnego, ale stałego wzrostu, w latach produkcja pstrąga handlowego lekko spadła (o około 0,6% rocznie), ale ceny utrzymały się na dobrym poziomie. Inne źródła wody to woda źródlana, wiercona lub pompowana woda gruntowa woda. W niektórych krajach podgrzewana woda ze źródeł przemysłowych (takich jak elektrownie) jest także używana do produkcji ryb w systemach przepływowych. Woda geotermalna jest też źródłem naturalnie podgrzanej wody, pozwalającym na chów zupełnie nowych gatunków słodkowodnych ( w szczególności suma afrykańskiego, węgorza, jesiotra, okonia i tilapii) Recyrkulaty w akwakulturze Tradycyjne gospodarstwo pstrągowe w Danii (Zdjęcie DTU-Aqua) Systemy recyrkulowane (ang. Recirculation Aquaculture Systems (RAS) są konstrukcjami naziemnymi, w których woda jest wielokrotnie używana po mechanicznym i biologicznym oczyszczeniu w celu obniżenia zapotrzebowania na wodę i energię oraz zmniejszenie emisji składników odżywczych do środowiska. Systemy te maja wiele zalet jak: oszczędność wody i energii, rygorystyczna kontrola jakości wody, małe oddziaływanie na środowisko, wysoki poziom biobezpieczeństwa i łatwiejsza kontrola produkcji ścieków niż w innych systemach produkcyjnych. Największe wady to wysoki koszt kapitałowy, wysokie koszty operacyjne, wymogi bardzo ostrożnego gospodarowania (a tym samym świetnie wyszkolony personel) i 15/116

16 Podręcznik SUSTAINAQUA Metody produkcji w akwakulturze trudne leczenie w przypadku choroby. Recyrkulaty stanowią ciągle niewielki odsetek systemów używanych w europejskiej akwakulturze i spotykane są główne w Holandii i w Danii. W recyrkulatach hoduje się głównie suma i węgorza, ale także inne gatunki mogą być produkowane przy pomocy tej technologii. Produkcja węgorza w UE wynosiła ok ton rocznie do 2001 roku, a w roku 2002 spadła do ok ton rocznie i ustabilizowała się od tej pory na tym poziomie. Jednak ten wynik kryje w sobie znaczne przesunięcia pomiędzy głównymi producentami: produkcja we Włoszech (kiedyś największego producenta w UE) na tendencje spadkową od końca lat dziewięćdziesiątych, a produkcja w Danii również spadła po roku Te spadki zostały częściowo zrekompensowane pewnymi zwyżkami w produkcji holenderskiej. Jednak z powodu niepewnych dostaw młodych węgorzy, niektórzy hodowcy przerzucili się na hodowle innych gatunków lub odeszli z sektora. Intensywny chów tilapii w recyrkulatach (Zdjęcie: WU-AFI) 3.4. Chów sadzowy w jeziorach i rzekach Dobrze zaprojektowane i utrzymywane sadze także dają ograniczone, ale istotne możliwości dla hodowli ryb słodkowodnych. W niektórych wodach, ekstensywna lub intensywna hodowla ryb w sadzach może być zgodna ze zrównoważonym użyciem zasobów. Na przykład hodowla golca jest obecnie prowadzona nie niewielką, ale dochodową skalę w Szwecji. Oczekuje się, że ta hodowla rozwijać będzie się znacznie w nadchodzących latach. Gospodarstwa ulokowane są głównie w nieużytkowanych, ale uregulowanych jeziorach i zbiornikach zaporowych, przy rzekach przeciętych tamami w północnej części kraju. Wody te są generalnie ubogie w składniki odżywcze, a po uregulowaniu zostały dodatkowo ich pozbawione i stały się niemal sterylne. Hodowla ryb w tych wodach mogłaby oznaczać odbudowę naturalnych warunków, ponieważ zwiększona ilość składników odżywczych pomogłaby powrócić środowisku wodnemu do stanu prawie naturalnego. Podwyższenie obecnego poziomu fosforu z 3 µg/l do szacowanego poziomu naturalnego w tych jeziorach, wynoszącego 10 µg/l wymagałoby to produkcji co najmniej ton golca rocznie. 16/116

17 Ramy prawne 4. Ramy prawne i zarządzanie w słodkowodnej akwakulturze europejskiej Powszechnie wiadomo, że akwakultura jest jedną z najbardziej uregulowanych gałęzi przemysłowych w Unii Europejskiej. Produkcja ryb przy użyciu bardzo ograniczonych zasobów naturalnych, znajdujących się na liniach brzegowych i w słodkowodnych wodach, jest na czele interesu publicznego. Nic dziwnego, że wszystkie zainteresowane strony, takie jak UE i krajowe administracje rządowe, organizacje pozarządowe i sam przemysł chcą kontrolować sektor akwakultury. Z drugiej strony, doprowadziło to do powstania wielu rozporządzeń, dokumentów i komunikatów, trudnych do śledzenia dla hodowców, którzy chcą przede wszystkim hodować zdrowe ryby nie niszcząc przy tym zasobów naturalnych. W projekcie SustainAqua poszczególne badania prowadzono w celu wsparcia hodowców ryb słodkowodnych w rozwoju ich sektora, przy jednoczesnym dbaniu o najcenniejsze dla nich dobro naturalne: czystą wodę. Celem tego rozdziału jest przybliżenie hodowcom najważniejszych oficjalnych dokumentów dotyczących akwakultury słodkowodnej, pochodzących z UE, organizacji pozarządowych i innych instytucji. Temat ten przedstawiono bardziej szczegółowo w badaniach SustainAqua, dostępnych na stronie internetowej projektu ( W krajach członkowskich UE największy wpływ na zarządzanie w akwakulturze ma oczywiście prawodawstwo ustanowione przez Komisję Europejską. Doskonały opis różnych dokumentów legislacyjnych został przygotowany przez Federację Europejskich Producentów Akwakultury(źródło: Zielona Księga: Zielone Księgi są dokumentami publikowanymi przez Komisję Europejską w celu stymulowania dyskusji na rożne tematy na poziomie europejskim. Zaangażowane strony są zapraszane (instytucje lub jednostki) do uczestnictwa w procesie konsultacji i dyskusji w oparciu o projekty dokumentów wydane przez Komisję Europejską. Zielone Księgi mogą stanowić impuls do dalszych działań legsilacyjnych przedstawianych w Białych Księgach. Biała Księga: Białe Księgi Komisji Europejskiej to dokumenty zawierające propozycję działań wspólnotowych w konkretnej dziedzinie. Czasem są one wynikiem opublikowania Zielonej Księgi w celu uruchomienia procedury konsultacyjnej na poziomie europejskim. Jeżeli Biała Księga zostanie przyjęta przez Radę Ministrów, staje się programem działania dla Unii Europejskiej w konkretnej dziedzinie. Dokumenty COM: projekty aktów prawnych oraz inne komunikaty Komisji Europejskiej dla Rady i/lub innych instytucji, oraz ich prace przygotowawcze; Dokumenty SEC: wewnętrzne dokumenty związane z procesem decyzyjnym oraz z ogólnym działaniem poszczególnych działów Komisji; Decyzje: Decyzja UE jest wiążąca dla osób fizycznych, prawnych i krajów członkowskich, które są jej adresatami. Nie ma zasięgu ogólnego jak rozporządzenie. Dyrektywa: Dyrektywy muszą być transponowane do prawa krajowego przez parlamenty krajów członkowskich i rządy w ciągu 18 miesięcy. Trybunał Europejski ustanowił przez lata, że wiele dyrektyw ma bezpośrednie zastosowanie, a nawet ogłosił, ze kraje członkowskie są zobowiązane do zapłaty kar finansowych w razie nieterminowego wdrożenia dyrektywy. Dyrektywy są transponowane zwykle do prawa krajowego przez parlament, a najczęściej przez rządy w ramach procedury delegowania. Zalecenie: Decyzja, która nie ma mocy wiążącej, a jedynie sugeruje krajom członkowskim podjęcie określonych działań. Kraj Członkowski nie może zostać prawnie ukarany za niestosowanie się do zalecenia. Rozporządzenie: Decyzja UE, która jest bezpośrednio wiążąca dla wszystkich krajów członkowskich i ich obywateli, w całej Unii Europejskiej. Obowiązują bezpośrednio w odróżnieniu do dyrektyw, które muszą zostać transponowane do prawa krajowego. Zakazane jest więc wprowadzanie jakichkolwiek zmian do rozporządzeń UE w ramach wprowadzania ich do prawa krajowego. Uchwała: uchwała jest niewiążącym stanowiskiem, które określa cele i dokonuje politycznych deklaracji. Uchwały Rady Europejskiej nadają kierunek przyszłym inicjatywom politycznym. Uchwały mogą zostać przez Trybuna Europejski w procesie interpretacji prawa. Można je określić jako miękkie prawo. Traktat: 1. Formalne porozumienie pomiędzy dwoma lub więcej krajami w zakresie pokoju, sojuszu, handlu lub innych stosunków międzynarodowych. 2. Formalny dokument obejmujący międzynarodowe porozumienie. Są to narzędzia wspomagające wdrażanie polityki UE, które są najważniejszymi filarami w UE. Wiele wspólnych polityk na znaczenie dla akwakultury słodkowodnej, ale do najważniejszych należą: Wspólna Polityka Rybacka 17/116

18 Ramy prawne Polityki dotyczące zagadnień z zakresu ochrony środowiska, przede wszystkim polityka wodna 4.1. Wspólna Polityka Rybacka (WPR) i powiązane dokumenty Wspólna Polityka Rybacka (WPR) jest instrumentem Unii Europejskiej w zakresie zarządzania rybołówstwem i akwakulturą. Została stworzona w celu zarządzania wspólnymi zasobami i dopełnienia zobowiązań wynikających z podstawowych traktatów wtedy Wspólnoty Europejskiej. Wspólna Polityka Rybacka ma zapewniać taką eksploatację żywych zasobów wodnych, która gwarantuje zrównoważone warunki ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. W tym celu Wspólnota ma stosować ostrożne podejście w stosowaniu środków mających na celu ochronę żywych zasobów wodnych, zapewniać ich zrównoważona eksploatację i ograniczać wpływ rybołówstwa na ekosystemy morskie. Jednak jej głównym celem jest stopniowe wprowadzanie podejścia ekosystemowego do zarządzania rybołówstwem. Wspólna Polityka Rybacka przyczynia się też do opłacalnego ekonomicznie i konkurencyjnego sektora akwakultury, biorąc pod uwagę także interesy konsumentów. Określono wspólne działania w głównych obszarach: Ochrona i ograniczenie oddziaływania połowów na środowisko - mając na celu ochronę zasobów ryb poprzez ograniczenie ilości poławianych ryb, pozwolenie młodym rybom na rozmnożenie i zapewnienie przestrzegania tych działań. Struktura i zarządzanie flotą aby pomóc przemysłowi rybołówstwa i akwakultury w dostosowaniu sprzętu i organizacji do ograniczeń narzuconych przez rzadkie zasoby i rynek; ustanowiono również środki wymierzone na stworzenie równowagi pomiędzy nakładem połowowym i dostępnymi zasobami ryb; Rynek utrzymanie wspólnej organizacji rynku produktów rybnych i dostosowanie popytu i podaży w dla obopólnej korzyści producentów i konsumentów; Relacje ze światem zewnętrznym ustanowienie porozumień o współpracy w sektorze rybołówstwa i negocjowanie na szczeblu międzynarodowym z regionalnymi i międzynarodowymi organizacjami ds. rybołówstwa wspólnych działań ochronnych w rybołówstwie dalekomorskim. Od roku 2007, wdrażanie WPR odbywa się równolegle z wdrażaniem Zintegrowanej Polityki Morskiej UE, a nazwa Dyrektoriatu Generalnego została zmieniona na DG MARE. Jednak głównym kierunkiem działania WPR są połowy prowadzone w morzu. Akwakultura zyskała ważna rolę jedynie w okresie ostatnich kilku lat. Zagadnienia związane z akwakulturą stały się teraz ważną częścią wymienionych powyżej obszarów działań. Jako główne ciało wykonawcze WPR, Dyrektoriat Rybołówstwa i Spraw Morskich przygotował dokument(com(2002) 511) dotyczący strategii zrównoważonego rozwoju akwakultury europejskiej. W roku 2007, DG MARE rozpoczęło wspólną dyskusję z sektorem akwakultury na temat wniesienia poprawek do strategii Strategia Komisji dotycząca zrównoważonego rozwoju sektora akwakultury w Europie Strategia Komisji dotycząca zrównoważonego rozwoju sektora akwakultury w Europie ma na celu: Stworzenie długofalowego, pewnego zatrudnienia, w szczególności w rejonach zależnych od rybactwa; Zapewnienie dla konsumentów dostępności produktów zdrowych, bezpiecznych i dobrej jakości, jak również promocja standardów zapewniających dobry stan zdrowia zwierząt i ich dobrostan; Zapewnienie przyjaznego dla środowiska przemysłu. Strategia pokreśla, że ważne jest, aby ograniczyć negatywne oddziaływanie akwakultury na środowisko poprzez określenie norm i / lub dobrowolnych porozumień, które chronią środowisko przed degradacją. Pozytywny wpływ niektórych działań podjętych w akwakulturze musi być też doceniony, a działania te poparte, również przez publiczne inicjatywy finansowe. W odniesieniu do konfliktu interesów pomiędzy akwakulturą i środowiskiem, strategia określiła następujące działania: Złagodzenie oddziaływania ścieków Ograniczenie popytu na dziko żyjące ryby młodociane Opracowanie narzędzi do ograniczania oddziaływania ryb, które wydostały się z hodowli, gatunków obcych i organizmów modyfikowanych genetycznie Zintegrowane działania przeciwko zanieczyszczeniu środowiska i kontroli Szczególne kryteria i wskazówki dla ocen oddziaływania akwakultury na środowisko Określenie i wzmocnienie pozytywnego oddziaływania ekstensywnej hodowli i zarybiania 18/116

19 Ramy prawne Znalezienie rozwiązania problemu żerowania dzikich gatunków chronionych. Ogólnie rzecz biorąc, wizja i cele strategii z roku 2002 jest w pełni uzasadniona i nadal aktualna, jednak wiele argumentów dowodzi potrzeby rewizji. Komisja rozpoczęła konsultacje w 2007 roku w celu uaktualnienia strategii dla akwakultury. Z dokumentów roboczych i bazowych dla konsultacji wynika, ze następujące aspekty wiązane z akwakultura słodkowodną zyskają większe znaczenie w nowej strategii: 1. Przyjazny dla środowiska rozwój akwakultury: UE jest zobowiązana do skutecznej ochrony środowiska. W tym celu ustanowionych jest szereg przepisów gwarantujących, że rozwój akwakultury jest zrównoważony z punktu widzenia ochrony środowiska. 2. Hodowla ryb to nowy etap w udomowianiu zwierząt. Udomawianie to nie tylko trzymanie zwierząt w niewoli i żywienie ich, aby rosły. Jest też kulminacją w pełni kontrolowanego rozmnażania, chowu i żywienia i skutkuje w szerokiej gamie ras w zależności od celu produkcji i sposobu hodowli zwierząt. 3. Pokonywanie ograniczeń przestrzennych, znaczenie udoskonaleń technologicznych i planowania przestrzennego: wzrastająca konkurencyjność w zakresie przestrzeni stanowi główne wyzwanie dla dalszego rozwoju hodowli ryb słodkowodnych i akwakultury w rejonach przybrzeżnych. 4. Panuje zgodna tendencja, aby uważać naziemne systemy recyrkulowane (i możliwie ogrzewane) za najbardziej obiecujące rozwiązania tam, gdzie przestrzeń jest czynnikiem ograniczającym dostępność wody, a także dla okolic przybrzeżnych. Recyrkulacja wody i technologia jej oczyszczania jest uważana za doskonały sposób rozwiązywania problemu negatywnego oddziaływania na środowisko w akwakulturze oraz dla optymalnej kontroli najbardziej odpowiednich dla ryb warunków środowiskowych. Jednak konieczne jest specjalistyczne wyszkolenie personelu (system monitoringu i nadzoru), a automatyzacja zadań jest prawie koniecznością. 5. Ekstensywna hodowla w stawach śródlądowych i mokradłach oraz zalewach przybrzeżnych jest też narażona na wzmożoną konkurencję ze strony innych przejawów rozwoju gospodarczego (rolnictwo, przemysł, turystyka itp.). Główne planowane działania strategii można odnaleźć w Rozporządzeniu Rady dotyczącym Europejskiego Funduszu Rybackiego Rozporządzenie Rady dotyczące Europejskiego Funduszu Rybackiego Do roku 2006, głównym narzędziem finansowym wspierającym wdrażanie Wspólnej Polityki Rybackiej był Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa (FIWR). Nowy instrument, Europejski Fundusz Rybacki jest używany w nowym okresie planowania unijnego, w latach (EFR). Jest to fundusz strukturalny, utworzony na potrzeby wspólnego budżetu Unii Europejskiej. Odpowiednie organy decyzyjne UE przydzielają fundusze poszczególnym krajom członkowskim, a te są zobligowane do uzupełnienia przydzielonej kwoty pieniędzmi z budżetu krajowego. Z uwagi na zmiany dokonane w całej polityce regionalnej UE, w celu zharmonizowania jej z reformą WPR, rozporządzenie dotyczące funduszy strukturalnych dla rybołówstwa również uległo zmianie. W oparciu o komunikat Komisji (COM(2004) 497 ostateczny), zostało przyjęte Rozporządzenie Rady ((KE) Nr 1198/2006). Dyskusja z krajami członkowskimi i udziałowcami na temat propozycji Komisji przyniosła szereg zmian. Na przykład, wstępna propozycja ograniczenia pomocy do małych i średnich przedsiębiorstw sektora akwakultury, do przetwórstwa i marketingu. Obecnie stało się możliwe udzielenie pomocy także średnim i dużym przedsiębiorstwom, podczas gdy średnie i małe mają pierwszeństwo. Dodatkowo, nowe rekompensaty mogą zostać przyznane hodowcom, których gospodarstwa położone są na obszarach chronionych NATURA Możliwe jest też uzyskanie pomocy dla rybactwa śródlądowego, organizacji producentów i na zakup określonego sprzętu dla młodych rybaków. Jednak końcowy tekst EFR, przyjęty przez Radę zachowuje najważniejsze elementy propozycji Komisji i pozostaje zgodny z zasadami i celami WPR. EFR działać będzie przez siedem lat, przy całkowitym budżecie w wysokości 3,8 biliona EUR. Fundusze będą dostępne dla wszystkich branży tego sektora przemysłu rybołówstwa morskiego i śródlądowego, akwakultury, organizacji producentów oraz branży przetwórstwa oraz rynku, jak również dla obszarów zależnych od rybołówstwa. Kraje członkowskie zdecydują o alokacji funduszy pomiędzy osiami priorytetowymi. Są one również zobowiązane do przygotowania Narodowej Strategii Rozwoju Rybołówstwa w oparciu o Program Operacyjny. Komisja opracowuje zalecenia w zakresie struktury Narodowej Strategii: Strategia zostanie przyjęta po konsultacjach z zainteresowanymi stronami Informacje wymagane w Narodowej Strategii są nawiązaniem do osi priorytetowych EFR Obszary interwencji i WPR Można uwzględnić informacje na temat strategicznych problemów horyzontalnych Narodowa Strategia będzie przedmiotem dyskusji na podstawie sprawozdań kraju członkowskiego 19/116

20 Ramy prawne Narodowa Strategia zawiera: Ogólny opis sektora Analizę SWOT sektora i jego rozwoju Cele i priorytety krajów członkowskich w odniesieniu do zrównoważonego rozwoju Rozwój rybołówstwa i akwakultury w odniesieni do WPR Wstępne oszacowanie funduszy potrzebnych do realizacji Narodowej Strategii Procedury rozwoju, wdrażania i nadzoru narodowej Strategii Wsparcie finansowe dla hodowców ryb Oczywiście strategia i planowane działania muszą być zgodne z rozporządzeniem Rady dotyczącym EFR. Ten dokument wyróżnia 5 Osi Priorytetowych: 1. Dostosowanie floty rybackiej UE 2. Akwakultura, rybołówstwo śródlądowe, przetwórstwo i obrót produktami rybołówstwa i akwakultury 3. Środki służące wspólnemu interesowi 4. Zrównoważony rozwój obszarów rybackich 5. Pomoc techniczna Dla hodowców ryb słodkowodnych najważniejsze działania są wyszczególnione w osiach 2 i 3. Oś 2 - Akwakultura, rybołówstwo śródlądowe, przetwórstwo i obrót produktami rybołówstwa i akwakultury W ramach Osi Priorytetowej 2, przewiduje się udzielenie finansowania następującym działaniom sektorze akwakultury: Inwestycje produkcyjne w akwakulturze: EFR wspiera inwestycje w zakresie budowy, rozbudowy, wyposażenia i modernizację instalacji produkcyjnych, przede wszystkim mając na celu poprawę warunków pracy, higieny, zdrowia ludzi i zwierząt oraz jakości produktów, zmniejszenia negatywnego lub wspierania pozytywnego wpływu na środowisko. Inwestycje mają się przyczynić do realizacji jednego z poniższych celów: a. Dywersyfikację o nowe gatunki oraz produkcji gatunków o dobrych perspektywach rynkowych; b. Wdrażanie technik hodowli zmniejszających negatywne oddziaływanie na środowisko lub mających pozytywny na nie wpływ w porównaniu do normalnych praktyk stosowanych w sektorze akwakultury; c. Wspieranie tradycyjnych metod akwakultury istotnych dla zachowania i rozwoju struktury społecznoekonomicznej i ochrony środowiska; d. Zakup wyposażenia ochrony gospodarstw przed naturalnymi drapieżnikami; e. Poprawę warunków pracy i bezpieczeństwa pracowników gospodarstwa rybnego. Działania dotyczące środowiska wodnego: EFR może wspierać udzielanie rekompensat z tytułu stosowania metod produkcyjnych w zakresie akwakultury przyczyniających się do ochrony i poprawy stanu środowiska oraz zachowania przyrody. Są to na przykład metody hodowli ryb obejmujące ochronę i poprawę stanu środowiska, zasobów naturalnych i różnorodności genetycznej, a także kształtowanie krajobrazu i tradycyjnych cech obszarów. W celu uzyskania rekompensaty należy przedstawić korzyści wynikające z planowanych praktyk dla środwiska, na podstawie wstepnej oceny przeprowadzonej przez wybrane i komptenetne instutycje. Komisja namawia też hodowców ryb do udziału w systemie ekozarządzania i audytu, określonego w Rozporządzeniu (WE) Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 marca 2001 roku, pozwalającemu na dobrowolny udział organizacji w ekozarządzaniu i systemie audytu (EMAS). Nadal trwają jednak dyskusje na ten temat w obrębie sektora. Akwakultura organiczna w znaczeniu określonym w Rozporządzeniu Rady (EWG) Nr 2092/91 z 24 czerwca 1991 roku dotyczącego organicznej produkcji produktów akwakultury może także liczyć na poparcie. Z uwagi na bardzo ścisłe i podnoszące koszty produkcji rozporządzenie dotyczące akwakultury organicznej, należy podkreślić, że zrównoważona akwakultura powinna również kwalifikować się do uzyskiwania rekompensat za korzyści dla środowiska. Pojęcie zrównoważona akwakultura oznacza tu, że praktyki w ramach hodowli ryb są zgodne ze szczególnymi wymaganiami w dziedzinie ochrony środowiska, wynikającymi z wyznaczenia obszarów NATURA 2000, zgodnie z Dyrektywą Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. W celu uzyskania rekompensaty na podstawie niniejszego artykułu jej beneficjenci muszą zobowiązać się do przestrzegania przez okres co najmniej pięciu lat wymogów dotyczących środowiska wodnego, które wykraczają poza zwykłe stosowanie dobrych praktyk w dziedzinie akwakultury. 20/116