Koncepcja modelu funkcjonowania organów współdziałających w przypadku nadzwyczajnego zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego wody

Transkrypt

1 JĘDRASZCZYK Paulina 1 Koncepcja modelu funkcjonowania organów współdziałających w przypadku nadzwyczajnego zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego wody WSTĘP Woda jest dla człowieka produktem pierwszej potrzeby. Stanowi ona składnik pożywienia, środek utrzymania higieny, a także surowiec w produkcji przemysłowej. Jednocześnie, jest ona wyjątkowo narażona na zanieczyszczenia, co znacząco utrudnia ochronę jej zasobów. Wpłynęło to w ostatnich latach na pojawienie się propozycji wprowadzenia procedury pod nazwą Plan Bezpieczeństwa Wodnego (PBW), w myśl której nadzorem i oceną ryzyka będzie obejmowany cały proces uzdatniania i dystrybucji wody, z uwzględnieniem wszystkich etapów kluczowych dla zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego wody [2]. W celu ochrony życia ludzkiego przed skutkami zanieczyszczenia wody przeznaczonej do spożycia w 1998 r. przyjęto dyrektywę 98/83/WE [1], zgodnie z którą określono kryteria zdrowotne dla wybranych parametrów zapewniające, że jest ona zdatna do użycia i może być bezpiecznie spożywana przez całe życie człowieka. W nawiązaniu do treści tego dokumentu Departament Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody (DBZW) podejmuje działania w kierunku wdrożenia nowoczesnego systemu zarządzania jakością wody opartego na ocenie ryzyka na wszystkich etapach produkcji i dystrybucji. W tym celu planowane jest powołanie Komisji ds. Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody skupiające specjalistów różnych dziedzin, których zadaniem byłoby między innymi [5]: opracowanie krajowego systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody, opracowanie metod szacowania ryzyka zdrowotnego oraz zaplanowanie działań usuwających skutki zanieczyszczenia wody wynikające z niewłaściwej eksploatacji wodociągu, awariami i usterkami, stworzenie interdyscyplinarnej grupy specjalistów w aspekcie bezpieczeństwa zdrowotnego wody. Do tej pory systemy zarządzania jakością wody zostały wprowadzone i funkcjonują w wielu krajach Unii Europejskiej, jednakże największą skutecznością wykazał się organ działający na terenie Anglii i Walii, który wszystkie działania kontroli, nadzoru oraz koordynacji opiera na systemie oceny zagrożeń zdrowotnych i szacowaniu ryzyka [5]. W artykule przedstawiono koncepcję modelu odwzorowującego działanie instytucji uczestniczących w działaniach interwencyjnych w przypadku zajścia zdarzenia, w wyniku którego doszło do zanieczyszczenia obcymi substancjami wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Ponadto zaproponowano wykorzystanie nowoczesnych narzędzi informatycznych do symulacji procesów logistycznych realizowanych w ramach zarządzania kryzysowego, w celu stworzenia efektywnego systemu powiadamiania, reagowania i zapobiegania zagrożeniom, odgrywającego istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowia i życia ludzi. 1. PROCEDURY POSTĘPOWANIA POSZCZEGÓLNYCH JEDNOSTEK Bezpieczeństwo zdrowotne wody jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, wymagającym działań i nadzoru wielu różnych organów, których zadaniem jest między innymi ochrona ujęć wody, kontrola stanu i rodzaju instalacji służących zaopatrzeniu w wodę jak i nadzorowanie potencjalnego zagrożenia 1 Politechnika Wrocławska, Wydział Mechaniczny, Instytut Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn, Wrocław, ul. Wybrzeże Wyspiańskiego 27, paulina.jedraszczyk@pwr.wroc.pl 648

2 zdrowotnego [6]. Organy działające w ramach nadzwyczajnych zagrożeń bezpieczeństwa zdrowotnego wody przedstawiono w formie schematu na rysunku 1. Rys. 1. Organy działające w przypadku wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego wody W celu sprawnego podejmowania działań w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia ludzi funkcjonowanie każdej z instytucji regulowane jest przez wydane odgórnie akty prawne w postaci ustaw, rozporządzeń i wytycznych, procedur wewnętrznych lub schematów postępowania. W Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej obowiązuje Plan Działania w Sytuacji Nadzwyczajnych Zagrożeń [7], w którym określono między innymi zasady przyjmowania i przekazywania informacji o zagrożeniu oraz tryb postępowania pracowników w konkretnych sytuacjach, uwzględniając dostępne zasoby ludzkie, rzeczowe i organizacyjne. Podobny dokument [4] reguluje sposób postępowania właściciela sieci wodociągowej, którym jest najczęściej Przedsiębiorstwo Wodociągowe, w sytuacji pogorszenia jakości dostarczanej do konsumentów wody. Państwowa Straż Pożarna natomiast kieruje swoje działania zgodnie ze schematem przedstawionym w Ramowych Zasadach Postępowania Podczas Wypadków Drogowych Cystern z Paliwami [3], który określa szczegółowo jej zadania i charakter współpracy z innymi służbami. Centrum Zarządzania Kryzysowego, jako instytucja uczestnicząca w przypadku nadzwyczajnych zagrożeń, również posiada 649

3 dokument, który formułuje jej kompetencje w warunkach specjalnych. Jest ona bowiem odpowiedzialna za zaopatrzenie ludności w wodę pitną w przypadku odcięcia skażonego ujęcia wody oraz koordynację podejmowanych działań. Podstawowe procedury, według których działają poszczególne jednostki odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego ludzi oraz usuwanie skutków przedostania się do wody przeznaczonej do spożycia obcych substancji, takich jak ropa czy pestycydy, zamieszczono na rysunku 1. Bardzo istotne jest, by w chwili pojawienia się informacji o zagrożeniu wszystkie wymienione organy podjęły aktywną współpracę, postępując jednocześnie według ściśle określonych w danej jednostce algorytmów. Szybka reakcja i sprawne działanie są bowiem podstawą, gdy chodzi o zdrowie i życie ludzi. 2. OPIS PROCESU W ramach badań rozpatrywano potencjalną sytuację, w której doszło do zanieczyszczenia wody, w miejscu jej ujęcia, obcą substancją w postaci ropy w wyniku wypadku drogowego z udziałem cysterny transportującej paliwo. Zdarzenie zostaje zgłoszone przez jednego ze świadków pod jednolitym numerem alarmowym 112. W trakcie przeprowadzonego telefonicznie wywiadu zidentyfikowane zostaje zagrożenie bezpieczeństwa zdrowia i życia ludzi, co skutkuje wysłaniem na miejsce zdarzenia zespołu ratownictwa medycznego oraz jednostki Policji i Państwowej Straży Pożarnej. Ze względu na fakt, że do wypadku doszło w bliskim kontakcie z ujęciem wody pitnej PSP, zgodnie z odpowiednim dokumentem [3], zobowiązana jest do poinformowania kolejnych instytucji odpowiedzialnych za usunięcie skutków zdarzenia i zapewnienie bezpieczeństwa odbiorcom zanieczyszczonej wody. W rozpatrywanej sytuacji, ze względu na mały zasięg rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, a tym samym zadowalające wyniki badań jakości wody dostarczanej do odbiorców, nie dochodzi do odcięcia skażonego ujęcia. W związku z tym nie zachodzi potrzeba zaopatrzenia ludności w wodę pitną przy wykorzystaniu beczkowozów, za co odpowiedzialne jest Centrum Zarządzania Kryzysowego. W dalszym ciągu jednak sprawuje ono nadzór nad prowadzonymi działaniami i koordynuje ich przebieg. W związku z obecnością ściśle określonych schematów postępowania jednostek w różnych sytuacjach, przebieg dowolnej interwencji można przedstawić w postaci szeregu prostych czynności, których czasy trwania są możliwe do oszacowania na podstawie prowadzonych dotychczas działań. Rozpatrywany wypadek drogowy z udziałem cysterny angażuje różne jednostki, których organizacja pracy i metody współpracy stanowią bazę, na podstawie której możliwe jest opracowanie koncepcji modelu wsparcia logistycznego dla organów współdziałających w ramach zagrożeń bezpieczeństwa zdrowotnego wody. Algorytm postępowania uczestników akcji interwencyjnej w ramach każdego z organów opisany został na podstawie obowiązujących procedur [3, 4, 7] i przedstawia się zgodnie z harmonogramem zamieszczonym w tabeli 1. Znajomość obowiązujących w poszczególnych jednostkach procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych, szczegółowe dane na temat zasobów jakimi dysponują oraz doświadczenie zdobyte w wyniku prowadzenia podobnych interwencji w przeszłości umożliwiają opisanie procesu w postaci pojedynczych kroków z uwzględnieniem czasu ich trwania oraz czynności poprzedzających. Jest to niezbędne do budowy modelu odzwierciedlającego rzeczywistą współpracę organów w przypadku pojawienia się informacji o nadzwyczajnym zagrożeniu bezpieczeństwa wody. Tab. 1. Opis procesu w postaci szeregu prostych czynności dla poszczególnych instytucji Lp. ORGAN UCZESTNICZĄCY W DZIAŁANIACH INTERWENCYJNYCH I OPIS WYKONYWANYCH PRZEZ NIEGO CZYNNOŚCI OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA (1) 1 Odebranie zgłoszenia o wypadku POWIATOWA STACJA SANITARNO- EPIDEMIOLOGICZNA (2) Przyjazd na miejsce zdarzenia pracowników PSSE PRZEDSIĘBIORSTWO WODOCIĄGOWE (3) Przyjęcie zgłoszenia o wystąpieniu zagrożenia 650

4 2 Powiadomienie służb, inspekcji i straży współuczestniczących w działaniach interwencyjnych 3 Przyjazd na miejsce zdarzenia 4 Rozpoznanie i ocena sytuacji 5 6 Zabezpieczenie przed zapaleniem terenu wokół cysterny Wyznaczenie i oznakowanie strefy zagrożenia 7 Neutralizacja zagrożonego terenu Przeprowadzenie wywiadu z pracownikami OSP Oszacowanie liczby osób narażonych na spożycie zanieczyszczonej wody Ocena organoleptyczna wody na ujęciu Pobranie prób wody do badań Przeprowadzenie badań jakości wody na ujęciu i w sieci wodociągowej Analiza wyników badań i podjęcie decyzji o dalszych działaniach Poinformowanie mieszkańców o zagrożeniach Płukanie rurociągu Wykonanie badań w ramach kontroli wewnętrznej Przygotowanie i przekazanie PSSE sprawozdania z przeprowadzonych działań i wykonanych badań Organizacja sztabu i łączności na terenie akcji ratowniczej Uruchomienie procedury współdziałania z ekspertami Zabezpieczenie studzienek kanalizacyjnych Zastosowanie zapór przeciwolejowych w celu zatrzymania przedostawania się oleju do ujęcia wody Organizacja i oznakowanie punktu przyjęcia organów współuczestniczących Przekazanie terenu zarządcy ujęcia i PSSE Wydanie komunikatu na temat przydatności wody do spożycia (prasa, radio, telewizja lokalna) Systematyczna kontrola jakości wody z ujęć i sieci wodociągowej Opracowanie dokumentacji z przeprowadzonych działań 3. BUDOWA MODELU 3.1. Budowa sieci zależności Podstawę do budowy modelu stanowi kolejność wykonywanych działań, która pozwala na przedstawienie realizowanego procesu w postaci sieci zależności, którą zamieszczono na rysunku 2. Narysowany graf składa się ze zdarzeń, które rozpoczynają się i kończą w konkretnych punktach w czasie przedstawionych w postaci węzłów. Strzałki łączące poszczególne węzły stanowią natomiast graficzną reprezentację realizowanych zadań. Znajomość czasów trwania poszczególnych zadań umożliwia wyznaczenie ścieżki krytycznej będącej najdłuższą sekwencją niezbędnych do wykonania czynności pozwalającą na określenie najkrótszego czasu ich realizacji, która została zaznaczone na rysunku 2 w postaci czerwonej linii. Pierwszy węzeł to zdarzenie początkowe, którym w rozpatrywanym przypadku jest otrzymanie zgłoszenia pod numerem alarmowym, natomiast ostatni oznacza zakończenie procesu. Różnica czasu pomiędzy nimi stanowi całkowitą długość trwania procesu dla przyjętych, zdeterminowanych wartości parametrów wejściowych. W analizowanym scenariuszu, zakładającym skażenie ujęcia wody pitnej w wyniku wypadku drogowego cysterny z paliwem, prowadzona przez zaangażowane służby akcja interwencyjna zostanie ukończona w 73,5 godziny. 651

5 652 Rys. 2. Diagram CPM procesu z zaznaczona ścieżką krytyczną i czasami operacji (101- Odebranie zgłoszenia o wypadku, 102- Powiadomienie służb, inspekcji i straży współuczestniczących w działaniach interwencyjnych, 103- Przyjazd na miejsce zdarzenia oddziałów OSP, 104 -Rozpoznanie i ocena sytuacji, 105- Zabezpieczenie przed zapaleniem terenu wokół cysterny, 106- Wyznaczenie i oznakowanie strefy zagrożenia, 107- Neutralizacja zagrożonego terenu, 108- Organizacja sztabu i łączności na terenie akcji ratowniczej, 109- Uruchomienie procedury współdziałania z ekspertami, 110- Zabezpieczenie studzienek kanalizacyjnych, 111- Zastosowanie zapór przeciwolejowych w celu zatrzymania przedostawania się oleju do ujęcia wody, 112- Organizacja i oznakowanie punktu przyjęcia organów współuczestniczących, 113-Przekazanie terenu zarządcy ujęcia i PSSE, 201- Przyjazd na miejsce zdarzenia pracowników PSSE, 202- Przeprowadzenie wywiadu z pracownikami OSP, 203- Oszacowanie liczby osób narażonych na spożycie zanieczyszczonej wody, 204- Ocena organoleptyczna wody na ujęciu, 205-Pobranie prób wody do badań, 206- Przeprowadzenie badań jakości wody na ujęciu i w sieci wodociągowej, 207- Analiza wyników badań i podjęcie decyzji o dalszych działaniach, 208- Wydanie komunikatu na temat przydatności wody do spożycia (prasa, radio, telewizja lokalna), 209- Systematyczna kontrola jakości wody z ujęć i sieci wodociągowej, 210- Opracowanie dokumentacji z przeprowadzonych działań, 301- Przyjęcie zgłoszenia o wystąpieniu zagrożenia, 302- Poinformowanie mieszkańców o zagrożeniach, 303- Płukanie rurociągu, 304- Wykonanie badań w ramach kontroli wewnętrznej, 305- Przygotowanie i przekazanie PSSE sprawozdania z przeprowadzonych działań i wykonanych badań)

6 Ze względu na udział w procesie trzech organów czynności w sieci zależności podzielono odpowiednio na trzy grupy według jednostek odpowiedzialnych za konkretne działania. Ustalono również kod, według którego pierwsza cyfra trzycyfrowej numeracji działań oznacza jego przynależność do określonej grupy: Ochotnicza Straż Pożarna Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna Przedsiębiorstwo Wodociągowe 3.2. Model symulacyjny Zbudowany w oparciu o harmonogram przebiegu interwencji diagram sieciowy może stanowić podstawę do budowy modelu symulacyjnego, a wyznaczona ścieżka krytyczna posłużyć do jego weryfikacji. Charakterystyczny sekwencyjny układ operacji pozwala na zastosowanie dyskretnych technik modelowania zdarzeń. W tym celu wykorzystać można jeden z dostępnych na rynku programów, takich jak AnyLogic czy FlexSim, które zawierają zbiory obiektów pozwalających określić przebieg procesu i związane z nim zasoby. Zaletą tego typu środowisk symulacyjnych jest łatwość konfiguracji wszystkich elementów systemu, a także możliwość dopasowania działań do indywidualnych cech jednostki i dynamicznej zmiany parametrów. Graficzny interfejs programistyczny oraz graficzny język modelowania programów, a także narzędzia i obiekty zawarte w dostępnych bibliotekach umożliwiają tworzenie modeli przez składanie elementów graficznych, które następnie w łatwy sposób można rozbudować przy użyciu odpowiednich komend. Model symulacyjny stwarza możliwość wizualizacji przebiegu procesu, monitoring stanu poszczególnych zasobów, zarówno rzeczowych jak i ludzkich, a także podgląd realizacji zadań w czasie rzeczywistym. Ponadto, pozwala na dokładną analizę procesu oraz szczegółową weryfikację stosowanych procedur poprzez wielokrotne powtarzanie procesu dla różnych wartości parametrów wejściowych. Otrzymane w ten sposób wyniki można wykorzystać do oceny zagrożeń zdrowotnych, szacowania ryzyka oraz tworzenia planów działań naprawczych w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń. WNIOSKI Przedstawiony w artykule koncepcyjny model funkcjonowania organów prowadzących działania interwencyjne w warunkach specjalnych, jakimi są między innymi sytuacje nadzwyczajnego zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego wody, ze względu na liczne zalety i oferowane możliwości, pozwala na wnikliwą analizę organizacji pracy poszczególnych jednostek pod kątem stosowanych procedur i wykorzystania dostępnych zasobów. Wykorzystanie prostych narzędzi w postaci diagramów sieciowych oraz metody CPM pozwala na graficzne przedstawienie zarówno współpracy uczestniczących organów, jak i organizacji pracy poszczególnych jednostek, a także umożliwia prognozowanie czasu trwania procesu oraz identyfikację działań kluczowych dla zapewnienia właściwego przebiegu interwencji. Przy użyciu zbudowanego w oparciu o obowiązujące w danych jednostkach procedury modelu symulacyjnego, możliwe jest przeprowadzenie symulacji dla aglomeracji miejskich, biorąc pod uwagę różne scenariusze skażenia wody. Ponadto znajomość dopuszczalnych stężeń poszczególnych substancji oraz sposobu ich migracji pozwala na rozbudowę modelu i wykorzystanie go do szacowania czasu dotarcia skażenia do stacji poboru wody pitnej w sytuacjach, w których doszło do zanieczyszczenia rzeki stanowiącej źródło tej wody. Co ważne, otrzymane w wyniku badań zaproponowanego modelu wnioski mogą być przydatne do opracowania skutecznych metod szacowania ryzyka zdrowotnego, planowania działań usuwających skutki zanieczyszczenia wody będące wynikiem nagłych zdarzeń, a także w procesie formułowania procedur postępowania w przypadku ich wystąpienia. Powyższe stanowi to bowiem podstawę do wprowadzenia poprawnie funkcjonującego Planu Bezpieczeństwa Wodnego oraz budowy efektywnego systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody, które zapewniałyby możliwie najszybsze podjęcie działań interwencyjnych będące głównym parametrem w przeciwdziałaniu zagrożeniom zdrowia i życia ludzi. 653

7 Streszczenie Głównym celem jednostek organizacyjnych, służb i inspekcji działających w zakresie zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom oraz zwalczania i usuwania ich skutków jest efektywne współdziałanie, które odpowiada za możliwie najszybsze podejmowanie działań i ich realizację przez odpowiednie jednostki na zasadach określonych odgórnie w ustawach i wewnętrznych rozporządzeniach. Czas reakcji oraz skuteczność prowadzonej współpracy jest niezwykle ważna zwłaszcza w sytuacjach nadzwyczajnego zagrożenia zdrowia i życia ludzi. W pracy zaprezentowano koncepcyjny model funkcjonowania Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej i organów pomocniczych współdziałających w przypadku pojawienia się powiadomienia o wystąpieniu nadzwyczajnego zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, będącego wynikiem wydarzenia, mającego bezpośrednio miejsce na ujęciu wody, w wyniku którego doszło do jej zanieczyszczenia obcymi substancjami. Ponadto rozpatrzono możliwość wykorzystania zaawansowanych narzędzi symulacyjnych do budowy sprawnych podsystemów planowania, reagowania i zapobiegania działających w ramach zarządzania kryzysowego. The concept of model of interacting units functioning in the case of an extraordinary threat of water health safety Abstract The primary objective of organizational units, departments and inspection engaged in preventing extraordinary threats, as well as removing and fighting off their negative effects, is the effective interaction, which is responsible for taking action as soon as possible and their implementation by the relevant departments operating under the terms of top-down laws and internal regulations. The response time and effectiveness of the bodies cooperation is very important, especially in situations of extraordinary threat to health and life of humans. The paper presents a conceptual model of Sanitary-Epidemiological Station and other subsidiary institutions interacting in the situation of extraordinary threat health safety of water intended for human consumption that was the result of events aimed directly at the intake location, which occurred as a result of its contamination by foreign substances. In addition, the article proposes using an advanced simulation tools for building efficient subsystems for planning, response and preventing which operates in crisis management strategy. BIBLIOGRAFIA 1. Dyrektywa Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1988 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi 2. Mulik B., Wichrowska B., Małe Wodociągi. Bezpieczeństwo Zdrowotne wody. Przegląd Komunalny 2011, nr 5 3. Ranecki J., Ramowe zasady postępowania podczas wypadków drogowych cystern z paliwami (oleje, benzyny). 4. Szymaszek S., Procedura postępowania na wypadek pogorszenia jakości wody dostarczanej przez sieć wodociągową dla Dusznik Zdroju. Zakład Budżetowy Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Dusznikach Zdroju, styczeń Tomaszewski W., Wichrowska B., Zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody. Przegląd Komunalny 2011, nr Wichrowska B., Bezpieczeństwo zdrowotne wody [online]. Warszawa r. [dostęp 30 sierpnia 2014]. Dostępny w: 7. Zarządzenie Dyrektora Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Wałbrzychu nr 07/DYR/12 z dnia 25 maja 2012 r. (Plan działania w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń PSSE w Wałbrzychu) 654