SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W KONTEKŚCIE ROZWOJU MECHANIZMÓW PRYWATNEGO FINANSOWANIA OPIEKI ZDROWOTNEJ

Transkrypt

1 Marta BORDA SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W KONTEKŚCIE ROZWOJU MECHANIZMÓW PRYWATNEGO FINANSOWANIA OPIEKI ZDROWOTNEJ Streszczenie: Pomimo teoretycznie szerokiego zakresu świadczeń zdrowotnych finansowanych w ramach systemu publicznego, znaczny odsetek polskich gospodarstw domowych korzysta z prywatnie finansowanych usług medycznych, opłacanych z własnej kieszeni. Bezpośrednie wydatki na opiekę zdrowotną, w przeciwieństwie do przedpłat, stanowią często nagłe obciążenie budżetów gospodarstw domowych, istotne zwłaszcza w przypadku emerytów, rodzin wielodzietnych oraz osób o stosunkowo niskich dochodach. W artykule przeprowadzono analizę poziomu, dynamiki i struktury dochodów rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie ponoszonych przez gospodarstwa domowe, pod kątem możliwości rozwoju metod prywatnego finansowania opieki zdrowotnej. Otrzymane wyniki identyfikują typy gospodarstw domowych, których sytuacja finansowa pozwala na zwiększanie wydatków na zdrowie oraz gromadzenie oszczędności na cele zdrowotne, jak również te kategorie gospodarstw, których kondycja finansowa zdecydowanie ogranicza możliwości nabycia prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, czy gromadzenia oszczędności na pokrycie przyszłych wydatków zdrowotnych. Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, wydatki na zdrowie, finansowanie opieki zdrowotnej FINANCIAL SITUATION OF HOUSEHOLDS IN POLAND IN THE CONTEXT OF DEVELOPMENT OF PRIVATE HEALTHCARE FINANCING MECHANISMS Summary: Despite theoretically wide scope of health services provided by the public system, a significant percentage of the Polish households uses privately funded medical services, which are out-of-pocket financed. Direct expenses on healthcare contrary to Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów, Katedra Ubezpieczeń

2 prepaid forms often provide a sudden burden on household budgets, especially important in the case of retirees, families with many children and people with relatively low incomes. In the paper the analysis of level, dynamics and structure of available income, total expenditure and expenditure on health incurred by households, in the view of development possibilities of private healthcare financing methods was conducted. The obtained results identify types of households, whose financial situation allows to increase health expenditure and accumulate savings on health purposes, as well as those categories of households, whose financial condition strongly limits possibilities of purchasing private health insurance or accumulation of savings to cover future healthcare expenses. Key words: household, health expenditure, healthcare financing WPROWADZENIE Sytuacja finansowa gospodarstw domowych stanowi jedno z głównych uwarunkowań rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej. Przede wszystkim, dochód jest istotnym czynnikiem determinującym decyzje finansowe gospodarstw domowych, zarówno w obszarze konsumpcji, jak i oszczędzania. Poziom, struktura i dynamika dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe określa możliwości i profile konsumpcyjne tych podmiotów, w tym wartość środków finansowych przeznaczonych na ochronę zdrowia. Wysokość dochodu wpływa również na sam fakt posiadania oszczędności, ich poziom oraz strukturę portfela oszczędnościowego (szerzej m.in. w: Anioła i Gołaś, 2013, s ). Celem artykułu jest analiza kondycji finansowej gospodarstw domowych w Polsce pod kątem możliwości rozwoju form prywatnego finansowania opieki zdrowotnej, w szczególności ubezpieczeń zdrowotnych oraz medycznych kont oszczędnościowych, które potencjalnie mogłyby uzupełnić wspomniane produkty ubezpieczeniowe. Analizie poddano poziom, dynamikę i strukturę dochodów rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie, a także zależności występujące pomiędzy wybranymi miernikami sytuacji finansowej gospodarstw domowych. Wykorzystano dane pochodzące z reprezentatywnego badania budżetów gospodarstw domowych w Polsce prowadzonego przez GUS. Wszystkie analizowane wielkości finansowe, pochodzące z budżetów gospodarstw domowych, wyrażone są jako przeciętne miesięczne wartości przypadające na 1 osobę w gospodarstwie. W odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem badanie przeprowadzono dla lat W analizie uwzględniającej wybrane klasyfikacje gospodarstw domowych, mając na uwadze dostępność porównywalnych danych oraz potrzebę ujednolicenia okresu badawczego, horyzont czasowy badań objął lata

3 Indeks dynamiki 1. SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM W LATACH W całym badanym okresie odnotowano systematyczną tendencję wzrostu dochodów, wydatków ogółem i wydatków na zdrowie gospodarstw domowych w Polsce. Przeciętny dochód rozporządzalny wzrósł z poziomu 610, 51 zł w 2000 roku do 1299,07 zł w 2013 roku (wzrost o 112,78%). W tym samym czasie nastąpił wzrost przeciętnych wydatków ogółem o 77,1% (z 599,49 zł w 2000 roku do 1061,70 zł w 2013 roku), a także wzrost przeciętnych wydatków na zdrowie o 102,55% (z 26,63 zł w 2000 roku do 53,94 zł w 2013 roku). W ujęciu realnym, analizowane wielkości finansowe charakteryzowały się najczęściej dodatnią dynamiką zmian (rys. 1). Należy jednak zauważyć, że po sześciu kolejnych latach realnego wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego ( ), w latach nastąpił realny spadek tego miernika, po czym w 2013 roku wartość dochodu wzrosła zaledwie o 0,7% w porównaniu do roku poprzedniego. Podobną tendencję odnotowano w odniesieniu do wydatków ogółem. W tym przypadku realny spadek wartości wydatków w latach nastąpił po trwającym 5 lat okresie wzrostów ( ), a w 2013 roku wydatki ogółem pozostały realnie na tym samym poziomie, co w roku poprzednim. Rys. 1. Dynamika zmian wybranych parametrów sytuacji finansowej gospodarstw domowych ogółem w latach (w ujęciu realnym, rok poprzedni = 100) Rok dochód rozporządzalny wydatki na zdrowie wydatki ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). Przeciętne wydatki na zdrowie zmniejszyły się nieznacznie w latach 2001, 2005 i 2010, w pozostałych latach wykazując przyrost. Największy spadek wydatków na ochronę zdrowia w porównaniu do roku poprzedniego, zarówno w ujęciu realnym, jak i nominalnym, odnotowano w 2010 roku. Zjawisko to

4 związane było z przejściowym ograniczeniem wydatków na zdrowie w wielu gospodarstwach domowych w obliczu trudniejszej sytuacji finansowej tych podmiotów. W podobnym badaniu Skrzypczak (2013, s ) zauważa, że na skutek spowolnienia gospodarczego w Polsce, będącego efektem światowego kryzysu gospodarczego, pogorszenie sytuacji finansowej gospodarstw domowych znalazło odzwierciedlenie w przejściowym dotyczącym tylko 2010 roku ograniczeniu wydatków na ochronę zdrowia. Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych, Zalega (2013, s. 191) również odnotowuje, że w okresie kryzysu prawie 2/5 respondentów wprowadziło ograniczenie w wydatkach na ochronę zdrowia. Największe ograniczenia dotyczyły gospodarstw domowych, w których ankietowany miał 65 lat i więcej, legitymował się wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym, a także gospodarstw o najniższych dochodach. W latach wydatki na zdrowie wzrastały średnio realnie w tempie 2,32% rocznie, w porównaniu do średniego realnego wzrostu dochodu rozporządzalnego o 2,68% i średniego realnego wzrostu wydatków ogółem o 1,45% rocznie. Nie zaobserwowano znaczącego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, którego średni wzrost w badanym okresie wyniósł 3,19% wobec średniego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług ogółem o 2,8%. Z kolei tempo wzrostu bieżących oszczędności 1 było bardzo zróżnicowane. Wartość nadwyżkowych środków finansowych, którymi dysponowały gospodarstwa domowe po opłaceniu wszystkich wydatków, wzrastała w ujęciu realnym średnio o 23,19% rocznie. Jak już wcześniej wspomniano, wydatki na zdrowie, jak i oszczędności są bezpośrednio związane z wysokością dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe. W celu zbadania zależności pomiędzy poziomem przeciętnych wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym zastosowano analizę korelacji. Otrzymana wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona r xy = 0,9899 (istotna na poziomie α = 0,01) 2 świadczy o występowaniu silnej, dodatniej zależności liniowej pomiędzy badanymi zmiennymi. Silna, dodatnia korelacja występuje również pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a poziomem dochodu rozporządzalnego (r xy = 0,9939). Uzyskane wyniki potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów gospodarstwa domowe zwiększają (zmniejszają) wartość wydatków na ochronę zdrowia oraz dysponują większą (mniejszą) ilością wolnych środków finansowych, które mogą przeznaczyć na oszczędności. 1 Zgodnie z metodologią GUS (Barlik i Siwiak, 2011, s. 33) dochód rozporządzalny przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności. W przeprowadzonym badaniu posłużono się kategorią bieżące oszczędności, zdefiniowaną jako różnica pomiędzy wartością dochodu rozporządzalnego, a wartością wydatków ogółem, w celu określenia możliwości gromadzenia oszczędności z bieżących dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe. 2 Jeśli nie zaznaczono inaczej, w całej dalszej analizie obliczone wartości współczynnika korelacji Pearsona są istotne statystycznie na poziomie α = 0,01.

5 wydatki na zdrowie (w zł) Na rys. 2 przedstawiono wykres rozrzutu ilustrujący zależność pomiędzy poziomem przeciętnych wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym w gospodarstwach domowych ogółem. Równanie funkcji regresji przybrało następującą postać: y = 0,037x + 5,3564, (1) gdzie: y przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym, x przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym. Jak wynika ze wzoru (1), wraz ze wzrostem dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych przeciętnie o 1 zł na osobę, wydatki na zdrowie wzrosną przeciętnie o 0,037 zł na osobę. W badaniu otrzymano bardzo wysoką wartość współczynnika determinacji (R 2 =0,98), co wskazuje na dobre dopasowanie funkcji regresji do danych empirycznych. Innymi słowy, użyta funkcja regresji w 98% wyjaśnia kształtowanie się wydatków na zdrowie gospodarstw domowych. Rys. 2. Przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie a przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwach domowych ogółem 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 ŷ = 0,037x + 5,3564 R² = 0,98 0,00 0,00 200,00 400,00 600,00 800, , , ,00 dochód rozporządzalny (w zł) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). Rys. 3 prezentuje udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz bieżących oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych. Widoczną tendencją jest systematyczny spadek udziału wydatków ogółem w dochodzie rozporządzalnym, co świadczy o poprawie sytuacji finansowej i poziomu życia gospodarstw domowych. Wzrost wysokości dochodu rozporządzalnego, przy jednoczesnym spadku udziału wydatków ogółem w tym dochodzie, systematycznie zwiększa wartość bieżących oszczędności. W 2013 roku oszczędności te reprezentowały 18,27% dochodu rozporządzalnego w porównaniu do poziomu 1,81% odnotowanego w 2000 roku. Udział wydatków na

6 zdrowie w dochodzie rozporządzalnym kształtuje się na stosunkowo stabilnym poziomie w przedziale 4,15 4,77%. W odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem można więc zauważyć, że wraz z systematycznym wzrostem dochodu rozporządzalnego rosną wydatki przeznaczane na cele zdrowotne, jednakże badane podmioty nie są skłonne do zwiększania odsetka dochodu przeznaczonego na finansowanie tej kategorii wydatków konsumpcyjnych. Należy jednak podkreślić, że otrzymane wyniki odnoszą się do ogółu gospodarstw domowych, nie biorąc pod uwagę ich zróżnicowania, chociażby ze względu na przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, czy poziom dochodów. W strukturze rodzajowej wydatków na zdrowie niezmiennie od lat dominują wydatki na artykuły farmaceutyczno-medyczne, urządzenia i sprzęt medyczny. W całym badanym okresie na zakup lekarstw, pozostałych produktów farmaceutycznych oraz pomocy medycznych gospodarstwa domowe przeznaczały ponad 60% swoich przeciętnych wydatków zdrowotnych. Wydatki na usługi ambulatoryjne i usługi medycyny niekonwencjonalnej stanowiły drugą, co do wielkości, kategorię wydatków na zdrowie. Ich udział zmniejszył się z 33,33% w 2000 roku do 29,79% w 2013 roku, przy równoczesnym wzroście udziału wydatków przeznaczanych na artykuły farmaceutyczne i sprzęt medyczny. Wydatki na usługi szpitalne i sanatoryjne reprezentowały zaledwie około 2 3% wydatków na zdrowie. Rys. 3. Udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz bieżących oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych w latach ,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% wydatki na zdrowie bieżące oszczędności wydatki ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS ).

7 Wydatki na zdrowie (w zł) 2. KONDYCJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH WEDŁUG WYBRANYCH CECH SPOŁECZNO- EKONOMICZNYCH W kolejnym etapie badania analizie poddano wybrane mierniki sytuacji finansowej gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na: przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, typ biologiczny gospodarstwa oraz poziom zamożności. Gospodarstwa domowe w Polsce odznaczają się stosunkowo dużym zróżnicowaniem przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków ze względu na przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej. W latach zarówno przeciętny dochód rozporządzalny, jak i przeciętne wydatki ogółem były najwyższe w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachunek. Najniższym poziomem dochodu rozporządzalnego dysponowały gospodarstwa domowe rencistów, a następnie gospodarstwa rolników. Te ostatnie ponosiły też w całym badanym okresie najniższe wydatki ogółem. Przeciętne dochody gospodarstw domowych emerytów kształtowały się na nieco wyższym poziomie w porównaniu do odpowiadających im wartości odnotowanych w gospodarstwach pracowników, na co z pewnością miała wpływ mniejsza przeciętna liczba osób w gospodarstwach emerytów. Na rys. 4 przedstawiono przeciętne wydatki na ochronę zdrowia w gospodarstwach domowych należących do różnych grup społecznoekonomicznych. Rys. 4. Przeciętne miesięczne wydatki na ochronę zdrowia na osobę w gospodarstwach domowych według przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej w latach pracownicy pracujący na własny rachunek renciści Rok rolnicy emeryci Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ).

8 W latach gospodarstwa domowe emerytów i rencistów były zdecydowanie najbardziej obciążone wydatkami na zdrowie. W grupie emerytów wydatki te wzrosły z 70,95 zł do 101,92 zł (wzrost o 43,65%), natomiast renciści zwiększyli swoje przeciętne wydatki zdrowotne z 48,82 zł do 68,53 zł (wzrost o 40,37%). W obu tych grupach wydatki na zdrowie kształtowały się zdecydowanie powyżej wartości średniej odnotowanej dla gospodarstw domowych ogółem. W przypadku rolników omawiane wydatki kształtowały się na najniższym poziomie, ale jednocześnie odnotowano najwyższą dynamikę ich wzrostu (wzrost z 20,45 zł do 33,23 zł czyli o 62,49%). We wszystkich grupach gospodarstw domowych wydatki na zdrowie systematycznie rosły, jedynie w 2010 roku (a w przypadku rolników w latach ) zaobserwowano ich niewielki spadek spowodowany, jak już wcześniej wspomniano, przejściowym pogorszeniem sytuacji finansowej. We wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych udział wydatków zdrowotnych w dochodzie rozporządzalnym kształtował się na względnie stabilnym poziomie. Oczywiście emeryci i renciści przeznaczali stosunkowo największą część swoich dochodów (6,82 7,65%) na cele zdrowotne. W przypadku rolników analizowany wskaźnik udziału wyniósł zaledwie około 3%. W pozostałych gospodarstwach domowych pracowników i osób pracujących na własny rachunek na ochronę zdrowia przeznaczano zwykle nieco powyżej 3% dochodów. Analiza korelacji przyniosła wyniki zbliżone do tych, które uzyskano w odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem. We wszystkich grupach gospodarstw odnotowano silną, dodatnią korelację pomiędzy wartością wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego (0,92 r xy 0,99). Silna, dodatnia zależność liniowa wystąpiła również pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym (0,85 r xy 0,99). Klasyfikacja gospodarstw domowych według typu biologicznego pozwala na określenie obecności oraz liczby dzieci w rodzinie, co ma zasadniczy wpływ na decyzje konsumpcyjne i oszczędnościowe podejmowane przez członków gospodarstwa domowego. Gospodarstwa domowe nieposiadające dzieci charakteryzowały się stosunkowo najwyższym przeciętnym poziomem dochodu rozporządzalnego, wydatków ogółem (w tym wydatków na zdrowie) oraz bieżących oszczędności w całym okresie objętym badaniem. W gospodarstwach tych zaobserwowano systematyczny wzrost dochodu i wydatków, przy czym wydatki ogółem i wydatki zdrowotne wzrastały w tempie wolniejszym niż dochód (wzrost wydatków ogółem o 40,11%, wydatków zdrowotnych o 31,53%, a dochodu rozporządzalnego o 53,57%). W rezultacie, bezdzietne rodziny, dysponując z roku na roku coraz większą nadwyżką dochodów nad wydatkami, miały relatywnie największe możliwości gromadzenia oszczędności. W całym badanym okresie przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez rodziny bezdzietne były kilkakrotnie wyższe w porównaniu do odpowiadających im wartości odnotowanych dla pozostałych grup gospodarstw, jak również

9 zdecydowanie przekraczały wartości średnie, obliczone dla ogółu gospodarstw domowych. Dysproporcje w poziomie wydatków zdrowotnych są najbardziej widoczne podczas porównania tej kategorii wydatków ponoszonych przez rodziny bezdzietne oraz małżeństwa z trojgiem i większą liczbą dzieci na utrzymaniu. W 2013 roku małżeństwa bez dzieci wydały na ochronę zdrowia średnio 98 zł miesięcznie na osobę w porównaniu do rodzin wielodzietnych, u których wydatki te były zawsze najniższe, a w omawianym roku wyniosły odpowiednio 21,71 zł miesięcznie na osobę. W gospodarstwach domowych rodzin wielodzietnych ponad 85% dochodu przeznaczano na pokrycie wydatków ogółem, z czego tylko około 3% na cele zdrowotne. Intuicyjnie rozumując może się wydawać, że gospodarstwa z większą liczbą dzieci powinny ponosić wyższe wydatki na ochronę zdrowia. Z drugiej strony, ograniczenia dochodowe powodują, że rodziny wielodzietne korzystają przede wszystkim ze świadczeń zdrowotnych finansowanych w ramach systemu publicznego. Powyższą tezę potwierdzają też wyniki badania przeprowadzonego przez Kośnego (2013, s. 116), w których nie zaobserwowano wyraźnej zależności pomiędzy biologicznym typem rodziny, a poziomem ponoszonych wydatków zdrowotnych. W pozostałych typach gospodarstw domowych z dziećmi na ochronę zdrowia przeznaczano zwykle około 3 4% dochodów. Z kolei małżeństwa nieposiadające dzieci przeznaczały około 5 6% swoich dochodów na cele zdrowotne. Generalnie w całym badanym okresie najkorzystniejszą sytuacją finansową charakteryzowały się rodziny bezdzietne. Oczywiście w przypadku rodzin wielodzietnych odnotowano najniższe wartości badanych zmiennych, niemniej jednak ich sytuacja finansowa, choć niewątpliwie trudna, była dosyć stabilna. W najgorszej sytuacji znalazły się osoby samotnie wychowujące dzieci. Ta grupa gospodarstw domowych osiągała stosunkowo niskie dochody, których zdecydowaną większość (ponad 93%) przeznaczała na wydatki. W latach przeciętne miesięczne wydatki matek lub ojców z dziećmi na utrzymaniu przekraczały przeciętne miesięczne dochody, co oznacza konieczność korzystania z uprzednio zgromadzonych oszczędności bądź pożyczek lub kredytów. Gospodarstwa domowe osób samotnie wychowujących dzieci charakteryzowały się więc znikomymi możliwościami oszczędzania, a także dużą zmiennością ponoszonych wydatków na zdrowie. W odniesieniu do gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na typ biologiczny rodziny, obliczone wartości współczynnika korelacji wskazują na występowanie silnej, dodatniej zależności liniowej pomiędzy wydatkami na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego, a także pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym (r xy 0,89). Jedynie w przypadku osób samotnie wychowujących dzieci siła związku korelacyjnego między powyższymi cechami była nieco słabsza (współczynnik korelacji przyjął wartości odpowiednio 0,73 i 0,72, istotne na poziomie α = 0,05). Kryterium ostatniego z analizowanych podziałów gospodarstw domowych stanowi przynależność do grupy kwintylowej, określona na podstawie wielkości dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w gospodarstwie. W latach

10 Dochód rozporządzalny na osobę (w zł) w najzamożniejszych gospodarstwach domowych (V grupa kwintylowa) przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę był ponad 6-krotnie wyższy od analogicznej wartości odnotowanej w odniesieniu do najuboższych gospodarstw (I grupa kwintylowa). Przeciętne wydatki ogółem gospodarstw należących do V grupy kwintylowej były w każdym z analizowanych lat ponad 3,5-krotnie wyższe w porównaniu do przeciętnych wydatków ponoszonych przez gospodarstwa zaklasyfikowane do grupy I. Im wyższy poziom dochodu, tym gospodarstwa domowe mniejszą jego część przeznaczały na pokrycie wydatków ogółem, zwiększając przy tym możliwości bieżącego oszczędzania. W odniesieniu do gospodarstw należących do grup kwintylowych II V w analizowanym okresie odnotowano tendencję spadku udziału wydatków w dochodzie. W przypadku 20% najuboższych gospodarstw wydatki ogółem przekraczały w każdym roku wartość osiągniętego dochodu, co oznacza, że osoby te były zmuszone do korzystania z kredytów lub pożyczek bądź co wydaje się jednak mniej prawdopodobne z uprzednio zgromadzonych oszczędności. Na przestrzeni badanego okresu dysproporcja pomiędzy sytuacją finansową 20% najbogatszych gospodarstw, a 20% tych najuboższych pogłębiła się (rys. 5). Rys. 5. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę oraz udział wydatków ogółem w tym dochodzie w gospodarstwach domowych należących do I i V grupy kwintylowej w latach Rok dochód I kwintyl dochód V kwintyl udział wydatków w dochodzie I kwintyl udział wydatków w dochodzie V kwintyl Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). 160% 140% 120% 100% Przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez gospodarstwa zaklasyfikowane do V grupy kwintylowej wzrosły z 74,08 zł w 2006 roku do 102,36 zł w 2013 roku (wzrost o 38,17%). Wydatki te były zwykle ponad 5- krotnie (a w 2006 roku ponad 6-krotnie) wyższe od wydatków zdrowotnych ponoszonych przez 20% najbiedniejszych gospodarstw. Udział wydatków na zdrowie w dochodzie rozporządzalnym w odniesieniu do I grupy kwintylowej 80% 60% 40% 20% 0%

11 kształtował się na poziomie 4,17 5,02%, podczas gdy dla gospodarstw z grup II, III i IV było to około 4 4,5%, a dla najzamożniejszych zazwyczaj nieco poniżej 4%. W wyniku analizy korelacji odnotowano analogicznie jak w przypadku poprzednich klasyfikacji gospodarstw domowych silną, dodatnią zależność liniową pomiędzy wartością wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego. Podobnie, silną dodatnią korelację pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym zauważono w odniesieniu do wszystkich grup kwintylowych, za wyjątkiem I grupy. W przypadku 20% najuboższych gospodarstw domowych w miarę wzrostu dochodu wzrastało zadłużenie (ujemne oszczędności bieżące), jednak ta zależność okazała się nieistotna statystycznie. PODSUMOWANIE Najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy sytuacji finansowej gospodarstw domowych w Polsce, w kontekście rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej, można ująć następująco: 1. W badanym okresie wraz ze wzrostem dochodu gospodarstwa domowe zwiększały wydatki na zdrowie. Jednocześnie nie odnotowano znaczącego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, co wskazuje, że przyczyną wzrostu wydatków zdrowotnych było częstsze nabywanie leków i innych artykułów farmaceutycznych oraz korzystanie ze świadczeń zdrowotnych, zwłaszcza z zakresu opieki ambulatoryjnej. W zależności od rozpatrywanego przekroju, zdecydowanie największe wydatki na cele zdrowotne ponosiły gospodarstwa emerytów, bezdzietne małżeństwa oraz gospodarstwa należące do najwyższej grupy kwintylowej. Najniższym poziomem wydatków na zdrowie charakteryzowały się gospodarstwa rolników, rodzin wielodzietnych, oraz osób o najniższych dochodach. Należy oczekiwać, że przewidywany systematyczny wzrost zamożności społeczeństwa polskiego, przy równoczesnym postępowaniu procesów demograficznych, wpłynie na rosnące zapotrzebowanie na prywatnie finansowane świadczenia z zakresu opieki zdrowotnej, co przełoży się na dalszy wzrost wydatków gospodarstw domowych na wspomniane cele. Wprowadzenie nowego typu prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych połączonych z medycznymi kontami oszczędnościowymi mogłoby spowodować ograniczenie dalszego wzrostu bezpośrednich wydatków zdrowotnych gospodarstw domowych, które w przeciwieństwie do regularnej składki ubezpieczeniowej czy wpłaty na konto medyczne często stanowią nagłe obciążenie budżetu gospodarstwa. Najbardziej obciążone wydatkami na zdrowie, w stosunku do swoich możliwości finansowych, są gospodarstwa

12 domowe emerytów i rencistów. Zastosowanie nowych rodzajów ubezpieczeń zdrowotnych daje możliwość gromadzenia długoterminowych, międzyokresowych oszczędności na pokrycie wydatków zdrowotnych w okresie emerytalnym i (lub) okresie inwalidztwa, zabezpieczając tym samym sytuację finansową osób starszych i (lub) niepełnosprawnych. 2. Wzrost dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych nie przełożył się bezpośrednio na zwiększenie udziału wydatków na zdrowie w tym dochodzie, który, poza gospodarstwami emerytów i rencistów kształtował się na stosunkowo niskim poziomie. Wyniki podobnych badań wskazują, że w momencie pojawienia się dodatkowego, nadwyżkowego dochodu gospodarstwa domowe zwiększają przede wszystkim wydatki na żywność, wyposażenie mieszkania i transport (Piekut, 2014, s. 90). Zatem aktualne znaczenie wydatków na zdrowie w strukturze wydatków większości gospodarstw domowych w Polsce jest wciąż stosunkowo niewielkie, co ogranicza dalsze możliwości rozwoju nowych form finansowania opieki zdrowotnej. 3. Zainteresowanie ubezpieczeniami zdrowotnymi jest uzależnione od sytuacji finansowej poszczególnych gospodarstw domowych. Najkorzystniejszą sytuację finansową, pozwalającą na zwiększanie wydatków zdrowotnych oraz gromadzenie oszczędności, zaobserwowano w przypadku osób pracujących na własny rachunek, małżeństw nieposiadających dzieci, a także najzamożniejszych gospodarstw. W odniesieniu do gospodarstw domowych rolników, emerytów, rencistów, rodzin wielodzietnych, osób samotnie wychowujących dzieci, a także 20% najbiedniejszych gospodarstw wydaje się raczej mało prawdopodobne, aby gospodarstwa te, ze względu na stosunkowo niekorzystną i często niestabilną sytuację finansową, były zainteresowane nowymi rozwiązaniami w zakresie prywatnego finansowania świadczeń zdrowotnych. 4. Wyniki analizy korelacji potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów gospodarstwa domowe zwiększają (zmniejszają) wartość wydatków na ochronę zdrowia oraz dysponują większą (mniejszą) ilością nadwyżkowych środków finansowych, które mogą przeznaczyć na oszczędności. Nie można przy tym wyodrębnić typów gospodarstw, w przypadku których analizowane zależności okazały się zdecydowanie najsilniejsze lub najsłabsze. INFORMACJE DODATKOWE Artykuł został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/00563.

13 LITERATURA Anioła, P., Gołaś, Z. (2013). Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Barlik, M., Siwiak, K. (2011). Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. GUS. ( ). Budżety gospodarstw domowych w latach Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa. Kośny, M. (2013). Determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego rodzin. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Piekut, M. (2014). Wydatki na zdrowie w gospodarstwach domowych porównanie międzynarodowe. Economics and Management, nr 1, Skrzypczak, Z. (2013). Zmiany poziomu i struktury wydatków polskich gospodarstw domowych na ochronę zdrowia w latach kryzysu gospodarczego. Problemy Zarządzania, vol. 11, nr 1(40), t. 1, Zalega, T. (2013). Wydatki na ochronę zdrowia w polskich gospodarstwach domowych w okresie kryzysu. Problemy Zarządzania, vol. 11, nr 1(41), t. 2,