By Marcin Polkowski WSZYSTKIE DATY PODANE SĄ PRZED NASZĄ ERĄ!!! 1. WPROWADZENIE

Transkrypt

1 By Marcin Polkowski WSZYSTKIE DATY PODANE SĄ PRZED NASZĄ ERĄ!!! 1. WPROWADZENIE Starożytny Bliski Wschód to obszar: Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu, zachodnich prowincji Iranu, Egiptu, północnej części Sudanu i Arabii Saudyjskiej (oraz innych państw Płw. Arabskiego). Ważną rolę kulturotwórczą w starożytności odegrały krainy: Mezopotamia, Egipt, Elam, Anatolia, Syria i Palestyna. Krainy te nigdy nie pozostawały w izolacji względem siebie. Więzi kulturowe i ekonomiczne między nimi powstały w neolicie. Przełom IV i III tysiąclecia pojawienie się pierwszych źródeł pisanych w Mezopotamii, Elamie i Egipcie. W innych miejscach nastąpiło to w III tysiącleciu. Mieszkańcy bliskiego wschodu to głównie: semicka, indoeuropejska i kaukaska grupa językowa. Największą rolę odegrały ludy semickie. Były 3 wielkie fale migracyjne ludności semickiej: - I fala migracyjna ok. pierwsza połowa III tysiąclecia oznaczała pojawienie wschodniosemickich Akadów i zachodniosemickich Eblaitów. Nie wiadomo czy to była powolna migracja czy zamieszkiwali oni już Mezopotamię (Akadowie) i Syrię (Eblaici). Mezopotamia, Syria, Palestyna i przylegające do nich obszary od str. Pustyni syryjskiej były stale zamieszkane przez ludy semickie. Od połowy II tysiąclecia Akadowie i Sumerowie tworzyli rzeczywistość polityczną i kulturową Mezopotamii, ich osadnictwo koncentrowało się w północnej części Sumeru później nazwanej Akadem. W XXIV wieku dzięki Sargonowi podbili cały kraj na 1,5 wieku. W następstwie najazdu Gutejczyków upadło państwo staroakadyjskie. Akadowie pozostali jednak dominującym ludem południowej Mezopotamii (Sumero-Akadu). Język akadyjski do czasów antycznych pozostał powszechnym językiem na tym obszarze a w II tysiącleciu był językiem dyplomacji w Egipcie, kraju Hatti, Mitanni, Syrii i Palestynie. Eblaitowie uchodzą za najstarszy znany lud syryjski. Utworzyli państwo w 1 połowie III tysiąclecia, długi czas było potęgą, upadło po najeździe akadyjskich władców: Sargona i jego wnuka Naram-Sina. Ebla utrzymywała kontakty z Mari i Sumero-Akadem. Od połowy XXIII wieku traciło na znaczeniu, do czasów kananejczyków dominowali w Syrii. - II fala migracyjna schyłek III tysiąclecia do połowy XIX wieku kiedy większość plemion osiadła. Przybycie Kananejczyków i Amorytów, prowadzących koczowniczy/półkoczowniczy tryb życia. Stopniowo opanowały większą część Mezopotamii (Amoryci) i Syro-Palestynę (Kananejczycy i częściowo Amoryci). Ich państwa przez 1 połowię II tysiąclecia określały losy tych krain, za wrogów mając jedynie Hurytów na północy. W wyniku migracji Amorytów powstała Asyria i Babilonia. - III fala migracyjna schyłek II tysiąclecia wędrówki Aramejczyków (XIV wiek pierwsze grupy aramejskie w rejonie środkowego Eufratu,XIII wiek Hebrajczycy, Moabici, Edomici i Ammonici w Palestynie, XII wiek właściwa migracja Aramejczyków do Syrii i Mezopotamii, trwala 3 wieki. Aramejczycy opanowali większość Syrii oraz północną i środkową (prócz Asyrii) Mezopotamię, wspólnie z Chaldejczykami zaś południową jej część. Skutkiem migracji była zmiana struktury ludnościowej Bliskiego Wschodu. W tym czasie kształtował się lud Fenicjan będących prawdopodobnie potomkami kananejczyków. Z N i NW na Bliski Wschód napływały ludy indoeuropejskie. Od początku II tysiąclecia penetrowali Anatolię. Pierwsza fala osiedleńcza dotarła tam XIX i XVIII wieku a tworzyli ją: Hetyci, Luwici, Palajczycy i mniejsze plemiona. Najsilniejsi, Hetyci, na 500 lat zawładnęli większą częścią Anatolii. Od XIV wieku swą obecność w nadmorskiej części Syrii i Anatolii zaznaczyli Grecy mykeńscy, w SW Anatolii mieli państwo Ahijawa dowód trwałego osadnictwa. Schyłek II tysiąclecia z NW na SE migracja Ludów Morza (ludy egejskie, bałkańskie i anatolijskie), w jej wyniku zmienił się układ sił na B,W. i pojawił się lud indoeuropejski Frygowie. Początek I tysiąclecia w zdominowanej przez indoeuropejczyków Anatolii do potęgi w VII wieku doszli Lidijczycy. Na zachodnich wybrzeżach A. rozszerzyło się osadnictwo greckich Eolów, Jonów i Dorów. VIII/VII wiek Armenię, płn. Mezopotamię i wsch. Anatolię najeżdżali Kimmerowie i Scytowie. Od wschodu Medowie i Persowie napierali na Asyrię. Od 1 połowy II tysiąclecia Huryci pojawili się w płn. Syrii i Mezopotamii. W połowie II tysiąclecia powstało Mitanni imperium huryckie (płn. Mezopotamia, płn. Syria). Mitanni upadło w XIV wieku. Nieznana jest przynależność etniczna: Sumerów, Hatytów, Elamitów, Gutejczyków i Lulubejów. Sumerowie wynalazcy pisma klinowego, autorzy najstarszych dzieł literackich, przybyli do Mezopotamii w połowie IV tysiąclecia ze wschodu. Do końca III tysiąclecia dominowali w płd. Mezopotamii. Elamici kultura przetrwała do VII i VI wieku (najazdy Asyryjczyków, Medów i Persów). Egipcjanie grupa semito-chamicka

2 2. BLISKI WSCHÓD U PROGU HISTORII POWSTANIE NAJSTARSZYCH CENTRÓW CYWILIZACYJNYCH (II POŁOWA IV TYSIĄCLECIA) 2.1 Ponadregionalne związki kulturowe u schyłku neolitu B.W. najwcześniejsza rewolucja neolityczna, związki pomiędzy poszczególnymi centrami osadnictwa powstały już w epoce neolitu, ich zasięg najpełniej odzwierciedlają szlaki handlowe obsydianu: - do południowopalestyńskiej Beidy - do południowomezopotamskiego Eridu - do irańskiego Ali Kosz Ceramika malowana pozwoliła określić główne kierunki kontaktów ponadregionalnych. W I połowie VI tysiąclecia były 4 wielkie kręgi kulturowe: - Dżarmo obszar Zagrosu - Hassuna NE i środkowa Mezopotamia - Amuk (fazy A i B) - Czatalhuyuk SE Anatolia W 2 połowie VI tysiąclecia w miejsce kultury Hassuna pojawiła się kultura Halaf (obszar k. Hassuma i wschodnie tereny k. Amuk). W środkowej Mezopotamii k. Samarra (płd. Obszary k. Hassun i obszar zanikającej k. Dżarmo). Schyłek VI tysiąclecia na samym południu Mezopotamii powstała k. Eridu jako preludium do powstania k. Ubaid w V tysiącleciu przeżywającej rozkwit. K. Amuk została wyparta z Palestyny przez k. Jarmuk. W Palestynie k. Jarmuk płynnie przeszła w V tysiącleciu w k. Munhata i Wadi Rabah. W 2 połowie VI tysiąclecia, kręgi kulturowe: - Halaf Płn. Syria, płn. Mezopotamia - Samarra Środ. Mezopotamia, środ. i płn. część Zagrosu - Amuk C środ. i płd. Syria i Liban - Jarmuk Palestyna Od połowy V tysiąclecia upadek i zanik k. Halaf, pojawiła się ludność wprowadzająca miedź do użytku. II połowa V tysiąclecia cała Mezopotamia w sferze k. Ubaid 2.2 Rewolucja miejska i powstanie pierwszych miast państwa p.n.e. faza Ubaid 4, k. Ubaid w apogeum swego rozwoju faza schyłkowa k. UBaid (Ubaid 5) Kres kultury Ubaid zbiegł się w czasie z niesamowicie szybkim rozrostem społeczności na B.W., powstawały prężne, lecz lokalne centra kulturowe. Więzi lokalne zminimalizowały znaczenie więzi ponadregionalnych do poziomu kontaktów handlowo-ekonomicznych bez decydowania o tożsamości kulturowej. Powstające w efekcie tego lokalne kultury stały się zalążkiem przyszłych miast państw jak np. Uruk w płd Mezopotamii czy Suza w Suzjanie. Kultury te wprowadziły oba obszary w epokę historyczną. W 2 połowie IV tysiąclecia rozwój Suzjany stojącej u progu dobrze wykształconej państwowości miejskiej został zahamowany. W wyniku czynników wewnętrznych lub zewnętrznych Suzjana upadła ekonomicznie a procesy państwotwórcze zostały przerwane (gdzieniegdzie cofnięte). Kraj się wyludnił, rodzime pismo zastąpiono sumeryjskim pismem klinowym, Suza zmniejszyła się do 1/3 rozmiaru z poprzedniego okresu, duża część ludności przeniosła się do Mezopotamii płd. Był to bodziec który przyspieszył rozwój urbanizacyjny rejonu Uruk, który po katastrofie Suzjany stał głównym obszarem tworzenia się miast-państw, który doprowadził do wykształcenia się państwowości sumerów. Między wczesną fazą kultury Uruk ( ) a późną ( ) ludność rejonu Uruk wzrosła pięciokrotnie, równomierne rozmieszczenie średnich wiosek zastąpione zostało zgrupowaniami mniejszych osiedli skoncentrowanych wokół kilku dużych protomiejskich centrów. W 2 poł. IV tysiąclecia dla rejonu Uruk nie stwierdzono wokół w promieniu 15 km żadnych osiedli, obszar ten mógł być użytkowany rolniczo. Samo Uruk przekształciło się w miasto osiągając ok wielkość 80 ha i ok. 10 tysięcy ludności. Przejawem umocnienia się państwowości była rozbudowa świątyni E-anna do rozmiarów ogromnego kompleksu świątynno-gospodarczego. Instytucją wokół której rozwinęła się administracja były właśnie świątynie. Była ona centrum administracyjnym miast-państw, w późniejszych okresach jej rolę gdzieniegdzie przejęły pałace. Od połowy IV tysiąclecia powszechnie zaczęto rozprowadzać wynalezione znacznie wcześnie szybkoobrotowe koło garncarskie umożliwiając przemysłową produkcją słabo zdobionej ceramiki.

3 Ok w formie zaawansowanej pojawiło się pismo, w początkowej fazie pismo piktograficzne liczyło ok znaków. W 200 lat później przekształciło się w pismo ideograficzne by następnie przejść w pismo wyrazowo-sylabowe. Wynalezienie więc pisma jako narzędzia administracji pozwoliło w pełni rozwinąć się państwowości i pozwoliło również całemu B.W. wejść w erę historyczną. 3. ROZKWIT WIELKICH CYWILIZACJI STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU W III i II TYSIĄCLECIU P.N.E. 3.1 Mezopotamia i Elam Warunki naturalne i krainy historyczne Mezopotamia (gr. Meso-potamios kraj między rzekami), nizinny obszar w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Od północy i wschodu odgraniczony górami Taurusu Armeńskiego i Zagrosu. Na południu granicą była Zatoka Perska, przy czym wówczas linia brzegowa była bardziej w głębii lądu. Zachodnią granicą był Eufrat. Na Mezopotamię składały się 3 krainy geograficzne: - N i NE część, na północ i wschód od Tygrysu, pasmo wyżyn i przedgórzy Zagrosu i Taurusu Armeńskiego, niewielka nizina wokół gór Dżebel Hamrin. Chłodny klimat, największa w Mezopotamii ilość opadów, zaspokajających rolnictwo. - N i środkowa, największa część Mezopotamii, od północy wyżynna, przechodząca na południu w równiny i niziny w tym Dżezirę, step gdzie jedynym źródłem wody jest dorzecze Chaburu i rzeki okresowe. Rolnictwo w dolinach rzek uzależnione od irygacji. Nizinna Dżezira była atrakcyjną siedzibą dla ludów koczowniczych i półkoczowniczych. - S część Mezopotamii, płaska, aluwialna dolina Eufratu, Tygrysu i częściowo Dijali. W części wschodniej jeziora, bagna i zalewy. Ryby stałym składnikiem pożywienia. Trzcian i glina jako materiały budowlane. SE od Mezopotamii był Elam, dzielił się na Suzjanę i Elam właściwy. Suzjana, stykająca się z Mezopotamią Płd. na północy wyżynna, sięgająca Zagrosu, na południu przechodziła w podobną do mezopotamskiej nizinę aluwialną. Rzeki Kercha i Karun stanowiły jej system wodny. Elam właściwy obejmuje obszary dzisiejszego SW Iranu. Wraz z górami Zagrosu sięga daleko SE. Klimat surowy a opady trzykrotnie obfitsze niż w Suzjanie i Mezopotamii. Krainy historyczne Mezopotamii: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mitanni, Chaldea. Mezopotamia Południowa od początków epoki historycznej po Sargona Akadyjskiego zwana Sumerem, przez resztę III tysiąclecia Sumero-Akad, przy czym Akadem zwano północną część dawnego Sumeru. Od początku II tysiąclecia (najazd amorytów), mniej więcej od panowania Hammurabiego zwano ten obszar Babilonią. W 1 połowie I tysiąclecia południowa Babilonia nazwana została Chaldeą. Początek II tysiąclecia, NE Mezopotamii powstała Asyria, zaś na terenach północnych, nad środkowym i górnym Eufratem i Chaburem powstało huryckie państwo Mitanni. Państwa znad środkowego Eufratu (dominujące tu przez 1000 lat Mari). Żadna nazwa nie przylgnęła tu na stałe, tak samo jak kraina w widłach Dijali i Tygrysu z silnym ośrodkiem politycznym, Esznunną. Elam historycznie podzielony jest na Suzjanę i Elam. Występowało wiele księstw jak np. Awan, Anszan, Szimaszki czy Marchaszi Źrodła pisane Mezopotamia ma najlepiej zachowane źródła na całym Bliskim Wschodzie łącznie z Grecją i Rzymem. Dzięki tabliczkom glinianym które przetrwały do dziś. Przetrwały duże ilości dokumentów z życia codziennego (umowy handlowe, teksty gospodarcze, akty małżeństwa, adopcji etc), poza B.W. teksty tego typu przetrwały w niewielkiej liczbie. Źródła przetrwały m.in. dzięki opuszczonym jeszcze w starożytności miasto które pokryte kurzem, piaskiem i gliną stały się sztucznymi wzgórzami, tzw. Tellami. Mezopotamskie źródła historyczno-chronologiczne: kroniki, roczniki, inskrypcje królewskie, listy władców, wykazy urzędników eponimicznych, listy lat. Mogę one mieć formę pomników (inskrypcje oficjalne) lub tabliczek glinianych. Najcenniejsze kroniki to asyryjska Kronika Synchronistyczna oraz seria kronik neobabilońskich. Roczniki są specyficzne dla Asyrii i pojawiły się w końcu XIV wieku. Najliczniejsze są inskrypcje królewskie: fundacyjne, wotywne, opisowo-historyczne, hymniczne. Pierwsze inskrypcje historyczne pochodzą z XXV wieku z sumeryjskiego Lagasz. Najważniejsza listy królów: Sumeryjska lista królów i Asyryjska lista królów. Asyryjskie wykazy eponimiczne urzędników limmu (urzędujący 1 rok) często podają obok imienia limmu, również najważniejsze wydarzenie z danego roku.

4 Babilońskie listy lat sporządzane w 1 połowie II tysiąclecia, wykazy określeń rocznych, Inne źródła to też kodeksy i zbiory praw, np. Kodeks Hammurabiego, Kodeks Lipit-Isztara z Isin (XX wiek), kodeks Ur-Nammu z Ur (XXI wiek). Każdy składa się z 3 części: historyczno-religijnej, normatywnej i religijno-etycznej. Źródła dla Elamu, zwłaszcza dla III i II tysiąclecia są nieliczne. Większość koncentruje się na okresie wczesnym lub medo-perskim Historia polityczna Mezopotamii do końca II tysiąclecia p.n.e Okresy Historyczne: - Dżemdet Nasr ( ) - Wczesnodynastyczny ( ) 3 etapy: pierwszy ( ), drugi ( ), trzeci ( ) - Staroakadyjski ( ) - Gutejski ( ) - neosumeryjski ( ) W Babilonii: - starobabiloński ( ) - średniobabiloński ( ) - nowobabiloński ( ) - chaldejski ( ) W Asyrii: - staroasyryjski (XX-XVII wiek) - średnioasyryjski (XVI wiek 935 rok) - nowoasyryjski ( ) Okres Dżemdet Nasr p.n.e. Brak źródeł historycznych, teksty gospodarcze spisywane w języku sumeryjskim, Sumerowie jako lud występujący w południowej Mezopotamii od połowy IV tysiąclecia, odkrył pismo i doprowadził do powstania cywilizacji miejskiej. W tym okresie ukształtował się podział polityczny Sumeru na miasta-państwa, zasięg terytorium każdego oznaczał zasięg lokalnego systemu irygacyjnego. W skład państwa-miasta prócz centralnego ośrodka wchodziło do kilkunastu małych miejscowości. Miasta państwa rozlokowane były wzdłuż dwóch głównych szlaków wodnych. Nad Eufratem leżały (od północy): Sippar, Kisz, Nippur, Isin, Szuruppak, Uruk, Ur, Eridu. Nad kanałem Iturun-gal leżały: Kesz, Adab, Zabalam, Umma, Bad-tibira, Larsa. Na północy nad samym Tygrysem leżało Akszak. Zaś nad wpływającym do Iturun-gal kanałem Nina-dua leżało Lagasz. Leżący nad rzeką Dijala i poza Sumerem ośrodek Esznunna stanowił północno-wschodnie peryferie Sumeru Okres wczesnodynastyczny (starosumeryjski): około p.n.e. WD I pozbawiony inskrypcji królewskich, WD II zachowały się tylko w formie inskrypcji fundatywnych i wotywnych. WD III pokaźny zbiór bogatych w treść inskrypcji. Emme-baragesi pierwszy, uwiarygodniony inskrypcją królewską władca miasta-państwa Kisz. Inskrypcja pochodzi z r (WD I). Założyciel 1 dynastii z Kisz. Wg Kroniki z Tummal zbudował świątynię Enlila w Nippur. Toczył zwycięskie walki z Elamem (nie wiadomo czy jako atakujący czy atakowany). Kisz- wg sumeryjskiej listy królów pierwsze miasto które po potopie stało się siedzibą władzy królewskiej. Nippur święte miasto Sumerów, nie mające znaczenia politycznego, ze względu na znajdującą się tu świątynię Enlila i akceptację jej kapłanów, czyniło właściciela suzerenem całego regionu. Uruk dominujące na południu miasto-państwo. Jednym z władców był Gilgamesz który odparł atak Agi, króla Kisz (syn Emme-baragesiego), w efekcie Uruk na kilkadziesiąt lat zdobyło pozycje hegemona oraz zajęło pobliskie Ur, a wkrótce również po Nippur. W tym czasie krajem wstrząsały liczne walki czego dowodem jest rozbudowa murów obronnych przez większość miast Sumeru. Ok Mesilim, król Der, opanował Kisz i poddał zwierzchnictwu miasta północnego i środkowego Sumeru. Hegemonia Kisz w jego czasach sięgała nawet południowo-wschodniej części Sumeru. WD III wiedza na temat wydarzeń się powiększa głównie dzieki inskrypcjom z Lagasz. Było ono miastem, którego tereny były wzdłuż wschodniej odnogi kanału Iturun-gal. Pod rządami dynastii Ur-Nansze ( )

5 doszło do dużego znaczenia. Toczyło walki z miastem Umma o żyzne tereny pograniczne. Jeden z wybitniejszych władców Ur-Nansze E-ana-tum (ok r.), korzystając z osłabienia kontroli Kisz, rozgromił Ummę, podporządkował środkowy i północny Sumer wraz z Nippur i Kisz. Tytułował się królem Kisz. Dotarł daleko w górę Eufratu zajmując państwo Mari, semicki ośrodek w kręgu oddziaływań państw semickich Syrii i NW Mezopotamii. Po rozpadzie państwa E-ana-tuma hegemonem został przedst. I dynastii Ur - Mes-ane-pada (ok.2430 r.). Ur jak i Lagasz były z południa, świadczy to o osłabieniu miast sumeryjskich na północy, w związku z umacnianiem się semickich Akadów. Napływ kolejnej fali Akadów osłabił struktury państwowe do czasu wyłonienia się nowych akadyjskich elit władzy. W 2400 r. En-metena z Lagasz i Lugal-kinisze-dudu z Ur zawarli sojusz międzypaństwowy. Miał regulować sytuację na południu kraju poprzez podział stref wpływów i wspólne gwarancje w razie zagrożenia z północy Sumeru. Ok r. książę Ummy Lugal-zagesi podjął próbę zjednoczenia Sumeru. Po zwycięstwie nad władcą Lagasz, Uru-inim-giną, podbil Uruk, Ur i Eridu na SW. Przyjął tytuł króla Uruk i przeniósł tam stolicę. Jego inskrypcje z Nippur potwierdzają że jego celem było zjednoczenie Sumeru i przeciwstawienie się infiltracji akadyjskiej. Panował 25 lat Okres staroakadyjski p.n.e. Sargon ( ) wedle tradycji był podczaszym na dworze króla Kisz, Ur-Zababy, którego odsunął od władzy i ruszył na podbój Sumeru. Dzięki opanowaniu Kisz mógł stanąć do walki z Lugal-zagesim. W efekcie starcia król Uruk poniósł klęskę i został pohańbiony poprzez uwiązanie do bram świątyni Enlila w Nippur. Zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz i Umma a ich mury zniszczone. Reszta miast zapewne poddała się bez walki. Podboje Sargona sięgnęły Zatoki Perskiej. Na podbitych ziemiach lokalni władcy po upewnieniu się co ich lojalności stali się namiestnikami zarządzającymi w imieniu króla Akadów pod okiem dowódców garnizonowych. Stolicą ustanowił nie którę z sumeryjskich miast lecz nowo zbudowane miasto Akad na północnych rubieżach kraju, Sumer stał się Sumero-akadem. W drugiej połowie panowania Sargon walczył z Elamem podbijając jego zachodnią część wraz z Suzą. Podbił również północną część Mezopotamii, kolejno podbił: Mari, Jarmutum i syryjską Eblę by dotrzeć do legendarnych Lasów Cedrowych (góry Amanu) i Gór Srebrnych (Taurus w Anatolii). Sargon przybrał tytuł króla świata, pod koniec jego panowania krajem wstrząsało niezadowolenie i bunty. Za rządów synów Sargona: Rimusza i Man-isztusu krajem wstrząsały powstania i ruchy odśrodkowe które doprowadziły do utraty wielu zdobyczy Sargona. Za panowania Rimusza uniezależniły się kraje północne, zaś po wstąpieniu na tron jego brata Elam. Syn Man-isztusu, wnuk Sargona, Naram-sin ( ) przybrał tytuł: króla potężnego, króla akadu, króla czterech stron świata. Po kilku latach spokoju i stłumeniu rebelii w prowincji Apiszal w kraju wybuchło powstanie o ogromnym zasięgu i organizacji. Zbuntowały się niemal wszystkie miasta południa (Sumeru), pod przewodnictwem króla Uruk, Amar-girida oraz większość miast północy (Akadu) z samozwańczym królem Kisz, Iphur-Kiszem. Naram-Sin po wielu latach ciężkich walk pokonał powstańców. Po restauracji państwa i struktur administracyjnych opanował ziemie nad środkowym i górnym Tygrysem (późniejsza Asyria) oraz rejon Chaburu. Idąc śladami Sargona wyprawił się do Syriio, złupił Eblę, pokonał północnosyryjskie państwo Mukisz, dotarł do Lasów Cedrowych, przekroczył Taurus i spustoszył południowo-wschodnią Anatolię. Narzucił zwierzchnictwo królowi Magan, Mannu-dannu a z elamicki władcą, Hitą, zawarł układ o przyjaźni. Pod koniec panowania toczył ciężkie walki z plemionami górskimi z Zagrosu. Następca Naram-Sina, Szar-kali-szarri w efekcie tego zagrożenia zdołał utrzymać większość terytorium tylko w pierwszym okresie panowania. Walcząc z Elamitami i Amorytami nie zdołał oprzeć się atakowi Gutejczyków i Lulubejów. Ok królestwo akadyjskie upadło a kraj na 100 lat pogrążył się w chaosie Okres gutejski p.n.e. Ciemny wiek w historii Sumero-akadu. Praktycznie brak zachowanych źródeł. Upadek gospodarczy i kulturowy, zanik bądź rozpad struktur administracyjnych, niekiedy też regionalnych. Zaniedbanie systemu kanałów irygacyjnych w efekcie podcięcie podstaw egzystencji społeczeństw osiadłych. Najeźdźcy z Zagrosu nie zasymilowali się, ich władcy tytułowali się Królami Gutejczyków, wg Sumeryjskiej Listy Królów przez 91 lat było 21 królów. Gutejczycy zachowali własną organizację i gospodarkę plemienną (pasterstwo). Nie osiedlali się w miastach lecz jako lud półkoczowniczy wędrowali w poszukiwaniu łupów. W większym stopniu ich łupieżcze działania dotknęły Akad, co pozwoliło Sumerowi szybciej otrząsnąć się z zniszczeń i odbudować ekonomię oraz uzyskać swobodę polityczną.

6 Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, w połowie XXII wieku do władzy doszła II dynastia której wybitnym władcą był Gudea ( książę pobożny i pasterz sprawiedliwy ) , który formalnie uznawał zwierzchnictwo najeźdźców a tak naprawdę rozciągnął swe panowanie na dużą część południowego Sumeru (m.in. Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam). Nawiązał stosunki handlowe z Syrią i Elamem, doprowadził Sumer do ponownego rozkwitu gospodarczego. Utu-hengal, król uniezależnionego już Uruk, który około roku 2120 pokonał ostatniego króla Gutejczyków, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii Okres neosumeryjski monarchia III dynastii z Ur W 2113 r. Ur-Nammu, namiestnik Ur z ramienia Utu-hengala przejął władzę i założył III dynastię z Ur. Był Sumerem, jako swą stolicę wybrał sumeryjskie miasto Ur, zaś bogiem opiekuńczym uczynił Nannara-Suena (boga księżyca). Utworzono przez niego państwo w równym stopniu sięgało tradycji zarówno Sumeru jak i monarchii akadyjskiej. Uważał się za spadkobiercę wielkich władców B.W. (Gilgamesza, Mes-ane-pady, Sargona i Naram-sina). Z polecenia Ur-Nammu sporządzono pierwszą wersję Sumeryjskiej Listy Królów. Władca ten rozbudował krajowe struktury administracyjne, odbudował system irygacyjny oraz skodyfikował prawo. O jego podbojach niewiele wiadomo, usunął Utu-hengala i pokonał Nam-hamiego z Lagasz, podporządkował sobie cały Sumero-Akad. Właściwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był jego syn, Szulgi ( ), w swych podbojach przekraczał on Zagros, penetrował wybrzeża Zatoki Perskiej, ciężkie walki toczył w Kurdystanie. Jego wpływy sięgały Syrii, Armenii i doliny Indusu. Jego imperium składało się z trzech terytoriów: Sumero-Akad, północna Mezopotami z zachodnim Elamem oraz większosć Kurdystanu oraz centralne tereny płaskowyżu irańskiego. Po 20 latach od śmierci Szulgiego jego następcy borykali się z kosztownym systemem administracyjnym, z coraz większym trudem utrzymując w posłuchu ludy: Amorytów, Hurytów i Elamitów. Za panowania Ibi- Suena ( ) Amoryci wdarli do Sumero-Akadu. Od piątego roku jego panowania gdy Amoryci zajęli Larsę, system administracji prowincjonalnej poszedł w rozsypkę. Najazd Elamitów w 2005 r. którzy wraz z Amorytami zajęli stolicę dopełnił dzieła upadku królestwa. Ostatni król sumeryjski został uprowadzony a wraz z nim zakończyła się epoka Sumerów. Amoryci przejęli cywilizację Sumero-Akadu wraz z językiem akadyjskim a w piśmiennictwie również i sumeryjskim, wnosząc również własne elementy do tej kultury Mezopotamia w 1 połowie II tysiąclecia p.n.e., okresy: starobabiloński i staroasyryjski Czasy zmiennych hegemonii Po upadku III dynastii z Ur w Mezopotamii powstało wiele walczących ze sobą państewek amoryckim bądź huryckich (w części NE). W Sumero-Akadzie ich ośrodkami zostały dawne miasta prowincjonalne: Isin, Larsa, Uruk, Kazallu, Kisz i Babilon, rządzone teraz przez dynastie amoryckie. W środkowej i N części poza takimi ośrodkami jak Mari, Aszur i Esznunna, nowe księstwa miały charakterek państewek o charakterze koczowniczym i półkoczowniczym co utrudniało stabilizację. W Babilonii inicjatywa należała do Isin. Za panowania Ibi-Suena (ok p.n.e.), namiestnik Iszbi-Erra uniezależnił się, podporządkowując sobie Nippur i rejon dolnego Eufratu. Dało mu to przewagę nad pozostałymi władcami Amorytów. Po kilku latach ogłosił się spadkobiercą ostatniego króla Sumerów i zapoczątkował II dynastię z Isin. Iszbi-Erra i jego następcy odbudowywali Ur i zniszczone świątynie, utrzymali strukturę administracyjną a język Sumerów przez wiele dziesięcioleci pozostawał głównym językiem administracji. Hegemonia Isin zakończyła się za panowania Lipit-Isztara ( ), piątego przedstawiciela dynastii i autora kodeksu praw. W XIX wieku w miastach Babilonii i Esznunnie, w efekcie fali migracyjnej, władzę objęły nowe rody amoryckie. W Babilonii duże znaczenie osiągnęła Larsa, której władcy podporządkowali sobie południową część kraju i przez całe stulecie byli hegemonami. Jeden z władców Larsy, Rim-Sin ( ) stanął do decydującej walki o panowanie nad Babilonią z Babilonem. W płn. i środk. Mezopotamii początkowo rozkit przeżywała Esznunna. Na początku panowania Ibi-Suena uniezależniła się i stała stolicą królestwa Warum. W połowie XIX wieku jej władcy na pół wieku zdominowali N i środkową Mezopotamię, docierając pod Aszur. Hegemonia Esznunny zakończona została w wyniku powstania państwa staroasyryjskiego. Jego twórcą był Szamszi-Adad I, wywodzący się z miasta Terka nad Eufratem, pozyskał on wiele koczowniczych plemion amoryckich z rejonu Dżeziry i wywalczyć imperium obejmujące N i środkową Mezopotamię.

7 Podbój rozpoczął od Aszuru, stolicy Asyrii. Potem zajął ważne ośrodki na północy (Mari, Terka, Karana, Ekkalatum i in.), granice państwa oparł o Eufrat na zachodzie i Góry Zagros na wschodzie. Po raz pierwszy od III dynastii z Ur, cała N i środkowa Mezopotamia znalazła się pod panowaniem jednego władcy. Mimo że uznany został za władcą asyryjskiego to swą stolicą ustanowił nie Aszur, a miasto w dorzeczu Chaburu które po rozbudowanie nazwał Szubat-Enlil. Po śmierci Szamszi-Adada jego synowie w dość niedługim czasie zostali wypędzeni przez potomków lokalnych dynastii amoryckich. Z południa nadciągała nowa siła Hammurabi z Babilonu Potęga Babilonu Hammurabi i jego następcy Aż do XIX wieku nic nie wskazywało na to że Babilon, miasto nie odgrywające roli politycznej, osiagnie supremację w regionie. Dynastię amorycką w Babilonie załozył w 1894 Sumu-abum. Jego następcy w toku wojen z sąsiadami podnieśli rangę Babilonu do rangi jednego z ważniejszych państewek kraju. Sin-muballit, ojciec Hammurabiego stał na czele koalicji miast N Babilonii walczących z nacierającym z S Rim-Sinem z Larsy. Jego zasługą była budowa licznych twierdz i fortyfikacji oraz wzmocnienie ekonomiczne państwa. Hammurabi ( ) dzięki wsparciu Szamszi-Adada, po kilku latach rozpoczął działania ofensywne. W cztery lata podbił i na stałe włączył do swego państwa Isin i Uruk. Dalszą ekspację zatrzymała śmierć Szamszi- Adada, protektora Hammurabiego. Przez kolejne 27 lat panowania Hammurabi uciekał się gier dyplomatycznych i działań wewnętrznych. Sprzymierzył się z Mari i syryjskim Jamchadem, od których w decydujących chwilach uzyskał wsparcie. W latach wyeliminował nie tylko najgroźniejszych sojuszników: Elam, Larsę, Esznunnę, ale też niepotrzebnych mu sojuszników: Mari i Aszur. Jego królestwo sięgało od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu do Zagrosu. Obejmowało prawie całą Mezopotamię i zachodni Elam (Suzjana). W Babilonii rozbudował system majątków królewskich kosztem ziemii prywatnej i świątynnej, w których osadzał żołnierzy, urzędników oraz zwykłą ludność podległą (muszkenów). Wszyscy oni stanowili podporę władzy Hammurabiego. Syn Hammurabiego, Samsu-iluna już w pierwszej połowie panowania utracił N i częściowo środką Mezopotamię na rzecz pochodzących z Zagrosu, Kasytów. Fortyfikacje na przedpolach N Babilonii zatrzymała ich marsz w stronę centrum kraju. Jednak większość zdobyczy Hammurabiego została utracona. Sytuację kraju pogorszyły powtarzające się w XVII w. bunty na płd. kraju, zwłaszcza w Larsie. Rozpadu nie zdołał zatrzymać najwybitniejszy z następców Hammurabiego, Ammi-saduqi ( ). W 1595 najazd z północy Mursilisa I, króla Hetytów zakończył się zdobyciem i złupieniem Babilonu. Po jego wycofaniu się kraj padł ofiarą Kasytów Mezopotamia w 2 połowie II tysiąclecia p.n.e Babilonia w czasach kasyckich (okres średniobabiloński: ) Kasyci szybko opanowali Babilonię. Nie napotykali większego oporu ze storny miejscowej ludności. Administracja po najeździe Hetytów była w stanie rozkładu. Kasyci, obcy lud, w przeciwieństwie do Gutejczyków i Lulubejów z III tysiąclecia, przejęli babiloński tryb życia ludności osiadłej, a także babilońską kulturę, język i osiągnięcia cywilizacyjne, ulegli asymilacji. Mało wiadomo o historii tego okresu, zwłaszcza dwóch pierwszych stuleci (XVI-XV w.). Nie wiadomo czy Kasyci stworzyli jeden system władzy w Babilonie. W pierwszym okresie osiedlania się zdobywców i podporządkowywania sobie kraju, prócz władców Kasyckich w Babilonie egzystowali równolegle przywódcy róznych plemion kasyckich którzy również używali tytulatury królewskiej. Niezależne od władzy centralnej w Babilonie były księstwa w NE i S części kraju oraz w rejonie rzeki Dijali. Po zjednoczeniu królestwo kasyckie przypominało konfederację autonomicznych księstw. Prócz rejonu centralnego wokół Babilonu istniało kilka innych dużych rejonów jak np. Kraj Nadmorski, obejmujący S Babilonię oraz wiele mniejszych okręgów plemiennych i rodowych. Administracją panstwa zarządzał, rezydujący w Nippur, dostojnik zwany guennalguenoku. Kontrolował on system podatkowy. Urząd guenna był dziedziczny. Od początków XIV w. dzieje kasyckiej Babilonii są szerzej znane dzięki dwóm kronikom: proasyryjskiej Kronice Synchronistycznej i babilońskiej Kronice P, a także dzięki korespondencji dyplomatycznej z Tell el-amarna. Kurigalzu I Starszy (ok. 1400) był pierwszym znanym władcą który zjednoczył cały kraj. Uporał się z secesją Kraju Nadmorskiego i rozciągnął władzę nad wszystkie plemiona kasyckie a nawet poza Babilonię. Potem zaatakował Elam i Suzjanę, korzystając z osłabienia huryckiego Mitanni, przesunął granice na północ. Utrzymywał kontakty dyplomatyczny z Mitanni, Egiptem i Hatti, wprowadzając Karduniasz (kasycką Babilonię) do grona mocarstw tamtego świata. Zbudował nad Tygrysem nową stolicę, Dur-Kuligarzu. Kilkadziesiąt lat po jego śmierci uniezależnił się Elam, odrodziła się niebezpieczna dla Babilonii Asyria, która rosła w siłę pod rządami Aszur-uballita I. Ówczesny władca kasycki, Burna-Buriasz II, zabiegał m.in. na

8 dworze egipskim o nieuznanie niepodległości Asyrii. Gdy mu się nie powiodło to starał się utrzymać pozycję Babilonii dzięki polityce dynastycznej. Za panowania jego następcy, Kurigalzu II Młodszego ( ) kasycka Babilonia przeżyła ostatni okres świetności. Pod Dur-Szulgi, król rozbił atakującą armię elamicką, w wyniku kontrnatacia na 20 lat opanował Elam. Próba ingerencji wewnątrz Asyrii doprowadziła do wojny która dała niewielkie nabytki terytorialne. Po jego śmierci Babilonia stawała się państwem drugorzędnym. Ostateczny kres Babilonii przyniósł najazd króla elamickiego, Szutruk-Nahhunte II który na przełomie 1158/1157 złupił całą Babilonię. Odnowę kraju rozpoczęła II dynastia z Isinm, której najwybitniejszy przedstawiciel, Nabuchodonozor I ( ) doprowadził do krótkotrwałego rozkwitu Babilonii. Najpierw złupił on stolicę Elamu, Suzę. Potem zdobył asyryjskie Ekallatum zmuszając Asyrię do uznania jego zwierzchności. Już w następnym pokoleniu Babilonia, Mezopotamia i Syria stały się widownią jednej z największych migracji epoki, najazdu semickich aramejczyków, chaldejczyków i in. Zmieniły one rzeczywistość polityczną i etniczną B.W Mitanni hurycka potęga Wzrost znaczenia politycznego Hurytów zbiegł się w czasie z powstaniem silnego państwa Hetytów w Anatolii i przejęciem władzy w Babilonii przez Kasytów. Wraz z nimi rozpowszechniono konia, jako zwierzę pociągowe oraz zmiana techniki wojennej poprzez rozpoczęcie wykorzystania rydwanów bojowych. Huryci obecni byli w regionie od prawie tysiąca lat. Od początku II tysiąclecia stanowili znaczną część ludności N Mezopotamii i Syrii. Państewka huryckie wraz z księstwami amoryckimi i kananejskimi tworzyły rzeczywistość polityczną tych obszarów. Brak jednak było hegemona. Pod koniec 1 połowy II tysiąclecia pojawiły się warunki umożliwiające konsolidację plemion huryckich. Upadek syryjskiego królestwa Jamchadu, pogłębiający się paraliż Asyrii, opanowanie Babilonii przez Kasytów, kryzys państwa starohetyckiego, wszystko to w XVI w. wszystko stało się czynnikiem zmian w dotychczasowym układzie sił. Pierwsze wzmianki o Mitanni są z XVI w., już z chwilą najwcześniejszych o nim wzmianek, państwo to stanowiło znaczną siłę. Jest to efekt zjednoczenia się księstw i terytoriów plemiennych z NW Mezopotamii i osiągnięcie w krótkim czasie znacznych rozmiarów. Pierwszy znany władca, Parattarna, wyprawiał się poza Mezopotamię i kontrolował północnoasyryjskie księstwo Alalach. W końcu XVI i 1 poł. XV w. działania mitannijskie w Syrii były hamowane przez faraonów XVIII dynastii, Totmesów I i III. Dzięki licznej populacji huryckiej, Mitanni utrzymało znaczne wpływy w tym regionie. Po śmierci Totmesa III, Mitanni trwale opanowało w 2 poł. XV wieku płn. Syrię. Ówczesny król Mitanni, Szausztatar, wyprawiał się na NE Mezopotamię i anektował tamtejsze państewka huryckie (m.in. Araphę) a także podbił Asyrię. Korzystając ze słabości Hetytów podbił też księstwo cylicyjskie, Kizuwatnę. Jego ziemie rozciągały się od Morza Śródziemnego po Góry Zagros. Stolicą było Waszuganni. Artatama I, następca Szausztatara utrzymał zdobycze i zawarł z Egiptem trwały pokój w Od tej pory zaistniej sojusz egipsko-mitannijski przeciw hetytom. Trwałość władzy mitannijskiej zawdzięcza się, prócz sile rydwanów, luźnej zwierzchności władzy centralnej oraz respektowaniu lokalnych tradycji. W 1 poł. XIV w. Hetyci pod wodzą Suppiluliumy I najechali Mitanni, najazd zbiegł się ze śmiercią Szutarny II i walk o tron. Tuszratta ( ) osadzony na tronie jako chłopiec nie miał możliwości stawienia czoła najazdowi. Przed przejęciem władzy od Mitanni odpadła anatolijska Kizuwatna, na wschodzie uniezależnił się Aszur-uballit I, król Asyrii, oznaczało to utratę kontroli nad NE Mezopotamią. Egipski sojusznik pozostał bierny wobec tych wydarzeń ze względu na pochłonięcie się reformami religijnymi i nie zajmującego się polityką zagraniczną, Echnatona. Najazd Suppiluliumy w 1360, skoordynowany z atakami asyryjskimi na wschodzie sprawił że część możnych wysuwała nowego kandydata do tronu, Artatamę II. Tymczasem Hetyci wkroczyli do Mezopotamii, złupili i zdobyli Waszuganni, po zamordowaniu Tuszratty osadzili na tronie powolnego sobie potomka rodu panującego. Mitanni stało się państwem drugorzędnym, tracącym terytoria na rzecz Asyrii. Do końca II i na pocz. I tysiąclecia Mitanni występowało w tekstach asyryjskich i babilońskich jako księstwo Hanigalbat Państwo średnioasyryjskie Po śmierci syna Szamszi-Adada I, Iszme Dagana, od połowy XVIII wieku Asyria nie odgrywała znaczącej roli. Z trudem utrzymywała niepodległość swych rdzennych terytoriów w łuku Tygrysu. W XIV w. gdy imperium Mitannijskie upadało, sytuacja zaczęła się zmieniać. Wybitny władca asyryjski, Aszur-uballit I ( ), współdziałając z Suppiluliumą I, korzystając z osłabienia hurytów, sam zaczął zajmować wschodnie obszary Mitanni. Sukcesem dyplomatycznym było uznanie niepodległości Asyrii przez ówczesne mocarstwa: Egipt, państwo Hetytów i kasycką Babilonię. Król uzyskał w ten sposób polityczną zgodę na sukcesję po Mitanni. Władca Babilonii, Burna-Buriasz II starający się nie dopuścić do uznania Asyrii, zmienił taktykę i szukał zbliżenia z

9 Aszur-uballitem I, dało to efekt sojuszu asyryjsko-babilońskiego co pozwoliło władcy Asyryjskiemu dwukrotnie interweniować w Babilonii w kwestii następstwa tronu. W polityce wewnętrznej król podjął się reorganizacji administracji państwowej. Adad-nirari ( ), był właściwym twórcą potęgi państwa średnioasyryjskiego. Opanował NE Mezopotamię i sporne z Babilończykami tereny nad środkowym Tygrysem. Potem podporządkował sobie obszar dawnego Mitanni. Wobec osłabienia Hetytów, wspierających Hurytów w postaci księstwa Hanigalbat, Adad-nirari I pokonał jego króla, Szatuarę. Asyria kontrolowała całą Mezopotamię północną. Podboje miały też cel ekonomiczny, dzięki nim opanowane zostały północne szlaki handlowe wiodące z Anatolii, Syrii i Armenii do Babilonii, płaskowyżu Irańskiego i Elamu. Salmanasar I, syn i następca Adadnirari I, spacyfikował Hanigalbat, deportując tysiące mieszkańców i czyniąc je asyryjską prowincją. Potem podporządkował sobie górskie kraje na NW międzu Eufratem a jeziorem Wan. Tukulti-Ninurta I ( ) jako pierwszy władca Asyrii przekroczył Eufrat i złupił hetycką Syrię. Zaatakował Babilonię, osłabioną atakiem Elamu, zdobył i złupił wiele miast, w tym stolicę. Niedłuego potem nastąpił szybki upadek państwa, ekonomia nie wytrzymała ciągłych kampanii i nastąpiło załamanie. A utracie zdobyczy towarzyszyły zamieszki w samej Asyrii, trwające przez cały XII wiek. Tiglatpilesar I ( ), dobry strateg i polityk, starał się powstrzymać upadek Asyrii. Przeprowadził udane wyprawy poza Mezopotamię północną którą opanował w czasie pierwszych lat panowania. Najpierw uderzył na Hurytów i Urartów z pograniczy Anatolii, Armenii i Mezopotamii, pokonał atakujących z NW Frygów. Potem ruszył na Syrię. Dotarł do Fenicji gdzie przyjął hołdy od Byblos, Sydonu i Arados. Celem wypraw Tiglatpilesara I było zdobycie łupów, opanowania szlaków handlowych, zastraszenie sąsiadów i wzmocnienie militarnego prestiżu Asyrii. Dzięki nim Asyria uniknęła, w przeciwieństwie do Babilonii, inwazji koczowników na swoje ziemie Ustrój, społeczeństwo, gospodarka Ustrojem państw mezopotamskich, jak całego B.W. była monarchia. Elementy demokratyczne z okresu wczesnodynastycznego, jak wiec wojowników czy rada starszych były niewiele znaczącymi ciałami doradczymi. Od czasów Sargona Akadyjskiego nie słyszymy o radzie królewskiej. Wg Sumeryjskiej Listy Królów władza została zesłana z nieba. Król teoretycznie był najwyższym kapłanem ale istota jego władzy była świecka, nie można więc mówić o teokracji. Dwunarodowość Mezopotamii, podstawa wczesnego ustroju i społeczeństwa, została określona po dojściu do władzy Akadów. Po nacjonaliźmie Sargona, jego wnuk, Naram-Sin potwierdził dualizm monarchii. We wszystkich społeczeństwach widoczny jest podział na warstwę panującą, pozostałą ludność wolną i (występujący od II tysiąclecia) niewolnicy, nieco liczniejsi dopiero w 1 poł. I tysiąclecia. Praktycznie nie było ram która zamykała niższej ludności drogę do najwyższych urzędów. Sprawy te regulowało życie codzienne, obyczaje i pozycja majątkowa jednostki. Warstwa panująca miała charakter urzędniczo-rodowo-kapłański, znaczenie poszczególnych przedstawicieli mierzyło się ich aktualną pozycją względem struktur władzy, aniżeli samym pochodzeniem. Najczęściej najwyższe pozycje w państwie zdobywali ludzie o arystokratycznym pochodzenie, ale była to decyzja władcy a nie prawo przyrodzone. Dużą rolę w społeczeństwach mezopotamskich odgrywały świątynie i kapłani. Wielkie majątki świątynne stanowiły stały element społeczności mezopotamskich. Kapłani prowadzili operacje finansowe na wielką skalę. Nigdy jednak nawet najpotężniejsi kapłani, w przeciwieństwie do Egiptu, nie pokusili się o sięgnięcie po władzę. Modelowym społeczeństwem mezopotamskich jest społeczeństwo starobabilońskie. W społeczności tej są 3 grupy: wolni obywatele (awilum), ludzie królewscy (muszkeni) i niewolnicy (wardum). Ci ostatni byli nieliczni i byli niewolnikami domowymi. Uznawane przez prawo były małżeństwa niewolników z kobietami wolnymi i na odwrót. Wolni obywatele obejmowali wszystkich przedstawicieli warstwy panującej wysocy urzędnicy, dowódcy, oficerowie armii jak też chłopów, rzemieślników i zwykłą biedotę. Kodeks Hammurabiego tylko w drobnych przypadkach dostrzega różnice w tej grupie. Muszkenowie, czyli ludzie królewscy to obywatele którzy po utracie środków do życia w obawie przed zostaniem niewolnikami udali się na służbę państwa. W zamian za służbę otrzymywali działki ziemii. Byli uzależnieni ekonomicznie od króla. Stracili status pełnoprawnych obywateli ale nie utracili wolności osobistej. Mieli możliwość odzyskania utraconego statusu. W podobne związki z królem mogli wchodzić awilowie, zwłaszcza jeśli służyli w wojsku bądź piastowali funkcje urzędnicze, nagradzani byli działkami których nie mogli sprzedać. Specyficzny społecznie był okres kasycki w Babilonii, zwany feudalizmem babilońskim, doszło w nim do rozwoju prywatnych majątków arystokratycznych na zasadach podobnych do lenn. Często nadania łączyły się z immunitetem podatkowym. Wraz ze słabnięciem władzy centralnej majątki te stawały się dziedziczne. Doprowadziło to do powstania grupy feudałów ziemskich. Gospodarka Mezopotamii opierała się na rolnictwie, w części południowej było to rolnictwo irygacyjne, w płn oparte też na wykorzystanie opadów atmosferycznych. Utrzymaniu kanałów wymagało dużo wysiłku ze

10 względu na nieregularne wylewy i częste zmiany koryt Tygrysu i Eufratu. Najpopularniejszym zbożem był jęczmień. Ziarno jęczmienia stało się najmniejszą jednostką wagi. Zboże było głównym artykułem eksportowym. Rozwijało się sadownictwo i ogrodnictwo. Hammurabi przewidywał kilkuletnie zwolnienia podatkowe dla tych którzy założą sad owocowy. Najczęściej rosły w nim daktylowce i figowce. Spośród warzyw wśród Sumerów najpopularniejsze były: cebula, czosnek, ogórki i sezam. Ważnym elementem gospodarki była hodowla. Środkowa i NW Mezopotamia była żyznym stepem. Bujnie rozwinęła się hodowla owiec, bydła rogatego, kóz, mułów i osłów, w mniejszej liczbie hodowano świnie i drob. Artykuły spożywcze, wełna, skóry, ścięgna znajdowały wielorakie zastosowanie. W ówczesnym świecie cenione były mezopotamskie tekstylia. Rybołóstwo odgrywało rolę tylko w płd Babilonii. Doszło tam do rozwoju przetwórstwa trzciny z której robiono: maty, kosze, obuwie, używano do budowy domów. Młode pędy trzciny służyły jako pasza dla zwierząt. Inne gałęzie rzemiosła: metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo, ciesielstwo, stolarstwo były uzależnione od handlu. W Mezopotamii handel odgrywał podstawę rozwoju gospodarczego. Opanowanie N szlaków handlowych stało się kluczem do potęgi Asyrii. Kupcy mieli więc wysoką pozycję społeczną. Do poł. II tysiąclecia w Sumero-Akadzie i Babilonii dominował model handlu prowadzonego przez państwo i świątynie. Jednak potem coraz bardziej rozwijał się handel prywatny rodzin kupiecko-lichwiarskich. Dobrym sposobem zdobywania surowców przez władców Asyrii i Babilonii były wyprawy łupieżcze Wierzenia religijne W Mezopotamii silną pozycję miały lokalne kulty. Inną cechą jest wielonarodowość religii. Panteony mezopotamskie wypełnione były bóstwami sumero-akadyjskimi. W mitologii występuje motyw przejęcia władzy nad ludźmi i bogami przez Enlila z rąk Anu. Wywyższenie Enilila oznaczało zwycięstwo doktryny nippurskiej w III tysiącleciu. Z chwilą gdy poszczególne ośrodki zdobywały dominację w kraju to lokalne bóstwa rosły do rangi bóstw państwowych. Nieco inaczej było z Isztar która przejmując od połowy II tysiąclecia cechy wszystkich bogiń babilońskich stała się jedynym liczącym się żeńskim bóstwem w Panteonie. Kolejną cechą religii Mezopotamskich jest żywotność i siła tradycji lokalnych. Związane jest to z rozbiciem politycznym. Stan ten utrzymał się do końca II tysiąclecia. Bogowie panteonu babilońskiego: - Anu (An) bóg nieba, pozbawiony władzy przywódca panteonu, ojciec bogów, mąż Antu.[Uruk] - Enlil bóg powietrza i wiatrów, syn Anu, mąż Ninlil,faktyczny władca bogów [Nippur] - Ea (Enki)- pan ziemii, bóg mądrości, mąż Damkina,przychylny ludziom [Eridu] - Sin (Suen)- bóg księżyca, decydujący o ludzkim zdrowiu i życiu, syn Enlila [Ur, Harran] - Szamasz (Utu)- bóg słońca, opiekun sędziów i bóg sprawiedliwości, brat Sina [Larsa, Sippar] - Isztar (Inanna)- bogini miłości, uciech, czarów, magii, wojny [Uruk, Akad, Niniwa] - Tammuz (Dumuzi)- bóg pasterz, mąż Isztar, symbol wegetacji - Nintu pradawna boska rodzicielka, opiekuna porodów - Adad (Iszkur)- bóg burzy i deszczu [Mari] - Ninurta- bóg wojny [Lagasz, Umma, Kisz] - Nabu bóg sztuki pisarskiej i nauki - Marduk lokalny bóg Babilonu [Babilon] - Aszur narodowy bóg Asyrii [Aszur] Prócz nich dużą rolę odgrywały pomniejsze bóstwa opiekuńcze. By się przed nimi zabezpieczyć Asyryjczycy i Babilończycy zgłębiali tajniki magii. Wiedzą tajemną było też wróżbiarstwo. Świat podziemny wyobrażany był jako miejsce gdzie dusze zmarłych bez celu krążą po pustkowiach, żywiąc się prochem i pyłem. Droga doń wiodła przez podziemną rzekę przez którą przewoził je przewoźnik Humuttabal. Wtedy zmarły udawał się do podziemnego miasta władanego przez boginię Ereszkigal i Nergala. Bogowie czczeni byli w kaplicach, sanktuariach i świątyniach. Osobne miejsce kultu, w postaci małych świątyń, znajdowały się w pałacach królewskich. Z okazji najważniejszych uroczystości religijnych Babilończycy obchodzili państwowe święta. Największym było Akitu, z okazji Nowego Roku. Uroczystości trwały 12 dni. Procesji kapłanów towarzyszyły śpiewy, tańce, zabawy mieszkańców stolicy. Często w czasie Akitu dochodziło do intronizacji władcy Kultura Kultura mezopotamska była właściwie kulturą babilońską w której współuczestniczyli Asyryjczycy. Wyrosła z dorobku Sumerów. Kolejne ludy panujące w Mezopotamii wniosły do niej swój dorobek.

11 Pismo Klinowe Pismo klinowe było najstarszym rozwiniętym stylem pisma w dziejach świata. Wynalezione w końcu IV tysiąclecia przez Sumerów jako pismo piktograficzne. Na początku III tysiąclecia przeszło w formę ideograficzną. Z czasem wprowadzano determinatywy i komplementy fonetyczne. Pierwsze w odniesieniu do rzeczowników oznaczało cechy przedmioty lub kwalifikowało do jakiejś grupy, np. drzewo oznaczało gatunek drzewa. Występowały przed lub po określonym znaku. Komplementy fonetyczne, dodawane na końcu reprezentowały wymowę ostatniej sylaby, wskazywały w jakim znaczeniu użyto logogramu. Wkrótce pojawiły się zapisy sylabowe i samogłoski literowe. Z czasem pismo wyrazowo-sylabowe stało się sylabowo-wyrazowym. Pismo babilońskie do końca swego rozwoju utrzymało formę sylabową. Piktogramy w pocz. III tysiąclecia zastąpione zostały znakami coraz bardziej schematycznymi, złożonymi z systemu prostych kresek. W XXVII-XXVI w. powstały klasyczne znaki-kliny. Wymusiła to trudność rysowania okrągłych znaków na glinie. W okresie nowoasyryjskim klinowe znaki osiągnęły swą formę klasyczną. Ich liczba zmniejszyła się z 2000 do 600 w I tysiącleciu. Pismem klinowym posługiwały się ludy mające styczność z sumerami. Przejęli je mieszkańcy Syrii i Hetyci w Anatolii. W II tysiącleciu rozpowszechnienie go umożliwiło językowi akadyjskiemu zostanie językiem międzynarodowym Piśmiennictwo literackie Cechą lit. Sumero-akadyjskiej jest jej utylitaryzm (każdy tekst zawierał przesłanie), tradycjonalizm treści i formy i różnorodność form i gatunków. Teksty lit. Zaczęsto spisywać w poł. III tysiąclecia. Sumeryjskie eposy zgrupowane są w kilka cyklów z wiodącą tematyką lub osobą bohatera (np. cykl o początkach świata lub cykl o świecie podziemnym). Najciekawszy jest cykl o Gilgameszu. Stał się on inspiracją do napisania największego poematu mezopotamskiego Eposu o Gilgameszu przez babilońskich pisarzy. W okresie sumeryjskim powstały utwory filozoficzne i dydaktyczni-moralizatorskie. Filozoficzne dysputy polegają na tym że strony wychwalają siebie i szukają słabych punktów u adwersarza. Oprócz epiki w dorobku Babilonii znajdują się hymny do bogów i królów, pieśni pochwalne i modlitwy oraz teksty rytualne i liturgiczne. Mieszkańcy Mezopotamii byli znawcami magii i wróżbiarstwa. Pozostała po nich duża liczba tekstów magicznych i podręczników wróżbiarstwa. Wiele z dorobku lit. Mezopotamskiej zachowało się dzięki kopiom biblioteki asyryjskiego władcy Asurbanipala Kodeksy praw Sumeryjskie i babilońskie kodeksy stanowiły zbiór jednostkowych orzeczeń królewskich. Są one więc wykładnią prawa zwyczajowego. Część normatywna kodeksów zawiera wstęp o treści religijnej, moralizatorskiej i historycznej oraz podobne zakończenie. Umieszczano je na wielkich kamiennych stelach, ustawianych w świątyniach i miejscach publicznych. Prócz Kodeksu Hammurabiego znamy też kodeksy Ur-Nammu z Ur, Lipit-Isztara z Isin oraz nieznanego z imienia władcy Esznunny Architektura i Sztuka Budowle wznoszone z cegły glinianej nie przetrwały. W średniowieczu pozostały po nich wzgórza gliny i piasku, zwane tellami. Nieco więcej zachowało się fragmentów budowli asyryjskich ze względu na częstsze użycie kamienia. Najstarsze zabytki świątynne pochodzą z Eridu (V tysiąclecie), Uruk (IV tysiąclecie) i Chafadży (1 poł. III tysiąclecia). Plany świątyń z III tysiącleciu pokazywały że były to budowle coraz większe. Od najwcześnieszych epok ściany ozdabiane były reliefami, fryzami i mozaiką. Kompleksy świątynne otaczane były murami. Świątynie były umieszczane na platformach unoszących je kilka metrów nad ziemię, były to pierwowzory zikkuratów. Pałaca mezopotamskie były kompleksami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi. Najstarszy odkopany pałac znajduje się w Kisz, pochodzi z 1 poł. III tysiąclecia. Miasta mezopotamskie, przynajmniej od 1 poł. III tysiąclecia, otaczały mury obronne. Niewiele pozostało zachowanych grobowców królewskich. Z rzeźby okresu starosumeryjskiego pozostały terakotowe figurki adorantów z Esznunny i Mari.

12 3.1.7 Elam w III i II tysiącleciu p.n.e. Po okresie rozkwitu od 2 poł. IV do końca III tysiąclecia Elam znalazł się w cieniu Sumeru. Występuje niewielka liczba źródeł pisanych. Ataki Elamu na Sumero-Akad świadczą o rozwoju kraju i objęcia władzy przez konkretną dynastię, gdy Elam ulegał atakom królów mezopotamskich to świadczyło to o słabości i upadku gospodarczym kraju. Nieco lepiej rozpoznana historia Elamu dzieli się na 4 okresy: - staroelamicki średnioelamicki Wieki Ciemne neoelamicki Okres staroelamicki ( ) W poł. III tysiąclecia w Elamie nastąpiła migracja koczowników z centralnego Iranu, wiele miast zostało zniszczonych. W tym czasie powstała w środkowym Zagrosie powstała I dynastia z Awanu, która pokonała I dynastię z Ur i władała Sumerem 356 lat. Elam więc skutecznie ingerował w wewnętrzne wydarzenia Międzyrzecza. Elam pozostawał pod wpływem kulturowym Sumeru. Był podbijany m.in. przez Sargona Akadyjskiego. Renesans państwowości nastąpił w latach , za panowania dynastii z Szimaszki. Za czasów Szulgiego Mezopotamczycy wygrywali rywalizację z Elamem. Gdy państwo III dynastii z Ur osłabło to królowie z Szimaszki założyli konfederację w efekcie której w 2005 jeden z nich dokonał najazdu na Ur i na 20 lat opanował płd. Sumer. Idadu I Inszuszinak przeniósł stolicę do Suzy. Był dobrym administratorem i budownicznym. Od 2 poł. XX wieku państwo zaczęło upadać, władcy Elamu zrezygnowali z tytułu królewskiego. Ok nową dynastię założył Ebarti. Za niej Elam stanowił federację, przez to bardzo szybko przechodził od świetności do upadku. W tym czasie Elam występował wobec królów Mezopotamii jako zwierzchnik. W XVIII występował on w wydarzeniach na zachodzie. W 1765 Elamici opanowali Esznunnę wraz z Mezopotamią na wschód od Tygrysu. Następnym celem był Hammurabi, jednak się obronił i przejściowo opanował Suzjanę. Za panowania Samsuiluny, Elamici odzyskali ją, w Szutruk-Nahhunte I najechał i złupił Babilonię. Z ostatnich 200 lat panowania Ebartydów nie ma informacji Okres średnioelamicki W 2 poł. II tysiąclecia w Elamie rządziły 3 dynastie: Kidunuidzi ( ), Igi-halkidzi ( ) i Szutrukidzi ( ). Za Kidunuidów, Elam, dwukrotnie doznał porażki od babilońskich kasytów, popadając w czasową zależność od niej. Za pierwszym razem z rąk Kurigalzu I Starszego a za drugim Kurigalzu II Młodszego. Drugi najazd obalł dynastię Kidunuidów. Ich następcy starali się utrzymać dobre stosunki z Babilonią. Elam skupiła się na umacnianiu państwa i ekspansji wschodniej. Ostatni z dynastii, Kidin-Hutran-untasz, zaatakował Babilon, ok złupił Der i zajął Nippu, kilka lat później chciał powtórzyć wyczyn jednak doznał porażki z rąk króla Asyrii, Tukulti-Ninurty I. Suza została zdobyta i doszło do zmiany dynastii. Za panowania drugiego króla z Szutrukidów, Szutruk-Nahhunte II, Elam dokonał kolejnego ataku. Sukces był całkowity, zdobyte zostały wszystkie większe miasta. W efekcie najazdu Kasyci stracili władzę. Aż do czasów Nabuchodonozora I Elamici mieli szerokie wpływy nad Tygrysem i Eufratem. Okres wieków ciemnych nie pozostawił żadnych źródeł. 3.2 Egipt Warunki naturalne i krainy historyczne Egiptem nazwać można jedynie państwo leżące wzdłuż Nilu oraz rejony wielkich oaz, rozległe obszary pustynne dzisiejszego Egiptu nie stanowiły części państwa starożytnego. Egipt dzieli się na: Dolny (delta rzeki) i Górny (do 1 katarakty), obszar delty zawierał połowę ziem uprawnych. Egipt Dolny był pomostem między resztą a świata a Egiptem Górnym, był też zagrożony napadami. Egipt Górny to dolina po obu stronach Nilu, rolnictwo uzależnione było od kanałów nawadniających, to stąd pochodzą czynniki państwotwórcze i tu najpierw rozwinęły się struktury protopaństwowe.

13 Z Górnym Egiptem związane były wielkie oazy na pustyni libijskiej, do których prowadziły szlaki karawanowe. Panował tu klimat tropikalny suchy, niewiele było opadów i dużą różnicą temperatur między dniem a nocą. Peryferie Egiptu (kamieniste wyżyny) pełne było kamiennych materiałów budulcowych i złóż surowców. Na południe od Górnego Egiptu leży Nubia, obejmująca obszar między I a V kataraktą. Dzieli się na Nubię Górną (znana jako Kusz) i Nubię Dolną. Nubia dolna w całej historii stanowiła integralną część Egiptu. Nubia Górna rozwijała się niezależnie od Egiptu a w I tysiącleciu stworzyła własną państwowość. Egipt był ze względu na swe położenie nieco izolowany od innych państw BW. Dawało to długie okresy spokoju i pozwoliło wytworzyć unikalną kulturę. Ludy ościenne były zbyt słabe by zagrozić faraonom Źródła Pisane Źródła historyczne i chronologiczne były skromne i niejednorodne. Były to: listy królów, roczniki i inskrypcje królewskie, źródła narracyjne i opowiadania historyczne, biografie władców i książąt, dekrety królewskie i dokumenty oficjalne. Wszystkie listy królów pochodzą z okresu Nowego Państwa (np. Lista Totmesa III), mniej zachowało się inskrypcji królewskich o treści historycznej, zwłaszcza kronikarskiej (Kamień z Palermo). Ze źródeł narracyjnych i opowiadań historycznych na uwagę zwraca np. walki Kamesa z Hyksosami. Teksty te są najobszerniejszymi źródłami historycznymi. W czasach Starego Państwa na grobowcach spisywano biografie książąt oraz dostojników państwowych. Ponadto poematy literackie oraz utwory liryczne. Cennymi źródłami są też dekrety królewskie i oficjalne dokumenty państwowe. Zbiór źródeł historycznych jest dla Egiptu skromny. Brak jest dokumentów z życia codziennego. Wyjątkiem jest zapisana na glinianych tabliczkach korespondencja dyplomatyczna Amenhotepa III i Amenhotepa IV Echnatona. Ważne są źródła obce (syryjskie, hetyckie), wzbogacające wiedzą na temat egipskich dokonań w Syrii i Palestynie. Dużo informacji znajduje się w Biblii. Posiadamy też dzieła autorów greckich i rzymskich (Herodot, Diodor Sycylijski, Strabon, Pliniusz Starszy i Józef Flawiusz) Historia Polityczna Egiptu do końca II tysiąclecia Główne okresy historyczne Występuje podział na Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo, poprzedzielane okresami przejściowymi. - Okres wczesnodynastyczny I-II dynastie, ok Stare Państwo - III-VI dynastie, ok Pierwszy Okres Przejściowy- VII-połowa XI dynastie, ok Średnie Państwo- połowa XI-XII dynastie, ok Drugi Okres Przejściowy- XIII-XVII dynastie, ok Nowe Państwo- XVIII-XX dynastie, ok Epoka Późna- XXI-XXXI dynastie, ok Okres wczesnodynastyczny (ok ) Zwany też Okresem Tynickim obejmuje powstanie zjednoczonego Egiptu. Historia miesza się tu z mitem. Wykształciła się ideologia pochodzącej od boga władzy królewskiej. Ważnymi ośrodkami były: Hierankopolis, Abydos (Górny Egipt) i Budo (Dolny Egipt). Za II dynastii zwyciężyła koncepcja że faraon jest jest potomkiem Re, boga słońca i boga Horusa który uosabia Re. Źródła podają różne imiona faraonów z I dynastii i wcześniejszych, nie wiadomo na ile są one prawdziwe. Zgodnie z przyjętą teorią, pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu był Menes, utożsamiany z Narmerem. Pochodził z Górnego Egiptu i podporządkował sobie nomy dolnoegipskie. Menes miał być budowniczym Memfis, stolicy będącej symbolem zjednoczenia kraju. Najpoważniejsze problemy w tym okresie wystąpiły za panowania Peribsena (XXVIII w.), który uważał że faraon jest potomkiem Seta a nie Horusa. Niewiele wiadomo o aktywnośmi militarnej poza Egiptem. Wspomniane są walki z libijczykami i wyprawach ostatniego faraona II dynastii, Czasechemui, do Dolnej Nubii. Archeolodzy wskazują na kontakty handlowe z Syro- Palestyną i Mezopotamią Stare Państwo

14 Dżoser, założyciel III dynastii, twórca podstaw potęgi Egiptu okresu Starego Państwa. Reformował administrację, jego najbliższym doradcą był Imhotep, inżynier, lekarz i poeta. On wzniósł kompleks grobowy z piramidą schodką w Sakkara. Dżoser rozpoczął penetrację Dolnej Nubii i Płw. Synaj. Za IV dynastii ( ) Egipt osiągnął apogeum świetności. Snofru, założyciel dynastii, był sprawnym administratorem i zdobywcą. Ukształtował rządy absolutne i scentralizował zarządzanie krajem. Wyprawiał się Nubii, Libii i na Synaj,. Kontrola Synaju umożliwiła handel z Fenicją i Syrią. Cheops, Chefren i Mykerinos, korzystali z osiągnięć poprzednika, zaniechali podbojów i skupili się na sprawach wewnętrznych, m.in. zasługą tego było wzniesienie piramid w Gizie. Cheops wyprawiał się na Synaj i do płn. Nubii. Za V dynastii ( ) osłabła wszechwładza faraonów, wielkie wpływy uzyskali kapłani boga Re w Heliopolis. Sahure (1 poł. XXV wieku) próbował wzorować się na Snofru, wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj dostarczyły danin i łupów. Zaprzestał robót publicznych rujnujących gospodarkę. Rozwijał się handel z państwami syryjskimi. Ostatni władcy utracili Dolną Nubię, nastąpiło też wzmocnienie władzy nomarchów w poszczególnych nomach. Pepi I ( ), przedstawiciel VI dynastii ( ), prowadził aktywną politykę zagraniczną, walczył na Synaju i w Palestynie, wyprawiał się na Nubię. Wewnątrz państwa umacnianie się nomarchów doprowadziła do uczynienia tego tytułu dziedzicznym. Proces ten pogłębiał władca poprzez śluby z córkami znaczniejszych nomarchów i obdarowując skoligacone rody przywilejami. Merenre, następca Pepi I, nie zatrzymał tych tendencji, osiągnął sukcesy w polityce zewnętrznej (wyprawy do Nubii, podporządkowanie oaz na pustyni libijskiej). Za panowania Pepi II ( ) za którego małoletności władzą sprawowali doracy i nomarchowie a który nie potrafił tego zmienić po dojściu do pełnoletności, upadł autorytet władcy, sparaliżowana została administracja centralna, uniezależnili się niektórzy nomarchowie. Powstała anarchia, utracono zdobycze terytorialne i upadło państwo Pierwszy Okres Przejściowy ( ) Jego pierwsza część (VII-VIII dynastia) to najgłębsza zapaść struktur państwowych. Powszechne w całym kraju były bunty i rozruchy społeczne. Zamarła organizacja prac gospodarczych w efekcie czego pojawił się głód. Tzw. VII dynastia która podobna w liczbie 70 władców rządziła 70 dni to okres fikcyjnej władzy niezależnych nomarchów. Władcy VIII dynastii panowali tylko nad terenami Memfis. Po dojściu do władzy IX i X dynastii sytuacja się poprawiła. Ok r., nomarcha Herakleopolis, Cheti I, po podporządkowaniu sobie większości Górnego i Dolnego Egiptu, ogłosił się faraonem. W Tebach w 2080 uniezależnił się Mentuhotep I który założył XI dynastię. Narzucił on władzę Górnemu Egiptowi. Za panowania Mentuhotepa II ( ) pokonano ostatnich przedstawicieli X dynastii (ok. 1990) a kraj na nowo się zjednoczył. Resztę panowania odbudowywał struktury administracyjne, gospodarkę i starał się odzyskać prestiż militarny poprzez wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj Średnie Państwo ( ) Amenemhat I ( ) dokonał przewrotu i zapoczątkował XII dynastię ( ). Przeniósł stolicę z Teb do Icz-Tawi. Zlikwidował dziedziczność urzędu nomarchy, scentralizował administrację. Ujednolicił system podatkowy i uregulował świadczenia nomów. Uczynił Amona bogiem państwowym. Rozbudował system irygacyjny. Twórca wielkości Średniego Państwa. Wprowadził system koregencji, jego syn, Sezostris I ( ), prowadził wojny i kierował polityką zagraniczną. Dzięki temu po zabójstwie faraona nie nastąpiła anarchia. Podbił Dolną Nubię, podporządkował Synaj, opanował oazy el-charga. Rozpoczął penetrację Kusz (Dolna Nubia). Wojny przyniosły zdibycze terytorialne oraz łupy i bogactwa. Jego następcy, Amenemhat II i Sezostris II, doprowadzili zwierzchności Egiptu nad wieloma książętami Syrii, Fenicji i Palestyny. Sezostris III ( ) pokonał nubijskie plemiona, przesunął granice do II katarakty. Uregulował stosunki z Kusz, czym otworzył drogę dla handlu. Zajął Palestynę, dotarł do Fenicji. Podboje króla miały charakter ekonomiczny. Podzielił wszystkie nomy na 3 okręgi administracyjne: Egipt Górny, Dolny i Środkowy. Jego syn, Amenemhat III ( ), zakończył proces budowy wielkiej tamy i systemu grobli oraz kanałów melioracyjnych w oazie fajumskiej. Po jego śmierci władzę przejęła XIII dynastia Drugi Okres Przejściowy

15 Obejmuje okres władzy dynastii XIII-XVII. Są dwa etapy, pierwszy to dynastia XIII i XIV ( ), próbowano kontynuować państwowość Średniego Państwa, coraz słabszej. Od początku XVII w. upadek autorytetu monarchy i unizależnienie się wielu nomów oznaczało upadek państwa. Drugi etap to panowanie dwóch dynastii Hyksosów, najeźdźców ( ). Ludów semickich, przez Synaj napływających do Egiptu od czasów XII dynastii. Utworzyli państwo obejmujące deltę rządzone przez XV dynastię. Przedstawiciele XVI dynastii panowali równolegle, będąc wasalami tych z XV. Władza Hyksosów oparta była na anarchii i słabości egipskich rodów dyanstycznych. Gdy jeden z nich się umocnił, 1630 r. w Tebach jako XVII dynastia, zrzucono zwierzchnictwo Hyksosów. W XVI w. doszło do walk z Hyksosami. Ostatni z XVII dynastii, Kames, wyparł ich z środkowego Egiptu. Jego następca, Jahmes, ostatecznie ich usunął. Następnie założył XVIII dynastię Potęgo Nowego Państwa(Ok ) Nowe Państwo, czyli okres panowania dynastii XVIII-XX, to okres największej potęgi Egiptu. Osiągnął wtedy największy zasięg terytorialny. Wpływał na losy całego świata. Egipt na kilka stuleci stał się centralnym punktem całego regionu Panowanie XVIII dynastii ( ) Jahmes po wypraciu Hyksosów opanował Dolną Nubię (Wanat) i wyprawiał się do Azji, skonsolidował kraj i dokonał czystki na pozostałych Hyksosach. Totmes I ( ), syn Amenhotepa I, rozszerzył granice państwa. Podbił Nubię na S od III katarakty. Złupił Syrię i Palestynę, zmusił do hołdów książąt kananejskich i huryckich. Przekroczył Eufrat i wdarł się do Mezopotamii. Wyprawa miała ne celu zdobycia bogactwa, osiągnięcie prestiżu militarnego i uznanie jego zwierzchnictwa nad miejscowymi książętami. Za jego następczyni, królowej Hatszepsut, kraj opływał w dostatek. Pod koniec jej panowania zaniedbanie spraw zagranicznych doprowadziło do utraty kontroli nad większością ziem azjatyckich. Totmes III ( ), po śmierci macochy która nie dopuszczał go do władzy, poświęcił się rozbudowie imperium. Zakończył podbój Górnej Nubii (opanowanej po IV kataraktę) i zdobycie jej stolicy - Napaty, ponownie podbił Palestynę i Syrię aż po Eufrat, spustoszył ziemie hurytów w Mezopotamii, włączył azjatyckie ziemie w zasięg administracji egipskiej. Jego syn, Amenhotep II, toczył walki o utrzymanie zwierzchnictwa w Azji. Ustąpił jednak tylko z płn. Syrii mając przeciw sobie Mitanni, zbuntowanych władców syryjskich. Walki z Mitanni zakonczone zostały w 1420, traktatem między Totmesem IV a Artatamą I. Traktat podyktowany był zagrożeniem ze strony Hetytów. Amenhotep III ( ) utrzymał pokój z Mitanni, starał się nie interweniować w sprawy wewnętrzne między syryjskimi a palestyńskimi wasalami. Dążył do odsunięcia od wpływyów kapłanów Amona, robił to dzięki awansom ludzi nowych, spoza układu sił. Amenhotep IV ( ) nazwał się Echnatonem po ogłoszeniu nowej religii. Wedle niej miejsce Amona jako głównego boga, zajął Aton bóg dysku słonecznego. Przeniósł stolicę do nowo zbudowanego Achet-Aton. Kapłani Amona mieli nadal jednak potencjał ekonomiczny a także poparcie nawet wśród zwykłych ludzi przywiązanych do tradycji. Sprawowana władza stała się fikcją. Efektem rewolucji religijnej był paraliż administracji, upadek autorytetu władcy i rozdarcie wewnętrzne kraju. Faraon zaniedbał politykę zagraniczną, Suppilulimas I, władcy hetycki pokonał egipskiego sojusznika, Tuszrattę, z Mitanni. W efekcie, zamiast sojusznika, w Syrii pojawił się nowy przeciwnik. Hetyci zaczęli knuć antyegipskie spiski w Palestynie. Imperium egipskie w Azji zaczęło się sypać. Za rządów królowej Nefretete i Tutenchatona (później Tutanchamona) proces się pogłębiał. Ten drugi ugiął się przed kapłanami Amona przywracając ich bóstwu naczelne miejsce w państwie. Ostatni przedstawiciel XVIII dynastii, Horemheb zaprowadził ład administracyjny. Jego wyprawy do Syrii i Palestyny nie mogły jednak powstrzymać Hetytów Egipt Ramessydów panowanie XIX i XX dynastii ( ) Do władzy doszła XIX dynastia ( ). Drugi jej przedstawiciel, syn Ramzesa I, Seti I rozpoczął odzyskiwanie kontroli nad azjatyckimi posiadłościami. Pokonał plemiona aramejskie w Palestynie, podbił fenickie: Tyr i Akko, korzystając z osłabienia Hetytów opanował południową Syrię. Jego syn, Ramzes II ( ) uporał się z atakiem plemion libijskich i indoeuropejskiego ludu Szardana. Ok pod Kadesz przegrał z hetyckim władcą, Muwatallisem II, wspieranym przez anatolijskich i syryjskich wasali.

16 Ramzes zrezygnował z wyparcia Hetytów z Syrii, zaakceptował utratę księstwa Amurru. Ok r. podpisano traktat pokojowy między Ramzesem a Hattusilisem II. Następnie Ramzes pokonał libijskie plemiona próbujące wtargnąć do delty oraz wzniósł fortyfikacje chroniące zachodnie granice Dolnego Egiptu. W drugiej połowie panowania wzniósł świątynię Pi-Ramzes we wschodniej delcie oraz wiele innych budowli (np. Skalna Świątynia w Abu Simbel). Pod koniec panowania nastąpił kryzys ekonomiczny w efekcie tyhc inwestycji. Doprowadził do upadku XIX dynastii w 20 lat po śmierci Ramzesa II. Syn Ramzesa II, Merenptah, odparł jeszcze I falę Ludów Morza i stłumił rozruchy w Palestynie. Za XX dynastii nastąpił upadek Egiptu. Założyciel dynatsii, Setnachte, borykał się z wieloma problemami. Najazd Ludów Morza i migracja semickich aramejczyków zmieniły mapę polityczną Syrii i Palestyny. Zniknęło państwo hetyckie i wiele palestyńskich i syryjskich księstw. W 1190 po nieudanym najeździe plemion libijskich na deltę, na jej wschodnich granicach pojawili się Ludzie Morza. Sam Egipt ocalono jednak posiadłości azjatyckie zostały utracone. Państwo słabło. Rozpad wewnętrzny paraliżował funkcjonowanie struktur monarchii. Prócz separatystycznych dążeń nomów, niezależną pozycję uzyskały świątynie. Po śmierci faraona kraj pogrążył się w chaosie Ustrój, społeczeństwo i gospodarka Na czele stał król, po grecku zwany faraonem. Był władcą absolutnym naznaczonym przez bogów, najwyższym kapłanem. Po śmierci stawał się bogiem. W okresie Starego Państwa są tendencje ubóstwiania żyjącego faraona. Był też naczelnym wodzem. W obowiązkach administracyjnych wyręczał go najwyższy urzędnik, wezyr. W Nowym Państwie z obawy przed kumulowanie władzy ustanowiono dwóch wezyrów: Północy i Południa. Wezyrowie sprawowali bezpośredni nadzór nad nomarchami i starszymi miast. Do otoczenia króla należeli też urzędnicy dworscy i dowódcy wojskowi. Podstawową jednostką terytorialną był nom. Egipt Górny miał 22 nomy a Dolny 20 nomów. Podział ukształtował się w pierwszych wiekach państwowości. Związany był z możliwościami kanałów irygacyjnych. Na czele każdego nomu stał nomarcha. Lokalne więzi terytorialne warunkowane były lokalnymi kultami. W czasach słabości władzy centralnej, nomarchowie mieli tendencję do uniezależniania się. Napędzali też każdy rozpad państwa. Nomarchom podlegali funkcjonariusze niższego rzędu (np. poborcy podatkowi). Warstwę panującą współtworzyli kapłani. Ich pozycja rosła kosztem suwerenności faraona. W Egipcie zdarzało się że przejmowali całkowitą władzę od marionetkowych faraonów, w przeciwieństwie do np. kapłanów babilońskiego Marduka którzy cicho podporządkowywali sobie władców. Egipt był państwem teokratycznym w najczystszej formie. Ekonomiczną potęgę kapłanów były wielkie majątki świątynne. Pozycja kapłanów sprawiała że religia miała znaczny wpływ na życie państwowe i codzienne. W Starym Państwie największe znaczenie osiągnęli kapłani Ptaha z Memfis i Re z Heliopolis. Za XII dynastii wywyższono Amona z Teb, pod koniec XX dynastii arcykapłani z Teb sięgnęli po władzę i dzierżyli ją 100 lat. Trzecim elementem warstwy rządzącej była arystokracja rodowa, rody książęcę wraz z rodziną króla. Obsadzali oni najważniejsze urzędy, funkcje kapłańskie i wojskowe. Resztę ludności stanowiły różne grupy zawodowe, dominujący chłopi-rolnicy, rzemieślnicy, drobni handlarze, niższi urzędnicy, nadzorcy i żołnierze. Chłopi formalnie wolni, zobowiązani byli jednak do pracy w majątkach państwowych i świątynnych. Mieli jednak własne działki ziemi z których się utrzymywali. Rzemieślnicy pracowali na zlecenie świątyń bądź państwa. Ich pozycja zależała od państwowego sektora gospodarczego. Od II tysiąclecia gdy powstała armia zawodowa, to kariera wojskowa dla wielu ludzi stanowiła szansę wybicia się. Dotyczyła tak samo egipcjan jak i cudzoziemców. Przez większość czasu w armii dominowała poechota, w Nowym Państwie wprowadzono do użycia rydwany. W czasach Nowego Państwa dysproporcje majątkowe pogłębiły się, gdyż łupy z wojen bogaciły najwyższe elity. Pojawili się też wtedy niewolnicy na szerszą skalę. Byli oni jednak niewolnikami domowymi (pałacowymi), nie odgrywali roli w produkcji dóbr. Gospodarka Egiptu to głównie trzy pojęcia: rolnictwo, Nil, irygacja. Kultura rolnicza uzależniona była od rzeki. Muł nanoszony w czasie regularnych wylewów Nilu czynił te obszary jednymi z najżyźniejszych na BW. W Egipcie zbierano plony nawet trzykrotnie. Kanały irygacyjne nie tylko umożliwiały rozprowadzenie wody po polach ale też odprowadzały jej nadmiar. Uprawiano: jęczmień, pszenicę, proso, orkisz oraz warzywa (cebula, czosnek, ogórki, rzepa, groch). Duże znaczenie miało sadownictwo (daktyle, figi, oliwki). Uzupełnieniem diety egipcjan były ryby. Egipcjanie rozwinęli wszystkie rodzaje rzemiosł: kamieniarstwo, metalurgię, tkactwo, garncarstwo, ciesielstwo, szkutnictwo, wikliniarstwo i rzemiosło artystyczne. Dużą rolę odgrywała obróbka trzciny papirusowej. Miała ona różnorakie przeznaczenie (materiał pisarki, maty, kosze, obuwie, domy, łodzie). Egipcjanie utrzymywali kontakty handlowe od krajów Afrykańskich po Syrię, Palestynę, Mezopotamię, Cypr, Anatolię, Kretę i basen Morza Egejskiego. Największe obroty z handlu były w Nowym Państwie i epoce późnej. Wcześniej surowce ściągano m.in. metodą grabieży. Handel umożliwiał przenikanie kultur krajów BW.

17 Wpływ na ekonomię miała eksploatacja kopalń metali i kamieni szlachetnych. By je opanować faraonowie organizowali wyprawy zdobywcze. Bogactwem Egiptu były kamieniołomy pozwalające stworzyć wspaniałe budowle. Dawały one egipskim budowniczym i artystom: dioryt, piaskowiec, granit, porfir, doleryt, jaspis, wapień, alabaster, bazalt i gips Religia W Egipcie każda wykonywana czynność wymagał boskiej opieki. Nigdy nie stworzono jednego głównego Panteonu, prócz kilku ważnych bóstw państwowych, niesamowitą siła dysponowały bóstwa lokalne. W Starym Państwie rywalizowali ze sobą kapłani Ptaha z Memfis z kapłanami Re z Heliopolis. Obie grupy uważały że to ich bóstwo stworzyło świat i dało początek innym bogom. Truimf kultu Re przyczynył się do wywyższenie w Średnim Państwie boga Amona z Teb (zwanego Amon-Re). Jego roli nie zmieniły reformy Amenhotepa Echnatona który chciał wprowadzić jednego boga, Atona. Po śmierci faraona, Amon wrócił na swoją pozycję. W epoce późnej dominacja Amona ograniczona była do Górnego Egiptu i kraju Kusz. W delcie do głosu dochodziły lokalne bóstwa (Izyda, Bastet). Bogowie Egiptu: - Aton bóg dysku słonecznego - Re - bóg słońca, pan wszechświata (Helipolis) - Ptah stwórca świata, patron rzemiosł (Memfis) - Atum bóg zachodzącego słońca, czczony też jako Re-Atum (Memfis) - Horus bóg nieba, syn Re lub Ozyrysa, czczony jako sokół (wiele miejsc) - Set bóg burzy i pustyni, brat Ozyrysa, przynosił zło (Ombos) - Izyda bogini miłości i nieba, opiekunka władzy królewskiej (wschodnia delta, Heliopolis, File) - Ozyrys bóstwo wegetacji, najwyższy sędzia zmarłych (Abydos, Busiris, File) - Tot bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów (Hermopolis) - Chonsu bóg księżyca, syn Amona i Mut (Teby) - Hathor bogini miłości, utożsamiana z Izydą (wiele miejsc) - Neit lokalna bogini wojny, władczyni morza (Sais) - Anubis bóg zmarłych, czuwający nad mumifikacją (Kynopolis) - Bastet bogini zabawy i muzyki (Bubastis) - Apis bóg-byk łączony z Ptahem i Ozyrysem (Memfis) Istotną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć była oddzieleniem duszy od ciała, była przejściem do innego świata świata zmarłych. Element duchowy miał jednak w ciele schronienie, dlatego tak dużą rolę przywiązywano do mumifikacji i wyposażenia materialnego zmarłego na dalsze życie. Mumifikacja była dla najbohatszych. Podczas tego procesu ciało balsamowano, owijano w bandaże, wnętrzności składano w tzw. Urnach kanopskich, małych złotych wazach. Ciało składano potem w sarkofagu, ze wszystki sprzętami potrzebnymi do dalszego życia. Kluczowym elementem wędrówki do świata zmarłych był tzw. Sąd Ostateczny, sprawowany przez 40 bogów na czele z Ozyrysem. Po spowiedzi, Anubis ważył serce zmarłego kładąc na drugiej szalce pióro, symbol bogini prawdy, Maat. Zachowanie równowagi było pomyślnym wynikiem co ogłaszał bóg Tot. Wówczas zmarly udawał się na pola Jaru gdzie oddawał się ulubionym zajęciom. Wyrok niepomyślny oznaczał stałe cierpienie lub rozszarpanie przez potwora Ammita. Najważniejszymi miejscami kultu były świątynie gdzie mieszkały bóstwa. Każda świątynia miała swój personel kapłański. Największe święta to: uroczystości ku czci Ozyrysa w Abydos oraz święto Opet, związane z Amonem Kultura Pismo Egipskie Pismo hierogilificzne pojawiło się Epoce Wczesnodynastycznej (pocz. III tysiąclecia). Składało się z piktograficznych znaków wyrazowych oraz determinatywów i komplementów fonetycznych. Klasyczną formę miały teksty oficjalne, malowane lub ryte na ścianach m.in. grobowców. Papirus wymusił utworzenie uproszczonej wersji pisma hieroglificznego, tzw. Pismo hieratyczne (kapłańskie). W tej formie zapisywano większość dokumentów do końca III wieku p.n.e. W pocz. VII w. powstało pismo demotyczne, jeszcze bardziej uproszczone. Było ono pismem wyrazowym w którym tylko 50 znaków miało formę sylab.

18 Piśmiennictwo Literackie Z dorobku egipskiego zachowały się utwory epickie, liryczne i dramatyczne. Wśród pierwszych znajdują się legendy i eposy jak i zwykły bajki i opowiadania. Najstarsze teksty powstały w Starym Państwie. Ich przykład to kosmogonia memficka i heliopolitańska. Szczególny rodzaj tekstów stanowią teksty dydatktyczno moralizatorskie. Mające uświadamiać prawdy życiowe itp. Pojawiły się w Starym Państwie. Literatura religijno-kultowa reprezentują pochodzące ze Starego Państwa Księgi Piramid, ukazujące całość mitów i wierzeń. Najstarszym przykładem liryki staroegipskiej jest Pieśń ku czci Sezotrisa III Architektura i Sztuka Potęga faraonów znalazła odbicie w wspaniałości dzieł sztuki. Świątynie, pałace i piramidy budziły zachwyt całego starożytnego świata. Trwałość kamienia sprawiła żez zabytki te przetrwały do naszych czasów Świątynie i Pałace Budynki te musiałyby być godnymi siedzibami swoich gospodarzy. Najlepiej zachowane świątynie są z Nowego Państwa. Charakterystyczna cecha wszystkich świątyń to droga od Nilu do głównej jej bramy oraz otoczony portykami dziedziniec. Przykładem jest zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, składający się z 3 okręgów otoczonych murami. Pałace królewskie odznaczały się lekkością konstrukcji, otoczone przez sady i ogrody, kompleks zamknięty murami wewnętrznymi, często pałace budowano obok świątyń Grobowce i zespoły grobowe Pierwsze grobowce miały formę mastab, dwu lub trzystopniowych platform pod którymi była komora grobowa. Gigantyczną mastabę mógł być też grobowiec Dżosera, jednak geniusz Imhotepa przeobraził ją w piramidę schodkową. Dwaj władcy IV dynastii: Cheops i Chefren kazali sobie w Gizie wybudować ogromne piramidy, zwłaszca grobowiec tego pierwszego o wys. 146 m budzi podziw. Systemy ślepych korytarzy miały uniemożliwić intruzom złupienie grobowca, nieskutecznie. Wszystkie piramidy zostały obrabowane a w czasach Nowego Państwa odstąpiono od ich budowania. W czasach Nowego Państwa grobowce urzędników i faraonów wykuwano w skałach. Przykładem jest Dolina Królów. Pochowano tam wielu władców XVIII i XIX dynastii, Sztuki plastyczne W Starym Państwie stworzono podstawowe kanony sztuki egipskiej. Kanon proporcji ciała, sposób przedstawiania ludzkich postaci z profilu na poziomie głowy i od bioder w dół, zaś korpus na wprost. Widoczna jest troska o realizm. Faraona jednak zawsze przedstawiano w pełni sił, zdrowego i pięknego. Nawet po okresach upadku powstawały znakomite dzieła. Za czasów Nowego Państwa rozwijało się malarstwo ścienne, relief oraz drobna i monumentalna rzeźba. Warto odnotować wpływy kreteńskie od końca 1 połowy II tysiąclecia, widoczne np. w malarstwie ściennym. 3.3 Anatolia Państwo Hetytów Warunki naturalne i krainy historyczne Starożytna Anatolia to dzisiejsza Turcja bez jej części wschodniej. Otoczony z 3 stron morzami dochodzi do gór Antytaurus na wschodzie. Anatolia dzieli się na 4 regiony geograficzne. Największy, całe wnętrze Azji Mniejszej, to Anatolia Centralna, ogromny obszar wyżynny. Mimo otoczenia morzami ma cechy ostrego klimatu kontynentalnego. Z uwagi na niskie opady, wegetacja skupia się tu w dolinach rzek oraz niesłonych jezior. Płd. część półwyspu, między Taurusem a Morzem Śródziemnym zajmuje region z łagodnym klimatem śródziemnomorskim. Znajdują się tu żyzne, nawodnione tereni nizinne z których najważniejsze to Cylicja i Pamfilia. Trzeci region to wąski nadczarnomorski pas wybrzeża wraz z oddzielającym go od Anatolii Centralnej pasmem Gór Pontyjskich. Obszar charakteryzują wysokie opady. Stanowiło to o izolacji regionu od przemian dokonujących się w Anatolii Centralnej.

19 Czwarty region to tzw. strefa nadegejska, obejmująca zachodnią część półwyspu. Składa się z masywów górskich poprzecinanych licznymi dolinami rzek. W strefie nadmorskiej obszar staje się nizinny. Zanim Anatolia uległa Hellenizacji było tu wiele krain historycznych, m.in.: - kraj Hatti centrum państwa Hetytów, środkowa część centralnej Anatolii (II tysiąclecie) - Kizuwatna kraina i księstwo na terenie Cylicji (II tysiąclecie) - Arzawa kraina i państwo obejmujące Pamfilię i okolice (2 poł. II tysiąclecia) - Ahijawa kraina na SW wybrzeżach Anatolii i okolicznych wyspach (2 poł. II tysiąclecia) - Frygia i Lidia tożsame z antycznymi krainami o tej samej nazwie Źródła Pisane W II tysiącleciu za sprawą Hetytów i Hurytów, Anatolia należała do obszaru rozpowszechniania się pisma klinowego. W Hattusas odnaleziono dwa archiwa, pierwsze będące bogatym archiwum pałacowym liczyło 30 tysięcy tabliczek z tekstami literackimi, kultowymi, historyczno-chronologicznymi, administracyjnogospodarczymi i dokumentami z życia codziennego. Głównie w języku hetyckim. Drugie archiwum, mniejsze, tworzą dokumenty gospodarcze i listy handlowe, zredagowane w języku akadyjskim. Duże archiwum odnaleziono również w Kanesz. Znaleziono tu 15 tysięcy tekstów z których większość to dokumenty handlowe, listy handlowe, teksty prawne. Hetyckie roczniki królewskie różnią się od roczników asyryjskich czy egipskich. Ich cechą jest realizm i zgodny z prawdą opis wydarzeń. Czyni to je bardzo wiarygodnymi. Znajdziemy w nich nie tylko sukcesy i zwycięstwa królów hetykich ale i informacje o ich porażkach i niepowodzeniach. Drugą cechą jest bogaty styl narracyjny. Najobszerniejsze roczniki opisują panowanie Hattusilisa I, Mursilisa II oraz mają formę bogatych relacji historycznych. Cennymi źródłami historycznymi są zachowane przykłady traktatów międzynarodowych. Często zawierają one historyczne wstępy opisujące aktualną sytuację polityczną, stanowiącą tło układu Historia Polityczna Anatolii w czasach dominacji Hetytów Anatolia przedhetycka (początek II tysiąclecia p.n.e.) Ze względu na brak źródeł, historię Anatolii można poznać dopiero od pocz. II tysiąclecia. Musiały tu istnieć miasta-państwa i państewka plemienne. Kraj był bogaty i przyciągał uwagę zdobywców akadyjskich. W XIX w. asyryjscy kupcy zdominowali wymianę na szlakach północnych i założyły dużo faktorii handlowych. Rolę centrum koordynującego działalność wszystkich faktorii handlowych miało Kanesz. Handel opierał się na imporcie metali przez asyryjczyków, w zamian za co z Asyrii sprowadzano tekstylia, wyroby artystyczne, przedmioty zbytku oraz cynę. Największymi miastami-państwami ówczesnej Anatolii były księstwa z ośrodkami w Kanesz, Hattusas, Nesie, Zalpuwie i Puruszhandzie oraz dzisiejszych Adżemhuyuk, Karahuyuk i Bejdżesultan. Zanik osad asyryjskich i ślady zniszczeń z XVIII w. dowodzą narodzin nowego porządku. Migracje indoeuropejczyków stały się wówczas silniejsze. Z tego okresu znany jest epizod z Anittasem, synem Pithanasa, królem Kussary który w poł. XVIII w. podbił obszary Anatolii Centralnej. Można przypuszczać że był on pierwszym znanym władcą hetyckim Wielkość kraju Hatti państwo Hetytów Monarchię hetytów dzieli się na dwa okresy: państwo starohetyckie (poł. XVII-XVI w.) i imperium nowohetyckie (XIV-XIII w.), przedzielono słabiej znanym wiekiem ciemnym (XV w.). Pierwszym historycznie potwierdzonym królem hetyckim, twórcą pańtwa był Hattusilis I (ok r.). Uczynił swoją stolicą Hattusas, które odbudował i umocnił. W pierwszych lat ruszył za Taurus zdobywając łupy. Odwetowy najazd hurycki został przez niego odparty. Hattusilis ponownie najechał płn. Syrię zwyciężając tamtejsze państewka huryckie i kananejskie (Jamchad). Jego następca, Mursilis I, kontynuował politykę podbojów. Uderzył na Syrię, rozbił kananejskie Jamchad wraz ze stolicą Halab (obecnie Aleppo). Skierował się w dół Eufratu i w 1595 dotarł do Babilonu, zajmując i łupiąc go. Długi okres wyprawy umożliwił jednak zawiązanie spisków na dworze. Mursilis został zamordowany, podobnie jak wielu następnych władców hetyckich. Królestwo hetyckie wkrótce utraciło zdobycze. W 2 poł. XVI w. próbę restauracji monarchii podjął Telipinus (ok.1525). Podjął on reformy kwestii następstwa tronu, dotychczas nowego władcę wybierał poprzedni, a ten musiał uzyskać akceptację rady starszych. Prawo do władzy nie było przyrodzone. System ten był przyczyną spisków i przewrotów.

20 Dekret Telipinusa ustalił zasadę dziedzictwa tronu przez najstarszego syna a po jego śmierci przez młodszych synów i w końcu przez męża najstarszej córki. Rada starszych miała ingerować jedynie w określonych sytuacjach. Telipinus zawiązał sojusz z Kizuwatną. Suppiluliumas I (ok ) przeszedł do aktywnej polityki zagranicznej. Po nieudanym ataku na mitannijską Syrię na początku panowania, do drugiej rozgrywki był lepiej przygotowany. Zawarł sojusze z księstwami Anatolijskimi (Kizuwatną i Azzi), kilkoma ekspedycjami uspokoił ludy Kaska, rozbudował umocnienia Hattusas. Ok Hetyci ruszyli przeciw Mitanni. Suppiluliumas musiał uwzględniać fakt sparaliżowania mitannijskiego sojusznika, Egiptu, w związku z reformami Echnatona. Hetyci przekroczyli Eufrat i złupili stolicę Mitanni, Waszuganni. Mitanni zostali wyeliminowani z grona potęg a hetyci zajęli Halab, Alalach, Mukisz, Katnę i Kadesz. Hetyci uporali się z resztkami buntowników syryjskich i wkroczyli nawet do strefy egipskiej. Państwo hetyckie urosło do rangi supermocarstwa, opanowało płn. Syrię a Mitanni zostało sprowadzone do rangi państwa zależnego. Wielki król zmarł na zarazę przyniesioną z Egiptu. Mursilis II ( ) zasiadł na tronie w bardzo młodym wieku, nastąpiły ruchy odśrodkowe w Anatolii i Syrii. Walki o utrzymanie dziedzictwa zajęły mu całe panowanie. Wyszedł z nich zwycięsko. A nawet podbił Arzawę. Muwatallis II( ) musiał stoczyć walkę o wpływy z Egiptem. Wojowniczy faraon Ramzes II szykował się do zajęcia Syrii więc Muwatallis całkowicie skoncentrował się na tamtym obsarze. W 1300 r. pod Kadesz doszło do bitwy. Bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, choćobie stronu uważały się za zwycięzców, ostatecznie to Hetytom udało się utrzymać Syrię a nawet odzyskać kontrolę nad krajem Amurru. Muwatallis nie pozostawił następców. Po kilku latach walk między synem z nieprawego łoża a bratem zmarłego króla, górą był ten drugi który zasiadł jako Hattusilis III( ), na początku panowania zawarł traktat pokojowy z Ramzesem II. Zapewnił krajowi pierwszy od dłuższego czasu okres pokoju. Rósł nacisk Asyrii od wschodu. Hetyci chcieli odsunąć Asyrię od Syrii poprzez wspieranie kasyckich władców Babilonii. W polityce wewnętrznej król popdporządkował kontroli majątki świątynne. Tudhalijas IV ( ), ostatni wybitny władca hetycki. Napór Asyrii neutralizował zabiegami dyplomatycznymi, pozyskując syryjskich wasali traktatami dwustronnymi. W Anatolii odpierał najazdy ludów Kaska na północne granice, jednak utracił obszary zachodnioanatolijskie. Tamtejsze księstwa utrzymywały niezależność nawet w okresie potęgi hetytów. Teraz zasilone migracjami spokrewnionych ze sobą ludów stały się bardziej ekspansywne. Mimo wszystko Tudhalijas stawiał im czoła do końca swojego panowania. Suppiluliumas II(ok. 1200), za niego doszło do inwazji Ludów Morza, pozbawiony wsparcia syryjskich księstw zależnych. Król robił wszystko by zapobiec tragedii, wyprawił się nawet na Cypr gdzie pojawiły się zastępy najeźdźców. Ruiny Hattusas są świadkami tragedii po dziś dzień. Królestwo hetyckie nie zostało zniszczone w wyniku nieudolności władców czy innymi czynnikami wewnątrzpaństwowymi. Podobnie jak wiele innych państw zostałe wyeliminowane przez migrację ludów indoeuropejskich. Nazwę hetytów przejęły posthetyckie księstwa w płn. Syrii które istniały do najazdu asyryjskiego w VIII w Anatolia zachodnia w czasach Hetytów Problem Ahijawy i obecności Greków Mykeńskich Zachodnia Anatolia była poza zainteresowaniami Hetytów. Gospodarczo, politycznie i etnicznie region ten był związany ze światem egejskim. Widniejąca w tekstach hetyckich nazwa, Taruisa, miała być Troją czyli Ilionem. Zaś Ahijawa identyfikowana jest jako Achaja państwo lub jedno z państw greków achajskich. Na początku panowania Mursilisa II Ahijawa i Milawanta wspierały antyhetyckie wystąpienia Arzawy. Następnie stosunki z Mursilisem uspokoiły się. Z chwilą pojawienia się wielkiej migracji XIII i XII w. Ahijawa wykazywał aktywność militarną, doszło do konfliktu hetycko-ahijawskiego o miasto Milawanta. Za Tudhalijasa IV, Attarisijas, władca Ahijawy pokonał i wypędził hetyckiego wasala, Mattuwantasa. Po jego powrocie nakłonił go do antyhetyckiego wystąpienia. Nie pomogły ekspedycje króla Hetytów, który z powodu najazdu Kasków przerwał ofensywę. Ahijawa lokalizowana jest albo w Grecji właściwej albo na wybrzeżach egejskich Anatolii oraz sąsiednich wyspach Rodos i Lesbos Ustrój, społeczeństwo i gospodarka Na czele Hetytów stał król. Nie miał ani władzy absolutnej ani ugruntowanej religijnie. Zmusiło to Telipinusa w XVI w. do uregulowania sprawy następstwa tronu. Duże znaczenie miały królowe które prowadziły nawet własne korespondencje dyplomatyczne z innymi dworami.