Studia Śląskie, t. 71, R. 2012

Transkrypt

1 Studia Śląskie, t. 71, R I Studia Aleksander Kwiatek, O antynomii Wschód-Zachód w II Rzeczypospolitej i jej śląskim kontekście. Cz.1. od podziału Górnego Śląska do tzw. wyborów brzeskich Antynomia Wschód Zachód stanowiąca jeden z podstawowych determinantów myśli polskiej, bądź idei polskiej, nabierała w warunkach II Rzeczypospolitej szczególnego znaczenia i sensu. Dookreślana na różnych poziomach społecznej refleksji (np. w literaturze, historiografii, publicystyce) staje się w sferze polityki ważnym elementem motywacyjnoinspiracyjnym w konceptualizowaniu wizji państwa. Można powiedzieć jeszcze inaczej, że jest wyrazem publicznego dyskursu nad kształtem ówczesnej Polski, kierunkami jej rozwoju, bliższymi i dalszymi celami, a jednocześnie przejawem społecznych obaw, lęków i niepokojów związanych z jej geopolityką. Sama antynomia zatem to wyraz synonimicznego układu sprzeczności, będących funkcją specyficznego położenia Polski między Wschodem a Zachodem, na styku skonfrontowanych wobec siebie odmiennych cywilizacji i kultur, ścierania się różnych wpływów i tendencji. Studia nad antynomią posiadają szczególne znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do Śląska. Pozwalają szerzej spojrzeć na jego specyfikę warunkowaną skalą odstępstw od ogólnonarodowych norm i standardów. Stwarzają możliwość redefinicji wielu tez i sądów w zakresie tzw. problematyki integracyjnej. Monika Choroś, Łucja Jarczak, Nazewnictwo miejscowe w polityce władz rejencji opolskiej (spojrzenie onomasty) Celem artykułu jest przedstawienie relacji polsko-niemieckich w nazewnictwie śląskim w okresie funkcjonowania rejencji opolskiej ( ). Od połowy XVIII w. zwiększa się wpływ i nacisk czynnika urzędowego, administracyjnego na system nazewniczy. Wskutek monopolistycznej pozycji państwa, tendencje do administracyjnej kodyfikacji nazewnictwa przekształcają się w przymus prawny, nabierają akcentów politycznych i stają się narzędziem świadomej asymilacji mniejszości etnicznych, rugowania ich języka oraz zacierania obrazu przeszłości historycznej. Ten okres intencjonalnych i świadomych procesów germanizacyjnych nasila się wyraźnie po plebiscycie i podziale Górnego Śląska, a później po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów. W pierwszej kolejności usuwano z nazw człon etniczny Polnisch polski, a po 1933 r. zmieniano masowo nazwy o widocznym rodowodzie słowiańskim i obcym brzmieniu. Tylko w 1936 r. zmieniono w rejencji opolskiej 1088 nazw miejscowych. Akcję i przebieg niemczenia toponimii w tej części Śląska porównano w artykule z takimi samymi działaniami w innych regionach Rzeszy. Adam Dziuba, Aktorzy i statyści. Relacje polityczne w powiecie niemodlińskim w l Leżący przed wojną w niemieckiej rejencji opolskiej powiat niemodliński został opanowany przez Armię Czerwoną od końca stycznia do marca 1945 r. Tymczasową władzę na jego terenach zaczęła sprawować radziecka komendantura wojenna. Grupa urzędników mająca zorganizować na obszarach powiatu organy polskiej administracji dotarła do Niemodlina 8 maja 1945 r. Dwa dni później komendant wojenny formalnie przekazał obszar powiatu staroście. Lokalna administracja od początku silnie była powiązana z Polską Partią Robotniczą. PPR mocno zakorzeniła się na ziemi niemodlińskiej, wykorzystując trwający aż do października 1945 r. monopol organizacyjny, kiedy to powstała w Niemodlinie miejscowa Polskiej Partii Socjalistycznej. Mimo formalnego sojuszu łączącego partie robotnicze socjaliści szybko

2 2 znaleźli się z komunistami w konflikcie na tle ograniczenia dostępu do kluczowych stanowisk we władzach powiatu. Marginalna rola na lokalnej scenie politycznej przypadła pozostałym partiom politycznym, także opozycyjnemu Polskiemu Stronnictwu Ludowemu. Hegemonię komunistów utwierdziły wybory parlamentarne przeprowadzone w styczniu 1947 r. Wygrali je w efekcie zastosowania masowych represji, w wyniku których rozbito PSL i złamano opór społeczny, choć wynik nie odzwierciedlał preferencji wyborczych większości mieszkańców powiatu. W 1948 r. PPR podporządkowała, a następnie wchłonęła PPS. Władza partii komunistycznej została w ten sposób ugruntowana. Piotr Pałys, Dyplomacja jugosłowiańska wobec polsko-czechosłowackich kontrowersji granicznych z lat W stosunkach Jugosławii z Polską i Czechosłowacją w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej priorytetem było zawarcie układów o przyjaźni i wzajemnej pomocy. Dlatego spór terytorialny konfliktujący sojuszników był przez Belgrad uważnie monitorowany. W tym kontekście pojawiła się także kwestia możliwego jugosłowiańskiego pośrednictwa. Z nieoficjalną propozycją w tej sprawie wyszła jesienią 1945 r. strona polska. Pomimo negatywnego stanowiska belgradzkiego MSZ Tito z taką propozycją wystąpił w marcu 1946 r. Nie zamierzał jednak deklarować się po jakiejkolwiek stronie, a jego inicjatywa miała wymiar propagandowy. Dyplomacja jugosłowiańska w dzielących oba kraje kwestiach granicznych stała na stanowisku zachowania status quo. Dlatego zawarcie polsko czechosłowackiego układu przyjęto z satysfakcją, podkreślając jego rolę w budowaniu systemu zabezpieczenia przed ewentualną agresją ze strony Niemiec. Jugosłowianie przypisywali mu także spore znaczenie w budowaniu bloku państw słowiańskich i kreowaniu tzw. nowej polityki słowiańskiej. Barbara Techmańska, Młodzi zbuntowani młodzież Zagłębia Miedziowego przeciwko realiom stanu wojennego W Zagłębiu Miedziowym, podobnie jak na terenie całego kraju, młodzież protestowała przeciwko rzeczywistości stanu wojennego. Najczęściej występującymi formami protestu było zakładanie tajnych organizacji, które zajmowały się kolportażem ulotek, malowaniem symboli wolnościowych i haseł na ścianach budynków, wydawaniem broszur. Na terenie Zagłębia Miedziowego, zwłaszcza w okresie pierwszych miesięcy, powstało kilka związków o wspomnianym charakterze, m.in. Niezależny Związek Młodych Polaków Przyszłość, Młodzieżowa Organizacja Wolnej Polski czy Tajne Stowarzyszenie Antykomunistyczne. Młodzi ludzie manifestowali swoją niechęć do władzy podczas spotkań organizowanych w szkołach z oficerami Wojska Polskiego, przedstawicielami partii czy specjalnymi agitatorami. Mimo prób udowodnienia przez władzę, że wszelkie poczynania są wynikiem sterowania przez działaczy NSZZ Solidarność, podejmowane inicjatywy były w pełni samodzielne, wynikały z pobudek patriotycznych, z potrzeby włączenia się w ważne wydarzenia, od których zależał los społeczeństwa polskiego. II Miscellanea i materiały Michał Jakubik, Stosunki polsko-niemieckie w latach w świetle Polski Zbrojnej i Gazety Polskiej Jednym z efektów przejęcia władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera, była zmiana niemieckiej polityki w stosunku do Polski. Od połowy 1933 r. do początków roku 1939 wrogie działania zastąpione zostały przez dążenie do osiągnięcia i ustabilizowania dobrosąsiedzkich stosunków. Zgodnie z planami Hitlera, miało to m.in. ułatwić wyrwanie

3 3 Niemiec z międzynarodowej izolacji i wciągnięcie Polski do bloku antyradzieckiego. Polsce porozumienie z Rzeszą dawało możliwość odsunięcia groźby rewizji granic i niebezpieczeństwa poświęcenia jej interesów przez mocarstwa zachodnie dla własnych celów. Artykuł stanowi omówienie stosunków polsko-niemieckich w tym okresie na podstawie publikacji dwóch międzywojennych dzienników Polski Zbrojnej i Gazety Polskiej. Oba pisma były gazetami zależnymi od obozu rządzącego w Polsce po 1926 r. W związku z tym wielokrotnie stawały się miejscem ogłaszania stanowiska władz, narzędziem w grze dyplomatycznej oraz instrumentem mającym kształtować nastroje społeczeństwa. Z tego względu obydwa dzienniki wspierały propagandowo linię politycznego zbliżenia z Niemcami, a od wiosny 1939 r. mobilizowały społeczeństwo wobec możliwej konfrontacji. Poddane analizie teksty prasowe obejmują zarówno sferę stosunków politycznych, jak i kwestie gospodarcze, kulturalne oraz sport. Dają tym samym szeroki przegląd wydarzeń w relacjach polsko-niemieckich widziany z perspektywy określonej grupy politycznej. Ewa Dawidejt-Jastrzębska, Śląsk Opolski w polskiej literaturze pięknej okresu międzywojennego przyczynek do pamięci kulturowej nowych (powojennych) mieszkańców regionu Przedmiotem analizy są napisane w okresie międzywojennym przez polskich pisarzy utwory literatury pięknej wraz z literaturą faktu (reportaże) dotyczące Śląska Opolskiego rozumianego jako ta część Górnego Śląska, która po powstaniach i plebiscycie pozostała w granicach Rzeszy. Uwzględniono zarówno te prace, których akcja toczy się w latach , jak i dotyczące wcześniejszych wydarzeń historycznych na tym terenie. W układzie chronologicznym omówiono utwory: Artura Gruszeckiego, Stefan Żeromskiego, prozę ze zbioru Pisarze polscy Kresom Zachodnim, Gustawa Morcinka Stefana Brodowskiego, Poli Gojawiczyńskiej, Zofii Kossak, Jana Wiktora, Stanisława Wasylewskiego i Kazimierza Gołby. Abstrahując od błahych w zdecydowanej większości utworów zamieszczonych w tomie Pisarze polscy Kresom Zachodnim stwierdzić można, że do najczęściej poruszanych wątków należały związki historyczne Śląska z Polską, trwanie ludu śląskiego w wierze i mowie ojców, starania lokalnych działaczy narodowych o rozbudzenie i/lub podtrzymanie polskiej świadomości narodowej, plebiscyt i powstania śląskie, ciężka dola Polaków za kordonem (w państwie niemieckim), poddawanych germanizacji i represjom nasilającym się coraz bardziej wraz z umacnianiem się władzy Hitlera. Przewija się też motyw wysokiego poziomu cywilizacyjnego życia codziennego na Śląsku Opolskim. ks. Andrzej Hanich, Losy ludności na Śląsku Opolskim w czasie działań wojennych i po wejściu Armii Czerwonej w 1945 r. Gehenna ludności cywilnej Śląska Opolskiego rozpoczęła się wraz ze spontaniczną ucieczką, a następnie nakazaną przez władze nazistowskie ewakuacją w warunkach surowej zimy tuż przed nadejściem Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Nie sposób dokładnie ustalić, ilu cywilnych mieszkańców Śląska Opolskiego uciekło bądź zostało wysiedlonych przed frontem oraz ilu zginęło bądź zaginęło bez wieści na szlakach ewakuacyjnych. W rezultacie wiele miejscowości było opustoszałych w chwili zajęcia przez Armię Czerwoną, a w tych, gdzie mieszkańcy pozostali na miejscu, doszło do licznych zabójstw i gwałtów popełnionych przez żołnierzy radzieckich, którzy wkraczając na obszar Rzeszy Niemieckiej, mścili się na Niemcach za cierpienia zaniesione przez hitlerowską Rzeszę na obszary ZSRR. Straty poniesione przez ludność cywilną z rąk żołnierzy Armii Czerwonej w okresie od stycznia do maja 1945 r. można jedynie próbować określić w przybliżeniu. Według szacunków D. Tomczyka, ze Śląska Opolskiego ewakuowano przed frontem ponad osób, z czego zabito i zaginięło

4 4 ponad Liczby te są jednak mocno zaniżone. Krótko po zakończeniu działań wojennych, ale jeszcze przed objęciem tych terenów przez administrację polską, zgodnie z ustaleniami aliantów w Jałcie nastąpiła deportacja wielu tysięcy Ślązaków (przeważnie mężczyzn) do ZSRR. Do dnia dzisiejszego nie udało się jednak ustalić faktycznej liczby wywiezionych do ZSRR ze Śląska Opolskiego. Musiało ich być z pewnością kilkadziesiąt tysięcy, skoro według obliczeń H. Stańczyka z obszaru całego Górnego Śląska (tj. z przedwojennego województwa śląskiego i obszaru Śląska Opolskiego) deportowano ok osób. Do domów powróciło ok. 20% ogółu deportowanych. Niewola i deportacje do ZSRR oraz pozostanie części mężczyzn na Zachodzie jeszcze przez kilka lat stwarzały poważny problem rodzin podzielonych, a w konsekwencji utrzymywanie się wśród ludności miejscowej na Śląsku Opolskim po wojnie, niespotykanej wcześniej dużej przewagi kobiet oraz nieproporcjonalnie dużego odsetka dzieci i starców. Ludność tę po wojnie na dodatek dziesiątkowały choroby, głównie epidemia tyfusu. Zbigniew Bereszyński, Śląsk Opolski i przełom polityczny lat W niedzielę 13 grudnia 1970 władze PRL ogłosiły decyzję o podwyżce cen żywności i innych artykułów konsumpcyjnych. Konsekwencją tego był wybuch narastającego już od dłuższego czasu niezadowolenia społecznego na tle złych warunków materialnych życia. Szczególnie dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Wybrzeżu, gdzie milicja i wojsko użyły przeciwko robotnikom broni. Do czołowych bohaterów ówczesnych wydarzeń należał Stanisław Słodkowski, zamieszkały na stałe w województwie opolskim pracownik Styczni Gdyńskiego, który stanął na czele tamtejszego komitetu strajkowego. Fala protestów nie ominęła również Opolszczyzny. Doszło do strajku w Zakładach Urządzeń Przemysłowych w Nysie. W licznych miejscowościach województwa opolskiego pojawiały się ulotki i napisy, wyrażające sprzeciw wobec podwyżki. Służba Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska przeprowadziły ogółem 1770 rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych. 337 osoby zostały prewencyjnie izolowane. Po raz pierwszy w historii bloku komunistycznego protesty robotnicze doprowadziły do zmian personalnych w najwyższych władzach partyjno-państwowych. Dalsze protesty i inne przejawy niepokojów społecznych, mnożące się również w województwie opolskim, spowodowały odwołanie decyzji o podwyżce cen. Przełomowe wydarzenia z lat zaowocowały trwałym przeobrażeniem społecznej rzeczywistości. Nastąpiła przejściowa poprawa materialnych warunków bytu społeczeństwa. Zakończył się okres otwartej konfrontacji między władzami komunistycznymi a Kościołem katolickim. Nowe władze partyjno-państwowe nie zamierzały liberalizować stosunków politycznych. Zostały jednak z czasem do tego zmuszone przez względy natury ekonomicznej i rosnącą aktywność środowisk opozycyjnych w kraju. III Przeglądy Brygida Solga, Miejsce i znaczenie migracji zagranicznych w rozwoju regionalny - założenia, cele i wstępne ustalenia projektu habilitacyjnego Celem artykułu jest przedstawienie podstawowych celów, założeń i metodologii badań prowadzonych w ramach projektu habilitacyjnego pt. Miejsce i znaczenie migracji zagranicznych w rozwoju regionalnym. W warstwie teoretycznej praca rozwija koncepcję regionu migracyjnego na określenie obszaru, w którym migracje są zjawiskiem na tyle istotnym, iż w sposób wyraźny (pozytywny bądź negatywny) wpływają na procesy rozwoju regionalnego. Na tym poziomie dokonano ponadto próby połączenia teorii rozwoju regionalnego i teorii migracyjnych pod kątem ich wykorzystania do wyjaśniania zjawisk mobilności w regionie migracyjnym.

5 5 W obszarze ustaleń empirycznych i utylitarnych dokonano rozpoznania migracji zagranicznych w województwie opolskim i innych regionach kraju pod kątem ich przyczyn, skali, charakteru oraz wpływu na rozwój regionalny. W pracy odniesiono się także do tworzonego w Polsce systemu polityki migracyjnej. Wykorzystano ponadto przykłady wybranych krajów i ich regionów w Europie i poza nią, które posiadają długie tradycje emigracyjne, a skutki tych przemieszczeń są widoczne zarówno w skali ogólnokrajowej, jak i na poziomie struktur regionalnych. Jakub Balawajder, Kilka uwag o książce Mariusza Patelskiego poświęconej niezależnemu ruchowi studenckiemu w Opolu Książka Mariusza Patelskiego Niezależne Zrzeszenie Studentów w Opolu jest monografią działań studenckiego środowiska opozycyjnego na Opolszczyźnie w kluczowych latach dla schyłku PRL i w okresie transformacji ustrojowej. W szerokim kontekście społeczno-politycznym i gospodarczym zaprezentowana została geneza organizacji, jej wielowymiarowe funkcjonowanie oraz dylematy organizacyjne. Przedstawiona została rola tego środowiska w kształtowaniu świadomości społecznopolitycznej młodzieży akademickiej w Opolu oraz wkład, jaki jej członkowie wnieśli w proces liberalizacji systemu politycznego PRL. Ewa Golec, Bibliografia zawartości Studiów Śląskich t. 61: 2002-t.70: 2011 Bibliografia zawartości Studiów Śląskich, przygotowana za lata , została podzielona na osiem działów: historia; zagadnienia gospodarcze, urbanizacja; zagadnienia społeczno-polityczne, prawne; kultura, nauka, oświata; językoznawstwo; czytelnictwo, czasopisma, wydawnictwa; osoby, stan badań. Do zawierającego ogółem 184 pozycji zestawienia dołączono również indeks autorów.