Marzena Warnke. Słownictwo kaszubskie w praktyce szkolnej

Transkrypt

1 Marzena Warnke Słownictwo kaszubskie w praktyce szkolnej Lipnica 2007

2

3 Spis treści Wstęp str. 1 Rozdział I 1. Gochy jako podregion Kaszub str Wiadomości ogólne str Krótka historia powstania wsi Lipnica str Ogólna charakterystyka gminy Lipnica. str. 11 Rozdział II Słowniki kaszubskie str Aleksander Labuda Słowniczek kaszubski str Jan Trepczyk Słownik polsko kaszubski str. 18 Rozdział III Słownictwo kaszubskie w praktyce szkolnej str. 19 Zakończenie str. 109 Bibliografia str. 111

4 Wstęp Rodzimy język to najbardziej wyrazisty znak odmienności i tożsamości Kaszubów. Czy obecnie kaszubszczyzna spychana jest na margines i wchodzi w fazę zmierzchu? Spory odłam społeczności kaszubskiej, w tym inteligenckiej twierdzi, iż rodzimy język zachowuje się już tylko w mowie dziadków, a niedługo nie będzie po nim nawet pamiętci ni spiéwë. Nie mogę się z tym zgodzić. Kaszuby są najbardziej wyrazistą kulturowo cząstką Pomorza. Kaszuby to nie tylko piękne krajobrazy, specyficzna tradycja, dramatyczne losy i przeżycia naszych przodków, codzienna, skrzętna zapobiegliwość i pracowitość, ale także bogaty i zróżnicowany język, który jest podwaliną bytu kaszubskiego. Można porównać wartość kaszubszczyzny do skrzyni posażnej, wypełnionej po brzegi przedziwnymi klejnotami i starociami, rodem z dawnych epok, ale przydatnymi i dzisiaj. Co ważniejsze, cały ten zbiór językowych oryginalnych rozmaitości stanowi nieodłączną cząstkę duszy zbiorowej Kaszubów. Według Herdera: Narody mają swoją duszę i prawdziwą moralną jedność, która czyni je tym, kim są. Jedność ta wypowiada się przede wszystkim w języku. 1 Tę prawdę podkreśla Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernarda Sychty, we wstępie którego czytamy: Jeśli zachowa on (język) trwałą wartość, to nie dla sposobu opracowania, lecz dlatego, że jest obrazem żywej codziennej mowy, będącej wiernym odbiciem oblicza kulturowego ludu, który się nią posługuje. 2 2

5 Dlatego też w mojej pracy chciałam utrwalić to, co stanowi, że Kaszubi są najbardziej zwartą grupą etniczną na Pomorzu, a mianowicie kaszubską mowę. Tematyka ta jest mi bardzo bliska, gdyż mieszkam na Kaszubach, a dokładnie w południowej ich części zwanej Gochami. Kaszëbskö mowa je słodkô w gębie mówią Kaszubi, gdyż jest to ich mowa i mowa pradziadków, zatem mowy tej nie tylko się nie wstydzą, lecz z całą pieczołowitością ją pielęgnują. Szczególnym wyrazem tego faktu jest bogata twórczość literacka, dla której poza swoistym folklorem tworzywem podstawowym jest kaszubska mowa. 3 Obecnie mamy do czynienia z renesansem regionalizmu, określanym jako przebudzenie etniczne, powrotem do korzeni, czy zakorzenieniem w małej ojczyźnie. Rodowodu terminu region szukać należy w łacińskim słowie regio, w znaczeniu: okolica, kraina, powiat. Z pojęciem regionu łączy się zjawisko społeczne, które określa się mianem regionalizmu. Regionalizm jest ruchem społecznym charakteryzującym się dążeniem do zachowania i kultywowania własności kulturowych, specyficznych dla danego regionu kraju. Odwołuje się do więzi łączących człowieka z najbliższą okolicą krainą małą Ojczyzną. Regionalizm spełnia między innymi następujące funkcje: - społeczne kształtowanie i umacnianie więzi z zamieszkiwanym regionem oraz poczucie wspólnoty regionalnej, wyzwalanie aktywności społecznej, społeczno gospodarcze ożywienie narodu dzięki wykorzystywaniu tkwiących w nim wartości materialnych i niematerialnych; - kulturalne ocalanie i ochrona ginących elementów kultury ludowej danego regionu; 3

6 - wychowawcze rozbudzanie zainteresowań problematyką historii, współczesności, perspektyw rozwojowych regionu, uwrażliwienie na piękno i specyfikacje regionalnej kultury przyrody, krajobrazu, kształtowanie i rozwijanie uczuć przywiązania i umiłowania rodzinnych stron. 4 Tak jak ptak, który opuszcza własne gniazdo, zatacza zrazu małe kręgi, tak i my powinniśmy wpierw poznać i zrozumieć swą małą Ojczyznę najbliższe nam okolice. By potem jak ptak przelecieć dalej i dalej, aby móc poznać i zrozumieć swoją Ojczyznę i świat. 5 Właśnie kilkadziesiąt lat wędrówek ks. B.Sychty z notatnikiem w ręku oraz poczucie niedosytu z lektury kaszubskich opracowań i słowników przyczyniły się do podjęcia przez Sychtę pracy nad słownikiem. We wstępie do pierwszego tomu kaszubskiego słownika niemal poetycko wspominał: Jeździłem od parafii do parafii, gdzie znów chata, stodoła, pole i las razem z jeziorem, do którego doszło jeszcze morze, otwierały mi drogę do zaczarowanego królestwa słów. 6 B.Sychta, jeden z najwspanialszych synów ziemi kaszubskiej, rozkochany w mowie rodzimej, wystawił monumentalny pomnik w postaci największego i najwspanialszego w historii słownika Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (7 tomów, ). Dziś potwierdzają naukowe autorytety, że słownik B.Sychty jest najlepszym naukowym słownikiem gwarowym nie tylko kaszubskim, ale w ogóle słowiańskim. Jest to bowiem, dzięki wzbogaceniu haseł o różnorodną frazeologię, fragmenty tekstów, pieśni ludowych, zagadki, anegdoty (łącznie 25 tys. haseł) encyklopedia kultury ludowej. 4

7 Celem mojej pracy było stworzenie słowniczka kaszubskiego dla uczniów szkół podstawowych. Do najpoważniejszych prac z zakresu słownictwa kaszubskiego zaliczamy również: 1. Aleksander Labuda: Słowniczek kaszubski, Warszawa Jan Trepczyk: Słownik polsko kaszubski, Gdańsk Z tych właśnie dzieł wybrałam słownictwo należace do podstawowego zasobu językowego ucznia, dotyczące podstawowych, życiowych spraw. Pragnę nadmienić, iż w Szkole Podstawowej w Lipnicy, w której pracuję słowniki te są mało dostępne dla ogółu. W bibliotece szkolnej znajduje się tylko Słowniczek kaszubski Aleksandra Labudy. Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym rozdziale podjęłam próbę scharakteryzowania regionu, który zamieszkuję. Drugi rozdział poświęciłam twórcom dzieł kaszubskich: A.Labudzie i J.Trepczykowi, a także pokrótce opisałam ich dzieła słowniki kaszubskie. Natomiast trzeci rozdział stanowi zasadniczą część pracy słownik. Mam nadzieję, że zebrane słownictwo okaże się pomocne zarówno uczniom, jak i nauczycielom. Również nowy program nauczania, jak sądzę, powinien wpłynąć pozytywnie na rozwój wszelkich form edukacji regionalnej. W projekcie Podstawy programowej kształcenia ogólnego z dnia 21.X.1998 r. Sporo miejsca poświęca się treściom programowym dotyczącym edukacji środowiskowej, która zajmuje się dzieckiem na tle rodziny, własnej miejscowości i regionu, kraju i świata. Już w nauczaniu początkowym mamy stwarzać warunki do wrastania w kulturę rodzinną i regionalną i odnajdywania w niej źródeł wartości osobistych. 5

8 W zakresie edukacji polonistycznej głównym celem jest kształtowanie emocjonalnego stosunku do kultury i języka jako wartości narodowej, regionalnej i osobistej. Treści regionalne znajdują się również w edukacji muzycznej, plastycznej, a nawet kultury fizycznej. Wielkie pole do twórczej pracy mają również nauczyciele historii, wiedzy o społeczeństwie, geografii, biologii, a przede wszystkim wychowawcy. Bo kto wie, czy nie najważniejszym elementem w pracy dydaktyczno wychowawczej nie jest osobisty stosunek nauczyciela do najbliższego otoczenia, własnych korzeni. Im więcej uczucia wobec małej Ojczyzny, tym większa gwarancja rozbudzenia zainteresowania regionem wśród uczniów. 6

9 Rozdział I Gochy jako podregion Kaszub 1. Wiadomości ogólne Gochy to nazwa kaszubskiego skrawka leżącego w południowozachodniej części województwa pomorskiego. Dziś obszar ten obejmuje pięć parafii: Borzyszkowy, Brzeźno Szlacheckie, Borowy Młyn, Zapceń i niedawno Lipnicę. Nie wiadomo, kiedy po raz pierwszy użyto w literaturze bądź dokumentach historycznych nazwy Gochy. Do końca nie została rozstrzygnięta jej etymologia. Nazwa ta może pochodzić od słowa gochë pustkowia, nieużytki wolne, które dominują na Gochach: Jeden zając potrzebuje tu tysiąc morgów, a jeszcze musi kraść. Może też pochodzić od utożsamienia Gocha z człowiekiem wysokiego wzrostu, drągalem. 7 O potrzebie tworzenia odmiennych nazw dla poszczególnych grup ludności kaszubskiej decydowały niewątpliwie różnice gwarowe. Tyle ich niemal, ile wiosek. Zasadnicza linia podziału przebiega tu miedzy północą i południem, między Fejnkaszëbami a Grobkaszëbami. Ale również w obrębie tych dwóch ugrupowań pełno, jak widać, pomniejszonych podziałów. Na przykład od strony północno wsschodniej, a więc z obszaru zwanego 7

10 geograficznie Zaborami, zowią Goch Krëbanami. Ale ani Gochy, ani Krebany nie chcą się przyznawać do ludności Konarzyn i najbliższej jej okolicy: tu znajdziemy wysepkę Kabuków. A znów mieszkańców skrawka ziemi między Konarzynami i Swornegacami zwą Gochy Grubami. Łatwo się w tym wszystkim pogubić, tym bardziej, że niektóre ze starych nazw odchodzą lub już odeszły w zapomnienie wobec wciąż postępującej integracji całych Kaszub. Jak w ludowym wierszyku: Czy on Bëlôk, Rebôk Fejnkaszëba, Czy on Korczôk, Łyczôk, Grëbkaszëba Czy on Lesôk, Drobol, Goch Rychtyk Poloch on je doch. 8 Cechą kaszubszczyzny, całej kultury, najbardziej utrudniającą jej poznanie przybyszowi z innych stron Polski jest bardzo odrębny dialekt. Dla Gochów gôszec, czyli mówić w miejscowej gwarze, to mówić prawdziwie po kaszubsku. Gochy bowiem to najprawdziwsze Kaszuby. 9 Miejsce, w którym się człowiek urodził, spędził część albo całe życie. To ziemia naszych przodków, z którą związek emocjonalny przekazali komuś ojcowie. 8

11 2. Krótka historia powstania wsi Lipnica Na 38 km szosy chojnicko bytowskiej, leży stara wieś szlachecka Lipienice, dziś zwana Lipnica. Wieś ta była w zaraniu dziejów, wraz z Ostrowiem, własnością jednego dziedzica, który zamieszkiwał ponoć wysepkę, znajdującą się w jeziorze Trzebielsko. Ten to dziedzic miał dwóch synów, z których jednemu dał Ostrowite, zaś drugiemu Lipnicę. Oczywiście dokumentalnego potwierdzenia nie ma, lecz badanie dziejów tych dwóch wsi, każe przypuszczać, że istotnie tak być musiało, skoro jasnem jest, iż obszary dawnej wsi Ostrowite, wchodziły daleko w głąb ziem należących do dzisiejszej Lipnicy. Po wtóre, słupy wodne, do dziś dnia widoczne w jeziorze Trzebielsko rzekomo nosiły most, łączący Ostrów z brzegiem jeziora. Na miejscach dzisiejszego Ostrowitego i Lipnicy, osadził wspomniany dziedzic, jak i później jego synowie, swoich sługów, którzy stanowili pierwszych mieszkańców wymienionych miejscowości. Tym sposobem powstały zaczątki dawnych wiosek, a dopiero właściwe założenie nastąpiło później, dzięki przywilejom udzielonym przez różnych suwerenów wysłużonym i odznaczonym rycerzom szlachcicom. Obszar wioski Lipnica wynosi ogółem trzydzieści włók. Nazwa tej wsi wywodzi się od LIP, które tworzą oazę, w większej mierze zaścielały istotnie obszar dzisiejszej gminy Lipnica, jak również częściowo spotkać było je można na wzniesieniu brzegów jeziora Głęboczka i Lipionek. Pierwszy przywilej na tę wieś udzielił wielki mistrz krzyżacki Wynryk de Knippenrod w 1366 r., pierwotnemu dziedzicowi Henrykowi a Tabach, zwierzchnikowi, czyli staroście człuchowskiemu, a król polski Zygmunt I w roku 1526 potwierdził go. Zatem Lipnica jest gniazdem tych rodzin, które z przytoczonego przywileju wynikają, a więc: Otthów, Krzymików czyli Pupków, Wnuków, Krayków, Pychów, 9

12 Pażątków, Żaków, Suchych, Jantów Lipińskich, a nadto Rymonów Lipińskich, którzy tu dopiero w 1526 roku się osiedlili. Od roku 1776 dziedzicem Lipnicy był Stanisław Pażątka Lipiński, protoplasta zmarłego w naszych czasach śp. Teofila Pażątki Lipińkiego, pierwszego wójta obwodu Lipnica, po odzyskaniu niepodległości Polski

13 3. Ogólna charakterystyka gminy Lipnica. Gmina Lipnica usytuowana jest w południowo zachodniej części województwa pomorskiego. Gmina graniczy: od wschodu z gminą Brusy od południa z gminą Konarzyny i Chojnice od zachodu z gminami Miastko, Koczała, Przechlewo od północy z gminami Tuchomie, Bytów, Studzienice Dokładne położenie gminy Lipnica określają współrzędne geograficzne: na północy 54 o 08 szerokości geograficznej północnej na południu 53 o 52 szerokości geograficznej północnej na zachodzie 17 o 11 długości geograficznej wschodniej na wschodzie 17 o 33 długości geograficznej wschodniej Omawiany teren zajmuje południową część powiatu bytowskiego. Gmina Lipnica znajduje się na obszarze podprowincji Pojezierzy Południowiobałtyckich, w obrębie dwóch makroregionów: Pojezierza Zachodniopomorskiego i Pojezierza Południowopomorskiego. Gmina swoim zasięgiem obejmuje południową część mezoregionu Pojezierza Bytowskiego oraz północny fragment Równiny Charzykowskiej. 11 Obszar gminy Lipnica zajmuje powierzchnię ha w tym: użytki rolne ha lasy ha jeziora ha Gminę zamieszkuje około osób. Z ogólnej liczby mieszkańców gminy Lipnica: a) 48,8 % ze źródeł pozarolniczych b) 51,2 % mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa 12 11

14 Na terenie gminy Lipnica znajduje się 58 miejscowości, Brzeźno Szlacheckie, Borzyszkowy, Lipnica to serce Gochów, czyli NASZA MAŁA OJCZYZNA. Wieś Lipnica leży na 54 o długości geograficznej wschodniej i na 17 o 25 szerokości geograficznej północnej. Lipnicę zamieszkuje rdzenna ludność należąca do grupy etnicznej Kaszub. Do obecnych czasów zachował się język i kultura kaszubska. Gwara Lipnicy wchodzi skład dialektu zaborskiego. Ulega ona procesowi i wielu wyrazów uznawanych za gwarowe, rodzime, ma w rzeczywistości niemieckie pochodzenie. Mieszkańcy posługują się w codziennej mowie, także urzędowej, językiem kaszubskim, początkowo na pewno całkowicie niezrozumiałym dla przybysza. Przebywanie wśród tubylców pozwoli jednak dość szybko pokonać barierę językową i początkową nieufność kierowaną przez prawie wszystkich Kaszubów w stosunku do obcych. Oto kilka przykładów kaszubskiej gwary, którą posługuje się ludność Lipnicy: gospodarz gbur pokój izba skrzynia kasta pieniądze detki kłamca łgarz dom mieszkalny budink Trzeba znać swój język, to język naszych dziadków i rodziców. Każdy kto mieszka na Kaszubach powinien znać kaszubski. Dodam, że każdy nauczyciel pracujący w szkole na Kaszubach powinien dobrze znać język kaszubski. W Szkole Podstawowej w Lipnicy wszyscy nauczyciele mają pozytywny stosunek do kultury kaszubskiej, a to choćby ze względu na to, że większość jest Kaszubami. W szkole uczą dzieci poezji i prozy kaszubskiej, także i haftu kaszubskiego. Szkoda, że pan Zbigniew Studziński pochodzący z Wiela, odszedł już na emeryturę, bo prowadził kółko kaszubskie, na którym uczył języka 12

15 kaszubskiego. Co roku w Brzeźnie Szlacheckim odbywa się gminny przegląd twórczości kaszubskiej. Biorą w niej udział uczniowie szkół podstawowych gminy Lipnica. Na przeglądzie tym dzieci recytują i śpiewają utwory kaszubskie. W 1987 r. powstał zespół wokalno instrumentalny Gochy. Zespołem kieruje nauczycielka Agnieszka Cyra. Oprócz pieśni kaszubskich włączyli włączyli pieśni religijne i polskie. Występami uświetniają uroczystości środowiskowe świeckie i kościelne na terenie gminy Lipnica, a także poza nią. Zespół we własnym zakresie przygotował stroje harmonizujące z otaczającą nas przyrodą. Dominuje w nich kolor zielony, niebieski i żółty, ponieważ w pobliżu Lipnicy znajduje się mnóstwo lasów, łąk, jezior oraz zbóż. Nieodłącznym składnikiem stroju jest piękny haft. Hafty kaszubskie wykonywane są na lnianym płótnie, a w niektórych wsiach na czarnych tkaninach fabrycznych. Do najczęściej spotykanych motywów należą kwiaty tulipana, wkomponowane w inne motywy roślinne w układzie symetrycznym. W hafcie dominuje 7 barw: granatowy modry (to obfitość jezior i rzek na Kaszubach) niebieski ( oznacza niebo jaśniejące ) zielony ( oznacza leśne przestrzenie ) żółty ( piaszczystą kaszubską glebę ) czerwony ( krew przelaną za Kaszuby ) czarny ( pamięć niemieckiej niewoli ) 13

16 Mieszkańcy regionu są głęboko wierzącymi i praktykującymi katolikami, co uwidacznia się w ilości mieszkańców uczestniczących czynnie we mszach świętych, powszednich i niedzielnych. Szkoły tego regionu były jedynymi w województwie słupskim, w których mieszkańcy nie pozwolili zdjąć krzyży, wiszących na ścianach klas lub korytarzach. Liturgia w kościele w języku kaszubskim odbywa się przy pewnych okazjach podczas mszy św. poświęconych rodowym rodzinom, np. państwa Borzyszkowskich, państwa Świątek Brzezińskich. Nie żyjący już ksiądz proboszcz z naszej poprzedniej parafii Borzyszkowy i budowniczy kościoła w Lipnicy dziekan Kazimierz Reapke czynił to bardzo oryginalnie. Jego czyny idą za nim, a dzięki nim żyje w naszej pamięci. Ludzie jeszcze dziś powtarzają słowa: Był takim ludzkim księdzem, z każdym znalazł wspólny język. Był jednym z nas. Najlepszym. W kościele pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Lipnicy można podziwiać tablicę ufundowaną przez mieszkańców wsi na pamiątkę współtwórcy parafii. Wspaniałą okazją do poznawania naszych stron są wycieczki turystyczne piesze i rowerowe. Wycieczki to ciekawy sposób na pogłębienie więzi uczuciowych z małą ojczyzną, rozbudzenie zainteresowań tradycją, współczesnością i przyszłością. Propagatorami zdrowego trybu życia są nauczyciele Alina i Tomasz Drzazgowie założyciele Szkolnego Koła PTSM. Ostatnio i ja dołączyłam w szeregi tego koła. Organizujemy rajdy rowerowe Szlakiem drewnianych kościołów. Młodzież zapoznała się już ze szczególnymi i wyjątkowymi kościołami w Borzyszkowach, Brzeźnie Szlacheckim i Leśnie. 14

17 Kościoły te, to unikalne przykłady dawnego drewnianego (zrębowego i szkieletowego) budownictwa sakralnego na Pomorzu Gdańskim; zestawione z trzech zasadniczych członów: dzwonnicy, nawy i prezbiterium. Na kościołach tych występują pokrycia dachowe najpopularniejsze dla tego wieku gonty dachowe. 13 W Leśnie dzieci podziwiały też zabytki przyrody i cmentarzysko kurhanowe na pamiątkę po Gotach zamieszkujących te tereny na początku naszej ery. Członkowie koła co jakiś czas biorą też udział w pieszych wędrówkach na orientację, organizowanych przez gazetę Głos Pomorza. Podróże rowerowe i piesze licznymi piaszczystymi drogami Gochów pozostawiają niezatarte wspomnienia. Cieszy zamieszkiwanie na pięknej ziemi kaszubskiej : Kaszubi uważają się za Polaków. Polska jest ich wielką, a Kaszuby małą Ojczyzną: Nie ma Kaszeb bez Polonii, A bez Kaszeb Polści. / Derdowski / 15

18 Rozdział II Słowniki kaszubskie... byłoby dla historyków rzeczą wielce pożyteczną, gdyby jakiś polski językoznawca zechciał wszystkie wsie kaszubskie objechać, pozbierać stare wyrazy i wydać dialektyczny słownik kaszubski. / Mrongowiusz / Język kaszubski zajmuje miejsce pośrednie między polskim, a połabskim, z tym że dzisiejszą mowę Kaszubów większość uczonych uważa za narzecze polskie, ze szczątkami wymarłych Pomorzan. 14 Dzisiejsi Kaszubi są więc niedobitkami plemienia Pomorzan. Rola gwary kaszubskiej jest tutaj niepowtarzalna, mowa, język to rzeczy najbardziej wartościowe dla samych Kaszubów. Decyduje to o ich kaszubskiej tożsamości. Wiemy, że językowe dziedzictwo jest zwierciadłem duszy kaszubskiej. 15 Ów nacechowany pietyzmem stosunek do rodzinnego słowa krzewili poeci i działacze kaszubscy, m. in. wspomniany już F.Ceynowa, a także Hieronim Derdowski, a wcześniej Szymon Krofey, czy Michał Pontanus (Mostnik). Obecnie język kaszubski dysponuje stosunkowo bogatą literaturą, a także opracowaniami językowymi, w tym zwłaszcza słownikowymi. Żaden wyróżniający się specyficznymi właściwościami obszar językowy nie mógłby wytworzyć języka literackiego i trwałby ciągle na poziomie gwarowym, gdyby jego przedstawiciele nie mieli ku temu warunków, względnie nie podjęliby w ogóle prac nad jego ukształtowaniem

19 1. Aleksander Labuda jest autorem Słowniczka kaszubskiego (1960), składającego się z części polsko kaszubskiej i kaszubsko polskiej. Jest to owoc wieloletniego trudu nauczyciela Kaszuby, który borykając się w codziennej pracy z nie zawsze dlań zrozumiałą polszczyzną literacką powiększał systematycznie swoją prywatną kartotekę dyferencyjnego słownika kaszubskopolskiego. Słownik Labudy jest bowiem w zasadzie słownikiem dyferencyjnym, tj. uwzględnia jedynie słownictwo kaszubskie różne od polskiego, a pomija takie wypadki, gdy mowa polska i kaszubska, abstrahując od różnic w wymowie, są ze sobą identyczne. 17 Większość wyrazów zawartych w słowniku zaczerpnął autor wprost z ust dzieci w wieku szkolnym. Jedną z ciekawszych cech słownika jest wielkie bogactwo nie spotykanych w innych słownikach zdrobniałych form rzeczownikowych, przymiotnikowych, czasownikowych, używanych w zwrotach do dziecka, czyniąc z niego źródło poznania żywych procesów słowotwórczych w kaszubszczyźnie. Zróżnicowanie dialektalne Kaszub jest znaczne, dlatego by oszczędzić czytelnikowi dodatkowych trudności, pominięte zostały drobniejsze i mniej ważne odmianki dialektalne. Podane formy przekazują więc fonetykę kaszubską w dużym uproszczeniu. 18 Słowniczek ten ma przede wszystkim służyć dzieciom do celów praktycznych w ich nauce w szkole. Służyć ma też nauczycielom. Nauczyciel pracujący na Kaszubach, a nie znający w dostateczniej mierze mowy swych wychowanków, nie może w pełni zrealizować postulatów wychowania i nauczania

20 2. Kontynuację pracy zapoczątkowanej przez Aleksandra Labudę Słowniczkiem kaszubskim stanowi dwutomowy Słownik polsko kaszubski (1994) Jana Trepczyka. Pisownię słownika oparł autor na współczesnej pisowni kaszubskiej, opracowanej przez E.Brezę i J.Tredera. Słownik zawiera około 60 tys. haseł nadto podhaseł, związków wyrazowych i frazeologizmów z zakresu ogólnego słownictwa polskiego, a w tym m. in. nazwy ludzi oraz nazwy geograficzne (zwłaszcza kontynentów, państw, krain geograficznych), nazwy mieszkańców państw, regionów i miast też lokalnych wraz z pochodnymi przymiotnikami. 20 We wstępie słownika czytamy: Starałem się w nim zawrzeć znaną mi i dostępną w źródłach leksykę kaszubską tak, by służyć mogła wszystkim tym, którzy pragną próbować swoich sił i umiejętności na polu kaszubskiej prozy i poezji 21 Ale słownik ten ma też służyć wszystkim czytelnikom kaszubskich tekstów, szczególnie kaszubskiej literatury pięknej: liryki, epiki i dramatu. Zauważyć tu warto, iż zainteresowanych kulturą i piśmiennictwem kaszubskim wciąż przybywa wśród samych Kaszubów, jak i wśród ich sympatyków, a rośnie też grono piszących po kaszubsku. 22 Coraz wyraźniej zaznacza się świadoma decyzja afirmacji kaszubsksiej przynależności etnicznej. Pierwszorzędne znaczenie nadaje się językowi kaszubskiemu, o który należy się przede wszystkim troszczyć. 18

21 Rozdział III Język, który traci swą podstawową funkcję narzędzia komunikacjí między ludźmi jest martwy. / zasłyszane / Aleksander Labuda Słowniczek kaszubski Skróty i znaki użyte w słowniku l. m. liczba mnoga m rodzaj męski n rodzaj nijaki pogardl. w znaczeniu pogardliwym zob. zobacz ż rodzaj żeński A achtny szanowny ajac głaskać apart osobno apartny odrębny, odosobniony auac boleć 19

22 Ą ągrest; krezbula, krezbuüla agrest ąker, ączer kotwica B baczóna (m) gbur, (zob. gbuür) baczónowati gburowaty badéra (m), badérka (ż) badacz badérowac badać bal (m), bala (ż); puüczk piłka balika wanna ban (m), bana (ż); cug, cuch kolej banowi kolejarz baraszkuewac; werglowac figlować bardwica; bardówka brodawka barłozëc śmiecić barłóg śmiecie; stara słoma zdarta z dachu baszka szyszka batüg; kanczük; kuerbacz bicz bączec mruczeć bączola, bączöla mruk bestri pstry 20

23 bestro pstro bëc być bëka, bëcëskue, bëcëszcze gęś (pogardl.), (zob. pila) bëka; hok, hök; hoczka, höczka motyka bëlniec doskonalić bédowac licytować; proponować; częstować białka kobieta, żona bic; bufsac, buüfsac, bufsowac; repac; repetowac bić biej! idź bieżk goniec biéda ćma biotczi, biötczi (ż l. m.) zapasy, zmagania biotkuewac są, biötkuewac są zmagać się blaszok, blaszök garnek blaszany blat płyta kuchenna blewiózka; szlejfka tasiemka; wstążka bliza, blëza latarnia morska blón chmura, obłok blosnóc, blösnóc zerknąć bol, böl gruba deska bołdzëna, böłdzëna łuna bołdzo, böłdzö żywioł Bołt, Böłt Bałtyk bołtowi, böłtowi bałtycki bot, böt (m) łódź 21

24 bómk cukiernik bók owad bracyna, bracyn; brat brat bratk, bracyszk zakonnik bremza, bromza harmonijka ustna brëdac brodzić brëkuewac potrzebować brëzlowac; wałowac falować brifka listonosz brika bryczka briza lekki wiatr briźdźec; guetowac; warzëc gotować, wrzeć brót bochenek brutka, brütka; naueżenio, naueżeniö (ż) narzeczona brzod, brzöd owoc brzëmiél, brzmiél, pszmiél trzmiel brzótwic roić bucha, buücha duma buczka, buüczka świnia budla, buüdla; sklonka butelka buglrowac, buügrowac kołotać, stukać buksë, buükse spodnie; majtki; kalesony bulwa, buülwa ziemniak bulwiskue, buülwiskue, bulwiszcze pole po ziemniakach buszny, buüszny dumny 22

25 butwio, buütwio, buütwiö; mursz, muürsz (m) pleśń buzer, buüzer łobuz buejac są; strachuewac są bać się buekadny; zbierny obfity buerénk, knop, knöp chłopiec buerowiczi (n) krzewinka borówek C całki, całczi; całowny całkowity camer (m) kłoda cążki, czążki, czążczi ciężki cechunk, cechuü rysunek cemnica ciemność cemżo, cemżö (ż) ponurość cenio, ceniö (ż) cień ceplëzna ciepło, upał cëcac ssać cëzy, cëdzy obcy, cudzy cëzynka, cëzónka cudzoziemka cëzyńc cudzoziemiec céchuewac rysować; kreślić chaja; szor huragan, nawałnica charłąznik złodziejaszek 23

26 chcëwi chciwy chcëwueta łakomstwo chełpic są pragnąć, pożądać chëba podstęp chëcz chata, wnętrze domu chëczewi; domacy, domocy, domöcy domowy chërzec chorować (o zwierzętach) chitrëla, chitrzela człowiek chytry chlabot, chabuet; gadajt; trzepuet gaduła chlastac; szmergac rzucać chlechac; skączec narzekać chójka; chuejna sosna chrëbac; gnebuelëc chrupać chrëbuelëc skrobać chochac pluć chrzept; krzept grzbiet chutczi, chuütczi; chudzy, chuüdzy prędzej chuüdzy prędzej chuemuerë zakamarki, zakątki chuerzec chorować (o ludziach) chuewa zwierzęta domowe chuewac hodować chwalba przechwałka chwierac, kwierac powracać do zdrowia cknóc węszyć 24

27 cógnóc, cygnóc; szszorcowac ciągnąć cóżki, cóżczi; kleszcze, klészcze obcęgi czap; czapuet (m); koł, köł błoto, brud czedë, kedë kiedy czedëjinód kiedy indziej czej, kej gdy czernidło; tint atrament czerowac kierować czeszéń; tasza kieszeń czëc słyszeć czëp wierzchołek czëprëna; kłesz czupryna cziczer lornetka czikrowac patrzeć uważnie, przypatrywać się czołn, czöłn czółno czopk, czöpk; kapele; kłobuk kapelusz czód okres czuerdac; trąptac; treńdac deptać, traktować D damic milczeć dana choinka darënk podarunek, upominek deka koc 25

28 dekel, deczel; wiekue (n) przykrywka derë gruźlica dëcht; prawie właśnie (zob. wnetka) dëchtowny; uebcysły szczelny dërny; parchati szorstki dëtk (m) pieniądz, dziesięciogroszówka dil (m) deska dil koper (zob. kueper) dłużo, dłüżö długość dobëc; pueradzëc zwyciężyć doch; kue; szóc przecież docógac so, docëgac so przypuzczać doka, döka mgła dokoz, doköz dowód domok, domök; naszińc swój, swojak donód dotąd dońc, dunc, düńc dojść doskacëc; doskrzéc, dożgrzéc dokuczyć douedzëzna dyskusja dozerac doglądać dozuac są przekonać się dóm (m) sień, przedsionek (zob. chëcz) driżnic; sydrowac wiercić driżnik; syder świder dróbka odrobina 26

29 dudle; fidle; skrzëpice, skrzëpczi skrzypce düc tuzin düka dźwignia düna; uüszos wydma dwiérze, dwiérczi drzwi dychawica astma dzëki, dzëczi, dzëwi dziki dzëki, dzëczi grzib grzyb trujący dzéwka służąca dzyrzki, dzyrzczi; welech śmiały, dziarski dżeżka, krütop doniczka E eltka, heltka dzika jabłoń eżlë, żlë jeżeli F falt (m); guba, guüba fałda fana chorągiew feflot (m), feflotka (ż) człowiek, który mówi niezrozumiale feflotac mówić niezrozumiale 27

30 fizyńter badacz; dowódca; wizytator flaster bruk fledra strzęp flëk; skrow, skröw łata flekuewac łatać fófka dowcip fófuela (m) samolub; samochwał frańtówka; chueranka piosenka ludowa ful, fuül pełno G gadac, godac, gödac mówić gapa; warna wrona garolina firanka gąba usta gąstwa gąszcz gbur, gbuür rolnik, chłop (zob. baczóna) gleń kromka chleba glonka klosz gnebac szczypać gnebuelëc; chrëbac chrupać guëdrowac drwić guërdzec kaprysić gón (m) gonitwa 28

31 góra; prząter; uüstrzecha strych górz gniew graczac; madrowac bazgrać, gryzmolić grądzo, grądzö (ż) ciężar, obciążenie greńt; czis żwir grëbuecëzna mowa północnokaszubska grëbuelec; gadac z grëba mówić północną kaszubszczyzną grop, gröp, gropa, gröpa garnek grónk, zbón dzban; urna grónkue; krüta bukiet gród łąka grząpa, grzëpa pagórek gutorzec są, guütarzec są bawić się guedë (l. mn.); gwiozdka, gwiözdka gwiazdka, Boże Narodzenie guednik grudzień guełka niedojrzały owoc guerzëc; mierzëc gniewać się guewor, guewör, guewuer gwar gwës na pewno gwësno pewnie, zapewnie H 29

32 halac przynieść hawsec, hawsyc obcas hebzyda, uebzyda szałas, szopa; garaż hëcowac rozpalać, rozżarzyć hëczka (m); syska (ż) koń héne tam; hen héue; sa; tü tu, tutaj puej héue! puej sa! przyjedź tu! holowac, hölowac rozlegać się (o głosie) hopsorz, hopsörz (m), hopsorka, hopsörka (ż) skoczek howińga, höwińga zatoka höpen; open; uetemkli otwarty J jachcorz, jachcörz, jachtarz, jachtörz (m), jachtorka (ż) myśliwy jachta polowanie jachtowac; jaguewac polować jachuetac targać, szargać jaguedzëczi, jaguedowiczi (n) krzewinka czarnych jagód jakuo na przykład Jastrë (l. mn.); Wielganoc, Wielgönoc Wielkanoc jawerno rzeczywiście jawerny rzeczywisty jądrzny dzielny, obfity 30

33 jąkorka, jąkuerka uraza jeleżność; leżność okazja jesorë; szczeżli ości jédny jadalny jie iść jigra gra jimią; miano imię jiuszi inny jitro; witro jutro jiwer kłopot; żal jiwerny identyczny jizba pokój, izba jo, në tak jüńe potwór, smok K kabot, kaböt kaftan, bluza kachla kafel kam (m) skała, kamień karno stado karaszkuewac pędzić, wyganiać karta pocztówka kastka piórnik, (zob. piornik) kawaler; naueżeni (m) narzeczony 31

34 kawel działka, kawałek ziemi klapa plotka klapac plotkować klaputnica, klapuütnica plotkarka klaputnik, klapuütnik plotkarz klatë (l. m.) kudły kląpa; knaga krowa klemcowac lutować; drutować klóc; klic; zarzec zakląć klüyac; czapac; muerusac, muerësac; trzepac; zabuetac brudzić knëpel patyk knópa guz kofer walizka koleraba klarepa kóli, küli ile kóńc, kuńc, kuüńc koniec kót (m) kopyto kóbk kłębek kósk, kósyszk; perzną, perzinko; zdebło, zdebkue, zdebłüszkue trochę krelka; perka; pulka, puülka ziemniak w łupinie krëczew; palëca, palëc laska krëjamnosc tajemnica krëpë (ż. l. mn.) kasza krëszka grusza kroj, kröj skraj 32

35 krosnią, krösnią krasnoludek króm; skład, skłöd sklep (zob. sklep) kruszka, krüszka krowa krzesytka; sztrajcholcka, sztrchuelcka; szwefelka zapałka krzëkwa zawierucha kuch, kuüch ciasto kufel, kuüel garnek kamienny kugla, kuügla kula kula, kuüla grób; dół; piwnica w ziemi kumka, kuümka; taska filiżanka kupisz, kuüpisz (m) kupno, zakup kur, kuür; kuron, kuüron kogut kurp, kuürp stary but kurzatwa; kurzawa, kuürzawa zmieć kurzëc, kuürzëc palić tytoń kusk, kuüsk pocałunek kuszk, kuüszk ciastko kuedra; szotora, szötora szmata kueleowac; ruksowac, ruksac; sztërac szturchać kuelibac, kuelebac kołysać kuelibka kołyska kueło, kuele rower kuełocz, kuełöcz bułka kuemuda, kuemuüda zachmurzenie kuepe; rzma kopiec 33

36 kueper miedź kueseerzëc są rozrastać się; jeżyć się kuüstrzëc zbroić L lata ; łata listwa le ale, lecz le, leno tylko ledac znosić, tolerować ledałi znośny; mile widziany legan; zgniloch, zgnilus leń leganowati; zgnili leniwy lenic kleić letki, letczi lekki lëbi wiotki; wątły; luby lëpa warga lice (n); skarń, skarnia policzek lińcuch, lincüch łańcuch liwk kamizelka loli, löli (n) na dwór, na dworze lókuewac są radzić sobie, dawać sobie radę Ł łachueta, uübëtnosc; uübëtk (m) przyjemność łachuetno; uübëtno przyjemnie 34

37 łanisz przestępca; włamywacz, nicpoń łamiszowati występny łapsnóc chwycić łasëca, uesëca osa łaszczewi łagodny łądżi giętki łąk łuk łeż, łża, łga kłamstwo łëczk szczypiorek łësëna czoło łëzgac łuskać łgac; stożëc kłamać łiskawica; mołnia, mołnio, mołniö, miłmica błyskawica łóno naręcze M machtny potężny manic łudzić marachuewac są męczyć się marzebiónka stokrotka matosnëc kręcić, oszukiwać matoszek krętacz memka; nenka mamusia merkac; mëkcëc so przypominać sobie morkuewac zapamiętać sobie 35

38 mëga komar mërk; guerzëcel złośnik mëri marny mést; wierą prawdopodobnie miałezi, miałki; sëpny sypki miazdra cera; wygląd miątki, miątczi; mitki, mitczi miękki miątkue, mitkue miękko midzë, miedzë; mindzë, miądzë między miech wór mielnica; młënica; młin, mlin; młun młyn miesódz, miesóc księżyc mieszk portmonetka miónka wyścig mir; zgueda pokój mol, möl, muel; rüm, rëm miejsce mol, muel gospodarstwo rolne moltech, möltech uczta przyjęcie muca, muüca, mucka czapka mujkac, muüjkac; smukac, smuükac głaskać muknóc, muüknóc pisnąć musz, muüsz konieczność, mus mueknóc są pocić się muerusny, muerësny; nikewny; zobuetny brudny 36

39 N nabëc są znużyć się nacéchuewac narysować, nakreślić nadżëbac naginać na krütą na kokardę nalazłi znaleziony nalezc są urodzić się nalënac; zalecac są być natrętnym, narzucać się namalastny natarczywy namiana (ż), namienieni (n) przeznaczenie na miónki, na miónczi na wyścigi naprocëm; naprocëmku, naprocëmkuü naprzeciw na przëtrofk, na przëtröfk na wypadek na pueszëku, na pueszëkuü w pogotowiu na rąbë odwrót naskwierac nalegać naszëkuewac naprawiać; sporządzić na sztëką na przekór neba, neblódka (ż), nablód (m) przylądek nen, na, no ów, owa, owo néga; uestatk; zbiég reszta, pozostałość nicht nikt nichto niektóry nichtos człowiek nieznany nielüsny niechlujny 37

40 nieprzesadzony; zauestóny, zauestany niepromowany nieszëk nieumiejętność; nieprzyzwoitość niewëwstidny bezczelny niewidro niepogoda nigle zanim nikewno brudno nikwa brud niszczota (m) niszczyciel niweczny znikomy, mało znaczący niżawa nizina noc; norda północ nocny; nordowi północny nogawica; stréfla pończocha nokueli, nökueli (n) zakręt noparti, nöparti uparty noremny, nöremny krnąbrny nosëdła nosze noskwar, nöskwar, noskwiar, nöskwiar kaprys notej wówczas, wtenczas notejszi ówczesny nórt, nurt; nórcëk, nurcëk kąt nudla makaron O oma; omama; starka babcia opa; opapa; stark dziadek 38

41 Ö ört sposób P padalc legendarny gad paderączëna; zelëskuc chwast panewka patelnia papla topola para oddech parchuewati parszywy parłączëc kojarzyć paróbk służący; młodzieniec parpac, parparc paproć part część, dział parządnia, parządnio, parządniö pastwisko pasturz; skuetarz, skuetörz pasterz pażąc, pażëc (ż), pażąca, pażëca trawnik, murawa pażew, pażwina łupina, łuska pączk pączek penka ćwiek, gwóźdź pezglac plątać pich pył piesniok, piesniök śpiewak 39

42 piestrzeń pierścionek piła tartak (zob. żoga) pióro resor pipa fajka pitkac pić plachc plama plaskati płaski plata płyta platizer żelazko platowac prasować plestac ględzić, pleść plëga (ż) stara rękawica plëta kałuża plëtnica sadzawka plëzgawica szaruga plińc naleśnik pluzg, plëzg deszcz ze śniegiem plużëc, plüżëc dogadzać, sprzyjać; służyć zdrowiu płoc pleć chwasty płochta, płöchta; puedrzëtnica prześcieradło płotnik żywopłot poch, pöch (m) powonienie pocorë (l. mn.), pöcorë kręgosłup polëk, pölëk kołek, palik połni, pöłni obiad 40

43 połniowi, pöłniowi; züdowi południowy porka, pörka bliźnięta półbrat kuzyn; brat przyrodni półdëtk pięciogroszówka pón; wasta pan pószew powłoka póta łapa pöchnióczka (ż); zopoch, zöpöch zapach prachorz, prachörz; proszócy żebrak prawie; dëcht właśnie (zob. wnetka) prawne (n) proces priz (m) cena priza; klüza; sadza, sodzo, södzö więzienie proc pruć procëm, procëmku, procëmkuü przeciw, przeciwko procëmnik przeciwnik przecóżka, prucyżka przeprowadzka przegrizac; dzegwic, zegwie przeżuwać przejinaczëc zmienić przekuretowny, przekuüretowny przekorny, dowcipny przeńc przejść przesadzëc promować przesłëchac są puścić mimo uszu przesodzka, przesödzka promocja przestąpk występek 41

44 przeszëkuewac przestawić przezdrzec przejrzeć przezëbłi; przeznobieni przeziębiony przezëbnieni (n); przeznobieni (n) przeziębienie przezérny przejrzysty przëbaczac; wdarzac przypominać przëkąsny zgryźliwy przënącëc są przyzwyczaić się przënąta; nowart, nöwart; puenąta przyzwyczajenie, nawyk przëpasowac przyłapać przëstrojec; puecwierdzëc potwierdzić przëtrofk, przëtröfk wypadek, zdarzenie przëzdzec są przyjrzeć się przid, przidowk, przidöwk dodatek przitki, przitczi stromy przitkue stromo przodë, przodzy na przedzie przódë wpierw, na początku puczac, puüczac rzucać piłkę pupa, puüpa lalka pupka, puüpka; zdrzik, zdrzejk źrenica purcel, puürcel pączek (z ciasta) purgac, puürgac ślizgać się na butach purgówka, puürgówka ślizgawka pustczi, puüstczi (ż l.mn.), pustkuewi (n l. p.) domy za wsią 42

45 pue! puej! chodź puebita bójka puechcëwic są skusić się puecwierdzëc; przëstojec potwierdzić puecy; puetcëwi poczciwy puecztówka znaczek pocztowy (zob. karta) puedpierka; sztëca podpora puedpołnik, puedpöłnik drugie śniadanie puedrzëtnica; płochta, płöchta prześcieradło pueguerzëc są pogniewać się puejimani (n) niewola puejimańe niewolnik puejuga, puejiga swoboda puekozk, pueközk pokaz, wystawa puekrzesëc orzeźwić puelëca półka puemalinku, puemalinkuü pomału puemiana wieść, pogłoska puemión; chuechło (n) echo puemstwa wybryk pueproch drobny śnieg puerénk; wzénik wschód puesadłowi (n) posiadłość puesowa sufit puespiewac są śpieszyć się 43

46 puestąpny następny pueszedło (n) choroba zaraźliwa puetcëwi; puecy poczciwy puewadzëc są pokłócić się, poróżnić się puewitrze; zawitro pojutrze puezdzëc są spóźnić się puezymk wiosna R rakuewac ciężko pracować rądi żwawy rądo ochoczo, chętnie rechuewac liczyć rejnorz, rejnörz urwis rejnowac harcować, dokazywać remią ramię reno rano repieca łach rëbaczëc łowić ryby rëbitwa połów ryb rëc kopać łopatą rékuewac hałasować rińcel koziołek (przewrót, fikołek) riwka tarka 44

47 riwuewac trzeć na tarce roczba, röczba zaproszenie roczëc, röczëc prosić roczëzna rocznica ropa para wodna ropic parować ropny parny rozesta; rozpart rozłąka rozestac rozłączyć roztrzepac rozmazać rówienik rówieśnik rób szew ruchno, rüchno szata; ubranie ruczk. Stołeczek ruks szturchaniec ruksowac, ruksac; kuekuewac; sztërac szturchać ruta, rüta szyba rümio, rümiö, rëmiö (ż) obszar rüsz ruchliwy; czerstwy S salata, salöta sałata sapka; szuëpa; szuëra katar sągac, sygac, sëgac sięgać 45

48 scóc, scyc; zetnóc ściąć sec kosić sedłowi (n) siedziba semikuewac radzić serzałi; fuchtny, fuüchtny wilgotny serzchel (ż), serzchla sierść serzo, serzö; fuchtnosc, fuüchtnosc wilgoć sëlac słać sëti tłusty sjątowinka, sjątojanka porzeczka sjodk, sjödk świadek skomżec; skrómie skąpić skarń (ż), skarnia (ż); słëch (m) skroń skączec narzekać; płakać sklëniec lśnić skło szklanka skrątny obrotny skueczk konik polny skuerno skoro (szybko); skoro (gdy) slodë, slödë w tyle smard swąd smerlëc kuchcić; gotować smérnóc uderzyć smiot zaspa smörlëc, smuerlëc, szmurowac smażyć 46

49 smrok zmierzch snicy (n) sen, śnienie snodkue, snödkue płytko snożi, snözi śliczny sodzewi, södzewi więzień sodzka, södzka stawka spaszënk zawód, rozczarowanie spaszowac; zanarowac zawieść, nie dopisać spich (m) zbocze spik sen, spanie spódnik halka sprawiac, sprowiac, spröwiac załatwiać sprzëti, sprzëtë niedaleko, opodal starszi rodzice statk naczynie stągli; scąti skrzepły stążëna skrzep stebło źdźbło stegna ścieżka stolëm olbrzym stółk krzesło strëch dziad, żebrak stroszk, ströszk strach strzébro srebro strzébrzny srebrny 47

50 strzoda środa strzód, westrzód, westrzódka wśród stür ropa, materia w ranie (zob. ropa) szargac drzeć, tarmosić szątolëc są; wichlac są kręcić się, wiercić szątoperz, szątopierz nietoperz szeląga komenda szelin woźny szelina woźna szelóg komendat szelóżka komendantka szeruet, szereuet zgrzyt szëk umiejętność; przyzwoitość; sens szérzo, szérzö, szerzawa szerokość szkalinga obelga; besztanie szkólna, szkólno, szkólnö nauczycielka szkólny nauczyciel szlabizna sylaba szlabizowac sylabizować szlach ślad, trop szlachueta podobieństwo; wizerunek; pomnik szlachuewac tropić; być podobnym szlaga słota szlapka śliniaczek szlëczwia; szrëca łyżwa 48

51 szlig rózga szlips krawat szlora pantofel domowy szłóm hełm szmaka smak szmołt, szmöłt smalec szuepuerzëc szukać; grzebać szuerga interes szorc fartuch szorcowac wlec; ciągnąc; tańczyć szos (m) piętro szpiek (m) słonina szpigel, szpidżel; zdrzadło lustro szpilka agrafka szrëca, szlëczwia łyżwa szréj ukośnie szriwa śruba sztąpac tłuc (np. ziemniaki) sztąpocz, sztąpöcz; trąpk tłuczek sztëma ton; struna sztepdeka kołdra sztepówka igła do cerowania sztepuewac cerować szterk; sztót chwila sztëca, puedpierka podpora 49

52 sztëmuewac zgadzać się sztrąpel badyl sztrich kreska sztrichac przekreślać sztród; zberg brzeg sztudéra (m) student sztudérka studentka sztudérowac studiować szum, szüm piana szür szczur T tacëc są ukrywać się; tułać się; czaić się tatk, tatülk tatuś tąga tęcza tąguewi tęczowy tcza, tczo, tczö cześć tej sej od czasu do czasu teklowac barykadować, zagradzać tłëst (m), tłesté (n) tłuszcz toczk kret toczka zasuwka tónc, tuńc, tünc taniec trafuünk przypadek 50

53 trapë schody trechtel lejek trekac są czołgać się; włóczyć trekter traktor trëma; zark trumna trëpa próchno trëpiec próchnieć trus, trüs królik trüca, trücö winda trzosk, trzösk hałas tuta, tüta torebka papierowa türa turysta türzec; wanożec wędrować U uskrzéc, uüskrzéc, uskwrzéc postawić na swoim, uprzeć się uskwierac, uüskwierac błagać, prosić U uebarchniałi szalony uebarcniec oszaleć uebdac są zrezygnować, uspokoić się 51

54 uebeńda obwód, rejon uebguedzëc są umówić się uebleczni (n) ubranie ueblekac ubierać uebmëslny przezorny ueboczëc, ueböczëc rozważyć uebrëszony opryskliwy uebszcządzac oszczędzać uebszczódny oszczędny uebucé, uebuücé obuwie ueb wieczórk wieczorem uebzëbnóc ochłonąć uebżorgac postarać się uecëcëc są; uedecknóc ocknąć się uecëgac są ociągać się uechlorz, uechlörz oszust ueczapany, ueczapóny; uekalony zabłocony ueddząkuewani, ueddzëkuewani pożegnanie uedkazac przekazać wiadomość uednód odtąd uedpasowac odczekać uedpuejący, uedpuejicy (n) wyzwolenie uedrap wyzyskiwacz uedrzëna zdarta skóra uegodka, uegödka obrona słowna 52

55 uekue oko uekuema obok uelér (m); ueródz (ż) fatyga uemena złuda, majak uemanta (ż) moment uepasowac uważać ueprzestac zaprzestać uepuecyszkum cicho uepuerajic oporządzić ue puerénk rankiem uernica orne pole ueskączałi płaczliwy uest oset uestrzega ostrożność uestrzósc są, uetrzisc są oburzyć się ueznobic ochłodzić; zaziębić ueżniwinë dożynki uübëtk (m) spokój; cierpliwość, przyjemność uücek ucieczka uüceszno wesoło, zabawnie uüceszny wesoły uüczali uczony uüczba nauka; nauka zawodu uüczebnia, uüczebnio, uüczebniö uczelnia uüdba postanowienie 53

56 uüdbac postanowić uüdostac zjednać uüdóny, uüdany oskarżony uüdöwajk donosiciel uükładny zdolny uükozka, uüközka zjawa uümëkcëc so ubzdurzyć sobie uümëslec omyślić, uplanować uümiarti; zmiarti chudy uüńc ujść uüpartélc uparciuch uüpitoszec zabić uürëchlëc uprzedzić uürma gromada, tłum uürzas lęk, strach uürząsnóc są przestraszyć się uüscé ujście uüszëkuewac urządzić; uporządkować uütarknóc ugrzęznąć uüzdrzec zobaczyć uüzerac upatrywać uüżarti pijany 54

57 W wachuewac pilnować wał (m), wała (ż) fala wanoga (m) tułacz wanożnik; wądrowczik; wąder wędrowiec wark zawód, fach warkuewi zawodowy wąbórk, wąbuerk wiadro wągel, wądżel węgiel wąps; żaket marynarka wcóg, wcyg, wstec ciągle, wciąż wdor, wdör (m) przypomnienie w grëpie; wespuelim razem wełnik pulower wenik (m) ubranie wergel, werdżel figiel werglorz, werglörz żartowniś; konik westrzódz środek wëchód (m) wyjście wëchwierac wyzdrowieć wëmëslny przemyślany; wymagający wëmiarti wycieńczony wënëkańc wygnaniec wëpoleńc, wëpölanc pogorzelec wëpoleńce, wëpölańce (l. m.) pogorzelisko 55

58 wëpuesódka odprawa wëszawa, wëżawa wyżyna wëszawny, wëżawny wyżynny wëszczerzac są kpić wëszëkuewac są wystoić się wëtrzepac wyczyścić; wyklepać wëzdrzóny, wëzdrzany upatrzony wëzerac wyglądać wëzgódka, wëzgödka zagadka wëżenic wydać za mąż córki, ożenić synów wéniczny odświętny wiatënk zakład, założenie się wid światło widzec są podobać się wieczór; wzanik; zopod, zöpöd zachód wiertel ćwierć wietew (ż) gałąź wietrznica silny wiatr z deszczem wietrznik wiatrak wiérzta wiersz wiguewac giąć we wszystkie strony wilëca pilnik wińc wyjść wiodro pogoda wióze, wize robić na drutach 56

59 wisorka koralik; paciorek wiuez, wiuoz; wódoł wąwóz wizer drogowskaz; wskazówka zegara wiżowa, wiszawa; wiżo, wiżö wysokość wjedno zawsze wnikac wsiąkać wnetka prawie, (zob. prawie) worszta, wuerszta kiełbasa wósewnica gąsienica wrejowni (n), wrejarztwue; wreje zaloty wrëk brukiew wrij (m) narzeczeństwo wzérny pokaźny wżolëc, wżölëc uderzyć mocno Z zabëc, zaboczëc, zaböczëc zapomnieć zabiernosc pojemność zachlastnica pierzyna zadzoc, zadzöc trącić, zawadzić zafedrowac zażądać zaguenic zapobiec zaklëczëc zamknąć na klucz zanąta przynęta 57

60 zańc zajść zapic, zapnóc zapiąć zaprowiac marynować zaprzóc, zaprzic zaprząść zapuscëc są, zapuüscëc są rozpędzić się; startować zapuezdzëc są spóźnić się zark; trëma trumna zarwac zarazić się zawiatowac są założyć się zaząbnóc, zazëbnóc, zaznobic są zaziębić się ząb, zyb (m) zimno, ziąb zberk krawędź zbëlniec udoskonalić zbóżny, zbueżny bogobojny zbrzótwa spisek zbrzótwic są zgomadzić się, zbiec zdawni, zdowni, zdöwni zaślubienie zdenk ślub zdrok wzrok zdrój; zdrzódło źródło zdrzec patrzeć zdżëbac zginąć zedel kufel zedel (m); skło szklanka zelga; zmiąka odwilż 58

61 zeli (n) zioło zemknóc ukraść, ściągnąć zemnica opary, mgła zeńc zejść zeskueczëc są skurczyć się zewrzec są zawziąć się zëbnóc; znobic ziębić, chłodzić zëmizna klimat zimny zgrowac, zgröwac czyhać zgrużdżëc są, zgrüżdżëc są skulić się zguedno, zgódno, zgódnie pokojowo, zgodnie zjédny smaczny zjodny, zjödny człowiek, który może dużo zjeść zmachcëc są zmęczyć się zmerkac spostrzec, zauważyć zmetlec osłabnąć z głodu zmilëzna złudzenie zmódrzëc zorientować się zmuegłi pokonany zmuegnóc pokonać zmuegnóc są przemęczyć się znanka znamię znób chłód zochuewa, zöchuewa skrytka zogłówek, zögłówek poduszka 59

62 zopoch, zöpöch; pochnióczka, pöchnióczka (ż) zapach zrzesz (ż) związek zrzeszëc związać z trafunku, z trafünkuü przypadkowo zwąk dźwięk zwësk zysk zwëskac zyskać zwëcz (ż) obyczaj zwëneguewac załatwić pomyślnie, zdobyć zwiarti zawzięty zybówka huśtawka Ż żdac czekać żeńba; żeniaczka ożenek żëczba życzenie żér apetyt żgawka; żogawica; żogówka, żögówka pokrzywa żłóc (ż) szron żoga, żöga piła żoka (ż) skarpeta żorgac starać się żups kopniak Jan Trepczyk 60

63 Skróty i znaki użyte w słowniku a. albo (albo) Słownik polsko kaszubski ad adv cj f int m n part pl prn prp s v przymiotnik (przëdownik) przysłówek (przësłówk) spójnik (wiąznik) rodzaj żeński (białogłowsczi ôrt) wykrzyknik (wëkrziknik) rodzaj męski (chłopsczi ôrt) rodzaj nijaki (dzecny ôrt) partykuła (partikla) liczba mnoga (trójnô wielëna) zaimek (zamiono) przyimek (przëmiono) rzeczownik (miono) czasownik (czasnik) A abażur (m) przëcemk (m), cenica (f), cenidło (n) abdykacja (f) zrzeczënk (m), abdikacëjô (f) abecadło (n) alfabet (m), abecadło, abecé (n) abonament (m) zapisanié (gazétë) (n), zapisënk, abouament (m) abonent (m) zapisywôcz, zbonent (m) 61

64 absolutny (ad) całowny, bezogôdkowi, samorzędny, absolutny absolwent (m) obstójnik (szkołowi uczebë), absowente (m) abstrakcja (f) odewsta (od jawernotë), abstrakcëjô (f), oglowi pochwôt aby (cj) bë, cobë, żebë; abo, przënômni adaptacja (f) dopasowanié (n), przënęta (f) administracja (f) sprôwianié (n), urzędnô sprôwniô; administracëjô (f) adnotacja (f) merk, dopis(ënk)m, adnotacëjô (f) adoracja (f) adoracëjô, tcza (f), uczestnienié (n) adres (m) adresa (f), nôpismo (n) adresat (m) dostôwôcz, adresôrz, adresata (m) adresować (v) adresowac; dôwac nôpismo a. adresę adwokat (m) zastôwca, prôwca, chochulc, adwokata (m) adwokatka (f) zastônica, prôwcka, chochulcka, adwokatka (f) afera (f) dréwuszowizna, afera (f), oszukaństwo (n) afisz (m) ogłos, plakat (m) aforyzm (m) mësla, rzeczëna (f) agitacja (f) podskôcënk, udostënk (m), agitacëjô, podskôcëna (f), podskôcanié (n) agrafka (f) szpilka do zapnieniô agresja (f) napôdënk (m), narabczëzna, zadzéwnota, agresëjô (f) agrest (m) krëzbula, wëprzëna (f) akapit (m) odsek (m) akcent (m) doraznik, akcent, przëzwęk (m) akcentowanie (n) doraznienié, akcentowanié, przëzwęczenié (n) akceptować (v) akceptowac, przëzwôlac, bëc zgodą 62

65 akcja (f) dzejanié (n), rësznota, akcëjô (f) akompaniament (m) przëwtôr, akompaniament (m), przëwtôrzëna (f) aktor (m) teatrownik (m) aktorka (f) teatrownica (f) aktorstwo (n) teatrowizna (f) aktualność (f) aktualnota (f) aktywność (f) rësznota, aktiwnota (f) akustyka (f) pomiónizna, akustika, pomiónowô uczba (f), holënk (m) akwarium (n) akwarium (n) akwarëjô (f) alarm (m), trzôsk, sygnal, budżier (m) albo (cj) albo, czë album (m) album (m) albumowy (ad) albumowi ale (cj) ale, le, leno aleja (f) alé (f) ależ (cj) ale, ko, në alpinista (m) alp(ow)nik (m) alpinizm (m) alpowizna (f) altan(k)a (f) latenica, ogrodnica (f) wistôwk (m) amarantowy (ad) amarantowi, lilewoczerzwiony ambasada (f) posélnica (f) ambasador (m) poseł (m) ambasadorka (f) posełka (f) ambicja (f) czestnozgrôwa, busznota, uwôżnota (f) ambitny (ad) czestozgrôwny, uwôżny, buszny 63

66 ambona (f) kôzalnica (f) amen (n) amen (n), kuńc (m) amunicja (f) strzélëna, municëjô (f), strzélné kuglë, patrónë analiza (f) rozłożëna, rozkładzëna, analiza (f) anarchia (f) bezrzędnota, rozwolô, jarcholëzna, anarchijô (f), burzaństwo (n) angażować (się) urzidzac, najëmac, angażowac (sę) angielski (ad) anielsczi angina (f) angina, napuchlëna gargulów anioł (m) aniół (m) aniołek (m) aniółk, aniołuszk (m) ankieta (f) wëdowiédzô, ankéta (f) antypatia (f) niezgara, nielubnota, antipatëjô (f) apel (m) apel, sygnal, ogłos (m), wezwa (f) apelować (v) apélowac, odwełëwac apetyczny (ad) smaczny, lëgotny, łakotny, trôpny, aptitny apetyt (m) szmaka, lëgotka, łakotka, skoma (f), żér, trôpich, grëz, trôp, aptit (m) apostolski (ad) apostolsczi apostolstwo (n) apostolëzna (f) apostoł (m) apostoła (m) apteka (f) aptéka (f) aptekarka (f) aptécznica, aptékôrka (f) aptekarski (ad) aptékarzczi, aptékowi aptekarz (m) aptékôrz, aptécznik 64

67 architekt (m) architekta (m) budowny méster architektura (f) architektura, budowizna (f) arena (f) biôtkarniô, arena (f) argument (m) dokôz, argument (m) arkusik (m) lëstk (m) artysta (m) artista, méster, kuńsztôrz (m) artystka (f) artistka, mésterka, kuńsztôrka (f) atak (m) ataka (f), nôbiég, zasôdzënk (m) atakujący (ad) napôdôcz, zadzéwnik, zasôdzôrz, nalinôcz (m) atmosfera (d) wiodrowina, atmosfera (f) atrament (m) tint (m) a. tinta (f) autor (m) przëczińca (m); usôdzca, sczëniôrz, autor (m) autorka (f) przëczińcënô (f); usôdzôrka, sczëniôrka, autorka (f) autostrada (f) autodraga, autostrada (f), autowé szasé awansować (v) wëprzédniac, podwëższac, awansowac aż (adv) jaż ażeby (cj) żebë, cobë, żebë abo, cobë abo B babcia (f) starka, starëszka, stôrô nënka, busz(k)a (f) bać się bojec sę, miec strach a. urzas a. szus, zmierac badać (v) badérowac, fizynt(é)rowac, doszukowac bagaż (m) pacziétë pl, bagaża (f) 65