Świętokrzyskie Centrum Onkologii Zakład Rehabilitacji

Transkrypt

1 Świętokrzyskie Centrum Onkologii Zakład Rehabilitacji INFORMATOR DLA KOBIET PO AMPUTACJI PIERSI Opracowanie Anna Opuchlik

2 Spis treści Przedmowa..2 Wstęp..3 I. Zalecenia postępowania II. Automasaż.10 III. Usprawnianie ruchowe..17 IV. Inne praktyczne porady.28 V. Wykaz Klubów Amazonek i filii z terenu województwa świętokrzyskiego...33 Literatura

3 PRZEDMOWA Leczenie raka piersi niesie za sobą powikłania, które mogą wpłynąć na upośledzenie sprawności i pogorszenie stanu psychicznego pacjentek. W ramach integracji opieki nad chorymi w Świętokrzyskim Centrum Onkologii wprowadzono do praktyki klinicznej program profilaktyki i zwalczania niepełnosprawności chorych po leczeniu chirurgicznym raka piersi. Informator jest przydatną pozycją ułatwiającą kobietom przygotowanie się do odpowiedniego postępowania po operacji. Broszura zachęca również do prowadzenia w warunkach domowych ćwiczeń ruchowych ułatwiających powrót do sprawności. Dr nauk med. Stanisław Góźdź 2

4 WSTĘP Zachorowalność i umieralność w Polsce na nowotwory złośliwe piersi jest niepokojąco wysoka i stanowi poważny problem społeczny. Jedną z metod leczenia złośliwego raka piersi jest zabieg operacyjny polegający najczęściej na usunięciu gruczołu piersiowego wraz z węzłami chłonnymi dołu pachowego po stronie amputowanej piersi. Zabiegi chirurgiczne mogą być przyczyną powikłań wczesnych i późnych. Utrzymanie wysokiej jakości życia u kobiet po mastektomii w dużej mierze zależy od odpowiednio wcześnie wdrożonego programu rehabilitacji. Systematyczne wykonywanie ćwiczeń ruchowych i przestrzeganie zasad postępowania w czynnościach dnia stanowi podstawę do osiągnięcia pełnej sprawności fizycznej i równowagi psychicznej. Poradnik obejmuje etap usprawniania w okresie szpitalnym i wczesnym poszpitalnym. 3

5 I. ZALECENIA POSTĘPOWANIA Kończyna górna po stronie odjętej piersi powinna być objęta szczególną ochroną przed nadmiernym wysiłkiem i mechanicznymi urazami ze względu na ryzyko wystąpienia obrzęku limfatycznego. Usprawnianie nie powinno ograniczać się wyłącznie do ćwiczeń ruchowych. Musi ono zawierać specjalne postępowanie stanowiące, obok automasażu, ważny czynnik profilaktyki przeciwobrzękowej. Przedstawione poniżej zalecenia obowiązują nie tylko we wczesnym okresie pooperacyjnym; należy się do nich dostosować przez okres całego życia. 4

6 1. Pozycja ułożeniowa kończyny górnej po stronie operowanej powinna być stosowana w czasie wypoczynku i snu. (rys.1.) Rys.1. Pozycje ułożeniowe w czasie wypoczynku (na podst.: K. A. Mika) Taka pozycja ułożeniowa zapewnia swobodny odpływ chłonki i jest jednym z elementów profilaktyki przeciwobrzękowej. Nie należy zapominać o stosowaniu w trakcie częstych przerw, zarówno w pracy jak i w codziennych czynnościach, wysokiego czynnego unoszenia kończyny. 2. W pracy i w domu Unikać skaleczeń, przeciążeń oparzeń 5

7 i nadmiernego chłodu. 2.1 Ostrożnie obchodzić się z nożem kuchennym. 2.2 Zachowywać ostrożność przy szyciu (używać naparstka). 2.3 Unikać zbyt długiego zmywania i prania. 2.4 Podczas korzystania z pieca lub piekarnika używać rękawic ochronnych. 2.5 Nie należy myć okien nie ochronioną ręką. 2.6 Nie nosić ciężkich toreb z zakupami. 2.7 Uważać przy pracy z rozgrzanym żelazkiem. 2.8 Nie nosić zegarka i biżuterii na kończynie po stronie operowanej piersi. 2.9 Podczas prac domowych zaleca się używanie rękawiczek gumowych Praca biurowa (komputer, maszyna do pisania) oraz zajęcia związane z długotrwałą pracą manualną (krawiectwo, szydełkowanie itp.). 6

8 Unikać długotrwałej pracy w pozycji z mocno zgiętym stawem łokciowym, hamującej swobodny przepływ chłonki. Zaleca się stosowanie w w/w pracy częstych przerw z unoszeniem w górę kończyny i jej wstrząsaniem. Wskazane jest również stosowanie w obrębie kończyny specjalnych mankietów uciskowych dobranych przez fizjoterapeutę i dostosowanych do rozmiaru obrzęku limfatycznego. 3. Ubieranie się. 3.1 Zaleca się dobór odzieży nie uciskającej. Biustonosz nie może wywierać ucisku na bark i klatkę piersiową. W przypadku znacznego obrzęku klatki piersiowej i kończyny należy używać lekkich protez. 3.2 Unikać noszenia torebki na ramieniu strony operowanej. 4. Higiena i pielęgnacja ciała. 4.1 Przy pielęgnacji paznokci nie wycinać skórek i zachować ostrożność przy piłowaniu paznokci. 4.2 Nie używać podrażniających i alergicznych kosmetyków. 7

9 4.3 Nie korzystać z sauny. 4.4 Nie opalać się. 4.5 Nie stosować masażu klasycznego kończyny strony operowanej. 5. U fryzjera. Podczas obcinania i suszenia włosów należy uważać na barki i ramiona. 6. W ogrodzie. Unikać skaleczeń (kolce roślin, sprzęt ogrodniczy). 7. Hodowla zwierząt. Bezwzględnie uważać na ugryzienia lub podrapania przez zwierzęta. 8. Uprawianie sportu. 8.1 Nie wysilać nadmiernie organizmu. 8.2 Wystrzegać się odmrożeń (sporty zimowe). 8.3 Uważać na ewentualne obrażenia ciała. Zaleca się spokojne pływanie jako korzystne uzupełnienie terapii pooperacyjnej. 9. Odżywianie się. 9.1 Urozmaicać pożywienie (warzywa, świeże owoce, małe ilości mięsa). 9.2 Ograniczyć spożycie soli kuchennej. 10. W ciągu dnia. 8

10 10.1 Wykonywać zalecane ćwiczenia gimnastyczne w gorsecie protetycznym wraz z protezą piersi (zalecenie bezwzględne). Stosować krótkie serie: 3 razy dziennie po minut Należy wykonywać automasaż kończyny: 1-2 raz dziennie przez 10 minut (rano i wieczorem). 11. Przygotowanie do snu. Kończynę należy wysoko ułożyć lub zastosować specjalny nocny mankiet uciskowy, zlecony przez lekarza lub fizjoterapeutę. 12. W środkach komunikacji. Unikać trzymania się za uchwyty (w autobusie, metrze, pociągu itp.) kończyną strony operowanej. 13. Podczas urlopu. Unikać miejsc z dużą ilością insektów (zwłaszcza okolic jezior). 14. U lekarza Nie mierzyć ciśnienia na kończynie Wystrzegać się zastrzyków w okolicę kończyny strony operowanej Nie pobierać krwi z kończyny. 9

11 14.4 Nie stosować akupunktury ani innych zabiegów związanych z medycyną niekonwencjonalną. 15. Niezwłocznie skontaktować się z lekarzem w przypadku, gdy zaobserwuje się stan zapalny skóry i naczyń kończyny tzw. różę (gorączka, dreszcze, wyraźne zaczerwienienie skóry i obrzęk) lub w przypadku narastania objawów obrzęku limfatycznego. II. AUTOMASAŻ 1.. Zassady auttomassażżu Po radykalnej operacji raka piersi w wyniku usunięcia węzłów chłonnych dołu pachowego i jego okolicy mogą wystąpić trudności z prawidłowym odpływem chłonki z kończyny górnej. Leczenie uzupełniające, do którego należy radioterapia może zwiększyć ryzyko wystąpienia obrzęku limfatycznego. Automasaż jest to masaż kończyny i klatki piersiowej wykonywany przez samą pacjentkę. Wykorzystuje się w nim elementy technik masażu limfatycznego i klasycznego. Należy go wykonywać 1-2 x dziennie, rano i wieczorem przez ok. 10 min, a niezbędnymi pomocami są: specjalny klin 10

12 przeciwobrzękowy oraz oliwka lub zasypka talk. Celem automasażu jest usprawnianie odpływu chłonki i zapobieganie tworzeniu się obrzęków limfatycznych. Wszystkie ruchy wykonuje się w kierunku dośrodkowym, każdą technikę kończąc na tułowiu. Masaż nie powinien przynosić bólu, należy wykonywać go w sposób delikatny i powierzchowny. Przed rozpoczęciem należy umyć ręce i kończynę, która będzie masowana, oraz zdjąć biżuterię z obu rąk Kończynę należy ułożyć na klinie, oraz wykonać parę krótkich ćwiczeń w obrębie stawów ręki (patrz rozdział III) oraz 1 2 ćwiczeń oddechowych Każdy chwyt masażu powinien być powtórzony 5 6 razy. Przy wykonywaniu technik masażu należy omijać okolicę blizny i miejsc napromienianych. Poprawne wykonanie technik i zachowanie odpowiedniej kolejności ruchów jest niezbędnym warunkiem poprawnego przeprowadzenia automasażu. 11

13 2.. Opiiss tteecchniik głaskanie wykonywać całą dłonią, ułożoną płasko na kończynie; ruch bez nacisku, miarowy, wyciskanie chwyt obrączkowy ująć kończynę pomiędzy kciuk i pozostałe palce i delikatnie, miarowo naciskając przesuwać w kierunku barku, ugniatanie chwyt obrączkowy - ująć kończynę pomiędzy kciuk i pozostałe palce, delikatnie i miarowo przesuwać w kierunku barku ugniatając ruchami pulsującymi. Ruch ugniatania składa się z 3 faz: delikatnego nacisku, przesunięcia skóry i rozluźnienia chwytu, rozcieranie chwyt wykonywać opuszkami palców, zakreślając koła w kierunku do barku z delikatnym naciskiem do siebie, oklepywanie szybkie i krótkie ruchy końcami palców zbliżone do uderzenia miotełką. 12

14 3.. Auttomassażż ssamodzziieellnee wykonaniiee w domu Opisane w punkcie 2 techniki masażu należy stosować w następującej kolejności (fot.1-10): 1. Przyjąć wygodną pozycję ułożeniową 2. Głaskanie barku i tułowia ruch rozpocząć od ¾ dł. ramienia (a nie od dłoni!) prowadząc go: od strony wewnętrznej ramienia, przez klatkę piersiową nad blizną do przeciwnego barku, od strony zewnętrznej ramienia, przez bark do łopatki, od spodu ramienia, przez dół pachowy i bok klatki piersiowej do pachwiny. 3. Głaskanie ręki: a) prostymi palcami wszystkie palce równocześnie, b) każdy palec z osobna, c) kostkami zgiętych palców po śródręczu. 13

15 4. Głaskanie całej kończyny i tułowia, prowadząc w 3 kierunkach: przez klatkę piersiową do przeciwnego barku, przez bark do łopatki, przez dół pachowy do pachwiny. 5. Wyciskanie ruchem obrączkowym od nadgarstka do barku kończąc głaskaniem na tułowiu w 3 w/w kierunkach. 6. Ugniatanie ruchem pulsującym od nadgarstka do barku kończąc głaskaniem na tułowiu w 3 w/w kierunkach. 7. Rozcieranie ruchem kolistym kółeczka od palców do barku kończąc głaskaniem na tułowiu w 3 w/w kierunkach. 8. Oklepywanie ruchem miotełkowym wykonywać tylko od spodu kończyny górnej, od nadgarstka do ramienia z pominięciem dołu pachowego. 9. Głaskanie całej kończyny jak w punkcie Wstrząsanie wznos kończyny i energiczne potrząsanie całą kończyną górną. Fot Automasaż kończyny górnej. 14

16 1. Ułożenie kończyny na klinie. 2. Głaskanie barku. 3. Głaskanie ręki a) prostymi palcami, wszystkie palce równocześnie. 3. Głaskanie ręki b) każdy palec z osobna. 3. Głaskanie ręki c) kostkami zgiętych palców po śródręczu. 4. Głaskanie całej kończyny. 15

17 5. Wyciskanie-głaskanie ruchem obrączkowym. 6. Ugniatanie ruch pulsujący. 7. Rozcieranie-ruch kolisty. 8. Oklepywanie-ruch miotełkowy. 9. Głaskanie całej kończyny. 10. Wstrząsanie całej kończyny. 16

18 III USPRAWNIANIE RUCHOWE Celem ćwiczeń jest: poprawa zakresów ruchomości w stawach kończyny, siły mięśniowej kończyny i pasa barkowego, zapobieganie wytwarzaniu się obrzęku limfatycznego, oraz profilaktyka wad postawy. Ćwiczenia ruchowe stwarzają dobre warunki do zapewnienia elastyczności struktur stawowych i mięśniowych obręczy barkowej i kończyny górnej. Stanowią ważny czynnik wpływający na poprawę krążenia krwi i limfy, zmniejszając ich zaleganie w obrębie kończyny. Nie można pominąć roli ćwiczeń oddechowych, które kształtując klatkę piersiową poprawiają elastyczność blizny oraz stymulują przepływ płynów w kończynie doba po zzabiieegu Ważne! Po każdym ćwiczeniu należy delikatnie wstrząsnąć (ok.5 sek.) kończyną górną po stronie operowanej piersi. Każde z poniższych ćwiczeń wykonujemy do granicy bólu i powtarzamy średnio 3-4 razy dziennie w krótkich seriach (po ok min). Unikać gwałtownych i szarpanych ruchów! 17

19 Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyna po stronie blizny ułożona na klinie przeciwobrzękowym, nogi ugięte. Ruchy: 1. zaciskanie dłoni w pięść (można zastosować gąbkę lub miękką piłeczkę) x 30 powtórzeń 2. palce dłoni rozstawić szeroko i złączyć razem x 30 powtórzeń 3. ruchy pianisty x 30 powtórzeń 18

20 4. ruchy okrężne w nadgarstku x 10 w prawo i x 10 w lewo. 5. zgięcie i wyprost w stawie łokciowym (dłoń bark i dłoń klin) x 15 powtórzeń 6. jedna dłoń ułożona na brzuchu, druga na klatce piersiowej; wdech przez nos uwypuklenie klatki piersiowej i wciągnięcie brzucha, wydech przez usta rozluźnienie, x 4-5 powtórzeń 19

21 7. jedna dłoń na brzuchu, druga na klatce piersiowej; wdech przez nos uwypuklenie brzucha, wydech przez usta rozluźnienie, x 4-5 powtórzeń 8. ramiona wyprostowane w stawach łokciowych, kończyna strony nie operowanej podtrzymuje rękę strony operowanej i wspomaga ruch wznosu nad głowę, x 10 powtórzeń 20

22 9. j. w. ale bez wspomagania ruchu przez kończynę strony nie operowanej 10. poz. wyjściowa: siad na łóżku, kończyny górne swobodnie wzdłuż tułowia, ruch: ściągania łopatek Głaskanie kończyny, wstrząsanie i pogłębione oddechy. 21

23 4--6 doba po zzabiieegu Pozycja wyjściowa: siad na taborecie lub brzegu łóżka z oparciem stóp o podłoże Ruchy: 1.unoszenie barków do góry wdech, rozluźnienie wydech, x 6-8 powtórzeń 2. ręce na kolanach trzymają kijek, wznosy obu kończyn ponad głowę x 10 powtórzeń 3. dłonie obejmują końce kijka, ruch bokiem w górę kończyny x 10 powtórzeń 22

24 4. w dłoniach kijek za tułowiem, przesunąć kijek po tułowiu do łopatek, ściągnąć łopatki i wytrzymać 3 sek. ; powrót do poz. wyjściowej x 6-8 powtórzeń 5. krążenia ramionami w przód x 6 i w tył x 6 powtórzeń 6. dłonie na karku, wdech ściągnąć łokcie do tyłu; wydech łokcie w przód 23

25 7. ramiona w bok, obejmowanie tułowia z przodu i trzykrotnie odrzucić wyprostowane ramiona w tył x 10 powtórzeń Głaskanie i wstrząsanie kończyny. 24

26 7--10 doba po zzabiieegu Pozycje do ćwiczeń: siad na taborecie, stojąca, leżąca tyłem i bokiem Ruchy: 1. stojąc w lekkim rozkroku, ramiona w bok, skrzyżowanie kończyn na plecach na wysokości łopatek ( zapinanie stanika ) x 10 powtórzeń 2. siedząc lub stojąc, kończyna usprawniana w górze nad głową trzyma gąbkę lub piłeczkę; po ruchach ściskania przełożyć ją do drugiej ręki i powtórzyć to samo 25

27 3. siedząc lub stojąc, kończyna strony operowanej w bok, druga ręka na biodrze; wdech nosem z jednoczesnym wznosem bokiem kończyny usprawnianej i skłonem tułowia w bok wydech powrót do poz. wyjściowej x 6-8 powtórzeń 4. leżenie na plecach, ręce wzdłuż tułowia, w jednej dłoni gąbka; przeniesienie (jak najbliżej podłogi) bokiem w górę obu kończyn górnych, przełożenie nad głową gąbki do drugiej ręki - powrót tą samą drogą do pozycji wyjściowej x 10 powtórzeń 26

28 5. leżenie na boku tułowia strony nie operowanej, unoszenie ręki usprawnianej bokiem w górę; x 10 powtórzeń 6. leżenie j. w., zgięcie kończyny w stawie łokciowym i ułożenie dłoni raz na karku, raz na pośladku; x 10 powtórzeń 7. leżenie na plecach, kolano lewe do klatki piersiowej wdech; powrót do poz. wyjściowej wydech, x 4 powtórzenia; t. s. kolano prawe x 4 powtórzenia 27

29 IV. INNE PRAKTYCZNE PORADY Należy pamiętać, że uzyskanie pełnej sprawności kończyny uzależnione jest m.in. od systematycznego stosowania ćwiczeń ruchowych. Wczesna rehabilitacja pooperacyjna wykonywana w warunkach domowych powinna być kontynuowana przez około 5-8 tygodni w ambulatorium (Zakłady lub Poradnie Rehabilitacji).W przypadkach powikłań takich jak obrzęk limfatyczny kończyny górnej, pacjentki powinny korzystać z zabiegów fizjoterapeutycznych o charakterze leczenia zachowawczego z częstotliwością uzależnioną od stopnia zaawansowania tej przewlekłej choroby. Należy również pamiętać, że osiągnięcie pełnej sprawności nie zwalnia od obowiązku przestrzegania przez całe życie zaleceń związanych z noszeniem protezy piersi, wysokim układaniem kończyny, jej ochrony przed mechanicznymi uszkodzeniami, czy wykonywaniem masażu i gimnastyki. Optymalnym czasem zaopatrzenia w zewnętrzną protezę piersi jest okres ok.2 tyg. od dnia zabiegu. Warunkiem bezpiecznego użytkowania protezy jest odpowiednia bielizna protetyczna wyposażona w specjalną, bawełnianą kieszonkę. 28

30 Uzupełnienie ubytku piersi jest ważnym elementem rehabilitacji fizycznej i psychicznej. Noszenie protezy ma szczególne znaczenie dla utrzymania prawidłowej sylwetki ciała zarówno w warunkach statycznych, jak i dynamicznych. W Świętokrzyskim Centrum Onkologii w Kielcach funkcjonuje Punkt Zaopatrzenia Ortopedycznego, który został stworzony z myślą właśnie o pacjentkach po mastektomii (fot. 11, 12). Szeroka oferta punktu skierowana do chorych zawiera środki zaopatrzenia ortopedycznego takie jak: protezy piersi bielizna protetyczna (gorsety polskich i zagranicznych producentów) peruki kosmetyki do peruk i protez kostiumy kąpielowe kliny przeciwobrzękowe kompresyjne pończochy i rękawy stosowane w leczeniu obrzęków chłonnych kończyn 29

31 Punkt Zaopatrzenia Ortopedycznego mieści się w budynku na wprost wejścia głównego do ŚCO i jest otwarty: Od poniedziałku do piątku w godzinach : 8:00-17:00 Telefon: Fot. 11. Punkt Zaopatrzenia Ortopedycznego. 30

32 Fot. 12. Punkt Zaopatrzenia Ortopedycznego 31

33 Po zakończeniu hospitalizacji kobiety często pozostają zagubione. Towarzyszy im niepewność i niezrozumienie, nawet ze strony najbliższych oraz brak akceptacji choroby. Efekty procesu radzenia sobie z problemem choroby zależą od cech osobowości, sytuacji rodzinnej i społecznej. W sytuacjach trudnych związanych z osamotnieniem, z towarzyszącym poczuciem bezradności i rezygnacji można zgłosić się do specjalistów w Poradni Pomocy Psychologicznej mieszczącej się w tutejszym Centrum parter, gabinet nr : 11A. Poradnia w Świętokrzyskim Centrum Onkologii w Kielcach czynna jest: Środy : 8:00-12:55 Czwartki : 8:00-15:00 Piątki : 7:25 14:25 W celu ustalenia terminu wizyty prosimy o kontakt telefoniczny po numerem: lub

34 V. WYKAZ KLUBÓW AMAZONEK I FILII Z TERENU WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO Dzięki rozwijającemu się w Polsce, od 1987 roku ruchowi kobiet po mastektomii, kobiety mogą liczyć na wsparcie w różnych problemach. W klubach można korzystać z psychoterapii, rehabilitacji ruchowej, a także czynnie włączyć się w działalność społeczną, niosąc pomoc innym chorym. Po zakończeniu usprawniania należy kontynuować rehabilitację w klubach. Celem takiego postępowania jest utrwalenie efektów uzyskanych w trakcie wcześniejszego usprawniania. Oto adresy klubów, w których można uzyskać pomoc: Klub Amazonek Kielce ul. S. Artwińskiego 3c Kielce Czynny: od pon. do czw. w godz.: 10⁰⁰-14⁰⁰ Gimnastyka rehab.: pon, czw.: od 15⁰⁰ do 17⁰⁰ Relaksacja: wt.: 14:00 Przewodnicząca: Halina Cecot Tel e mail: amazonki@onkol.kielce.pl Klub Amazonek Ostrowiec Świętokrzyski 33

35 Ogrody Ostrowiec Św. Tel Spotkania poniedziałek, środa, piątek godz.: Spotkania z psychologiem piątek godz Dyżur telefoniczny poniedziałek, środa, piątek godz.: Kontakt: Danuta Ogórek Tel Skarżyski Klub Amazonki ul. Szpitalna Skarżysko Kamienna Rehabilitacja poniedziałek godz , czwartek godz Spotkania zebrania z lekarzem ostatnia środa miesiąca godz Kontakt: Maria Zaremba Tel Starachowicki Klub Amazonki ul. Mrozowskiego Starachowice, Tel Spotkanie klubowe I środa m-ca od Rehabilitacja psychiczna II i III środa miesiąca Rehabilitacja fizyczna czwartek godz Tel. zaufania pon. i wt. godz.: Kontakt: Lucyna Młynek tel , 41/

36 Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek w Końskich Końskie, ul. Partyzantów 3 Koneckie Towarzystwo Budownictwa Społecznego Zajęcia na basenie środa: godz Rehabilitacja poniedziałek: godz Spotkania klubowe pierwszy piątek miesiąca: godzina Kontakt: Regina Maciejczyk Tel , Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek w Jędrzejowie Jędrzejów, 11 listopada 113 B Tel Rehabilitacja wtorek, czwartek: godz Kontakt: Halina Hajduś Tel Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek we Włoszczowie Włoszczowa, ul. Wiśniowa 19 Spotkania: wtorek godzina: Kontakt: Piorun Anna Tel Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek w Sandomierzu ul. Maciejowskiego 17, (SSM) - Świetlica, Sandomierz Spotkania: poniedziałek godz Rehabilitacja fizyczna środa godz.17⁰⁰, 35

37 Zajęcia na basenie niedziela godz. 7 ³⁰ Kontakt: Zofia Sobczyk , Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek w Busku-Zdroju Spotkania w Ośrodku Pomocy Społecznej ul. Kościuszki 2a, Busko-Zdrój Kontakt: Bożena Król Tel ,41/ Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek w Staszowie Staszów ul. Kołłątaja 2/1 Kontakt: Maria Pietrzak Filia Świętokrzyskiego Klubu Amazonek: w Połańcu Połaniec ul.energetyków14 Kontakt: Marianna Jońca Tel , 15/ Aktualne telefony kontaktowe zgodne z ulotką klubową ochotniczek. 36

38 Literatura: 1. Mika A. K. Po odjęciu piersi, PZWL Warszawa Mika A. K. Poradnik dla kobiet po odjęciu piersi, Polski Komitet Zwalczania Raka, Wyd. Wyraz, Warszawa Grabowska D., Hawro R. Program Rehabilitacja Kobiet po Mastektomii, Stowarzyszenie Kobiet po Mastektomii Femina Feniks, Wrocław Lewera D. Poradnik dla Amazonki pytania i odpowiedzi, Continuo Wrocław 2005 Autor: dr n. med. Anna Opuchlik Specjalista rehabilitacji ruchowej Kierownik Zakładu Rehabilitacji Świętokrzyskie Centrum Onkologii ul. S. Artwińskiego 3 Kielce Tel (168) annaop@onkol.kielce.pl Konsultacja: Dr n. med. Janusz Słuszniak Rysunki: mgr Marcin Solakiewicz 37