Metody przygotowania psychicznego w sztukach walki

Transkrypt

1 Dr Artur Litwiniuk adiunkt w IWFiS w Białej Podlaskiej od wielu lat uprawia aikidō i taekwondo ITF oraz prowadzi badania na gruncie teorii sportu (sportów walki). Artykuł W. J. Cynarskiego i A. Litwiniuka bazuje m. in. na wynikach empirycznej pracy badawczej W. J. Cynarskiego, przedstawionej na I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. Optymalizacja struktury treningu i współzawodnictwa w sportach walki (IWFiS Biała Podlaska, ) jako referat pt. Proces treningowy w tradycyjnym budō, który to tekst uzyskał wysoką ocenę prof. dr hab. Ewarysta Jaskólskiego (AWF Wrocław). Dotyczy podstawowego dla sztuk i sportów walki przygotowania psychicznego do walki w oparciu o swoiste, tradycyjne, ale także nowoczesne metody. Jest opracowaniem z pogranicza psychologii sportu (sportów walki) i edukacji. Poniższe opracowanie, bardzo ważne dla teorii oraz praktyki azjatyckich sportów i sztuk walki, wysoko ocenił prof. K. Obodyński. WOJCIECH J. CYNARSKI, ARTUR LITWINIUK Metody przygotowania psychicznego w sztukach walki Wprowadzenie Trening psychofizyczny w przypadku budō (jap. etymologicznie: droga zatrzymania włóczni) jest procesem wszechstronnego rozwoju osoby ćwiczącej na drodze praktyk cielesnych i duchowych. Budō jest drogą etyki i kodeksu honorowego wojownika (bushidō). Jest także formą edukacji, której główny cel upatrywany jest w pozytywnym kształtowaniu charakteru ćwiczącego, we wszechstronnym rozwoju jego osobowości. Przez silne związki z systemami religijnofilozoficznymi, droga sztuk walki jest formą pozytywnej ascezy i psychofizycznej integracji, dążeniem do oświecenia lub specyficznie pojętej świętości. Już dawni hinduscy rycerze kshatriya uprawiali ascezę dla uzyskania nadnaturalnej mocy i świętości. (Żuk 1996, s ). Dalekowschodnie sztuki walki, zrodzone w klimacie świątyń buddyjskich oraz Tao i shintō, przepojone są pierwiastkiem duchowym, co jest jednak w różnym stopniu akcentowane w ich różnych odmianach. W niektórych przypadkach (jūdō sportowe, boks tajlandzki) sprowadza się to do tradycyjnego ceremoniału na macie lub na ringu. Kiedy indziej jest to autentyczna praktyka medytacji statycznej i w ruchu (np. w stylu zendō karate). W tradycyjnym rozumieniu głównym celem praktyki poszczególnych sztuk walki jest przede wszystkim doskonalenie duchowe, a osiągana przy tym biegłość w umiejętnościach walki efektem ubocznym. Od tradycji do sportu Mistrzostwo w walce realnej na śmierć i życie, wymagające ogromnego hartu ducha, jest nieporównywalne ze skutecznością w walce sportowej wg reguł będących konwencją. Według mistrza Nakazano sensem budō jest zasada kototama, polegająca na świadomości śmierci. Zgodnie z niepisanym kodeksem bushidō, adept budō jest zawsze gotów umrzeć: Musimy zapomnieć o jakimkolwiek zwycięstwie albo wygranej, musimy zapomnieć o pojęciu straty lub porażki. Musimy wrócić do źródła, skąd wszystko pochodzi gdzie nie ma ataku ani obrony bo któż miałby atakować i przed czym się bronić, skoro nie ma niczego? To nic jest jednak czymś. Czymś, co sprawia, że wszystko od tej chwili jest doskonałe i święte. Świat wojownika jest wolny od agresji i przemocy. Wojownik dzierży w ręku potężne narzędzie zniszczenia i destrukcji. Każdy najmniejszy ruch katany, najmniejszy ruch ręki daje mu doświadczenie wejścia w stan muga świadomości śmierci, która sprawia, że każda chwila staje się wyjątkowa i pełna znaczenia (Nakazano 1975). Do bushidō nawiązywał twórca stylu kyokushin karate Masutatsu Ōyama ( ). W dōjō (jap. miejsce drogi) tej szkoły zawodnicy rozwijają odwagę, praktykując na treningach twarde kumite (walka, dosł. spotkanie rąk). Częsty udział w walce jest czymś w rodzaju ćwiczeń religijnych. Człowiek gotowy ryzykować życiem stawia czoła wszelkim trudnościom (Ōyama 1979). 211

2 Praktyka sztuki walki służy osiągnięciu stanu harmonii tam, gdzie zachodzi pełna harmonia między ciałem a duszą, tam zachodzi jedność i tam też ciało przejawia się w duszy, zaś dusza w ciele (Olszewski 1995). Wzrasta też poziom intuicji i wewnętrznej mocy duchowej. Tanden to punkt będący środkiem ciężkości człowieka, który przyjął niską pozycję ciała. Koncentracja na tanden daje poczucie równowagi. Z kolei równowaga, w znaczeniu fizycznej stabilności, przyczynia się do harmonizacji wewnętrznej, psychicznej siły ki, czyli kiai. Kiai akcentowane jest okrzykiem, np. przy realizacji rzutu. Pomaga to skoncentrować całą swą moc w jednym momencie i w koordynacji ruchu ciała. Jednocześnie ów okrzyk bojowy dekoncentruje lub deprymuje przeciwnika. Wyrosłe ze sztuk walki sporty walki czerpią z ich dziedzictwa. Większość autorów opisujących aspekty psychiczne sportów walki i przygotowanie zawodników pod tym kątem zwraca uwagę na ćwiczenia rozluźnienia (relaks), oddechu, koncentracji na tanden. J. Pawluk opisuje znaczenie wymienionych czynników w przeciwdziałaniu niekorzystnym skutkom sytuacji stresowej, będącej udziałem zawodników sportowego jūdō (Pawluk (?)). Karatecy uczniowie G. Funakoshi ego starają się osiągnąć stan umysłu, określany poetyckim sformułowaniem (z wiersza tegoż mistrza): duch jak blask księżyca i powierzchnia spokojnej wody (tsuki-no kokoro, mizu-no kokoro). Chodzi o postrzeganie nie zaciemnione emocjami. Aby walczyć z finezją i precyzją trzeba mieć umysł spokojny, jak lustro wody (Miłkowski 1983). R. Habersetzer pisze o rozwijaniu wewnętrznej harmonii wa, wewnętrznego pokoju i zjednoczeniu z energią kosmiczną (Habersetzer 1994). Harmonia ta jest atutem starych mistrzów i uwidacznia się w ekonomicznym ruchu technik walki. Kilka lat temu W. J. Cynarski mógł się o tym przekonać, ćwicząc z mistrzem Yoshio Sugino 10 dan ( ), a także ostatnio, podczas pobytu w Japonii. Jakie metody zalecają mistrzowie dla osiągnięcia pożądanej odporności psychicznej i stanu harmonii? Ōyama zaleca praktyki medytacyjne za-zen: Wschodnia medytacja zen, chociaż na pozór pasywna, pełni ważną rolę w treningu karateków. Poprzez medytację osiąga się koncentrację, bez której nie ma spokoju ducha i sukcesów w karate (Ōyama 1967). Innego zdania jest D. Nowicki. Twierdzi on, że medytacja jako system prowadzący do doskonałości w sztukach walki, czy w szczególności w sportach walki, nie jest zbyt odpowiednia dla ludzi wychowanych w odmiennych warunkach kulturowych. Metody opracowane przez Europejczyków (ludzi kultury zachodniej) dla Europejczyków będą skuteczniejsze, niż metody medytacyjne, opracowane przez ludzi Wschodu dla ludzi Wschodu (Nowicki 1991/92). Oczywiście, wiele współczesnych europejskich systemów psychoterapeutycznych czerpie bardzo dużo z kultury Orientu, ale stanowi ona jedynie inspirację do opracowania technik, odpowiadających naszej psychice. Na przykład trening autogenny Schultza, będący metodą relaksacyjną wzorowaną na hinduskiej hatha-jodze, stosował z powodzeniem dr A. Kogler jako przygotowanie psychiczne zawodników sportowej szermierki (Kogler1990). Wojciech Zabłocki opisuje zastosowanie tego typu treningu mentalnego w przygotowaniu szablistów podczas IO w Tokio w 1964 r. (Zabłocki 1965, s ). Nowicki np. pracował jako psycholog z reprezentantami naszego kraju w jūdō i taekwondo WTF. Warto dodać, że niekontrolowana praktyka medytacyjna może być niebezpieczna dla samego adepta. Niebezpieczeństw tych nie niosą ćwiczenia relaksacyjne i proste ćwiczenia oddechowe. Nowicki wśród metod treningu umysłowego wyróżnił: wyznaczanie celów (pogłębianie motywacji); relaksację; trening wyobrażeniowy (mentalny); autosugestię słowną. K. Kondratowicz wymienił następujące techniki wewnętrzne : koncentracja; medytacja; relaksacja; autosugestia pozytywna; kumulowanie i wyzwalanie wewnętrznej energii ki ; stosowanie sztuki okrzyku kiaijutsu. (Kondratowicz 1991). Na czym polegają poszczególne metody? Wyznaczanie celów ma za zadanie ukierunkowanie uwagi, motywacji i działania zawodnika na ważne aspekty stojących przed nim zadań treningowych. Zawodnik wyznacza sobie cel, jaki chce osiągnąć, określa go bardzo konkretnie, wybiera środki treningowe oraz określa czas, w jakim ten cel 212

3 ma być zrealizowany. Cele powinny być jasno zdefiniowane, zaakceptowane przez zawodnika oraz możliwe do osiągnięcia. Cele powinny zostać zapisane, co działa mobilizująco na zasadzie dokumentu umowy z samym sobą. Oddziałuje to wówczas na świadomość i podświadomość, ukierunkowując działania zawodnika na realizację zamierzonych celów. Relaksacja wykonywana jest najczęściej w pozycji trupa (sanskr. śawaasana). Uspokajamy oddech i umysł, rozluźniamy mięśnie szkieletowe. W stanie wyciszenia jesteśmy bardziej podatni na sugestię lub autosugestię. Pozytywna autosugestia (jap. jiko anji) polega na stwierdzeniach afirmacyjnych typu: Ja jestem silny, Ja chcę tego, Nie boję się, Ja potrafię to zrobić. Te stwierdzenia mobilizują energię i dają tzw. siłę przebicia i oczekiwany sukces. Dodatkowo można stosować metodę samozachęty lub samorozkazu. Jeżeli jest się w stanie wyobrazić sobie jakiś ruch, to również można go wykonać. Trening wyobrażeniowy ma na celu doskonalenie techniki przez wywołanie wyobrażenia perfekcyjnego jej wykonania. Otwiera drogę impulsom nerwowym, dzięki czemu ten sam ruch potrafimy wykonać szybciej i z lepszą koordynacją. Efekt poprawia jeszcze umiejętne napinanie i rozluźnianie mięśni (umiejętności neuromuskularne) (Lee 1975). Wizualizacja może również służyć do kształtowania odpowiednich stanów emocjonalnych, np. pewności siebie, przekonania o zwycięstwie, zdecydowania w działaniu itp. (Nowicki 1991, Cynarski 1997). Ćwiczenie koncentracji umysłu może być wykonywane na różne sposoby. Np. siedząc w japońskim siadzie klęcznym (seiza) w ciemnym pomieszczeniu przez 3 minuty koncentrujemy wzrok na płomieniu świecy. Wstępem do medytacji są ćwiczenia koncentrująco-oddechowe, z koncentracją uwagi na oddechu i tanden. Powinny one prowadzić do uspokojenia organizmu (Kondratowicz 1991). Natomiast medytacje praktykuje się siedząc, spacerując lub, co jest trudniejsze, ćwicząc formy kata i kumite. Należy najpierw uzyskać stan pustki (jap. kara, jak w karate ). Pogłębiony stan medytacji może prowadzić do olśnienia satori. Metod medytacji jest wiele i najczęściej są związane z modlitwą danej religii lub poszukiwaniem intuicyjnego kontaktu z Absolutem. Kumulowanie i wyzwalanie energii ki polega także na działaniu autosugestii i introspektywnym treningu mentalnym. Ki koncentrujemy w tanden lub rozszerzamy (Tohei 1976) do poszczególnych części ciała. W kung-fu zestawy ćwiczeń tego typu określane są mianem qi gong, w idōkan yōshin-ryū jūjutsu jako ki-keiko. Przez ćwiczenia duchowe stosowane systematycznie przez dłuższy czas, jak: medytacja, koncentracja myśli i uwagi, relaks, autosugestia uzyskuje się wiele korzystnych zmian w funkcjonowaniu niemal całego organizmu, zwłaszcza w umyśle ćwiczącego. Obserwuje się między innymi zwiększenie zdolności zapamiętywania, logicznego myślenia, uczenia się szybkości reakcji na bodźce. Istotne jest to, że następujące zmiany nie są chwilowe, lecz utrzymują się w sposób trwały, a ujemne właściwości psychiki znikają; zmniejsza się podatność na stany depresyjne, lękowe i nerwicowe (Kondratowicz 1995). Do pełnej harmonii człowiek potrzebuje jedności ciała, umysłu i ducha, jedności z otaczającym światem (przyrodniczym, społecznym, kulturowym) i wszechświatem (naturalnym i nadnaturalnym). Praktyk sztuk walki powinien postępować etycznie i dbać o czystość ducha, co istotnie dodaje psychicznej mocy. Ten stan harmonii łatwiej można uzyskać, praktykując na łonie przyrody. Chiński termin sun określa stan pobudzenia świadomości. Aby uzyskać ten stan w walce najlepiej jest praktykować na świeżym powietrzu, sam na sam z naturą w pięknym świeżym otoczeniu. Tak pokonuje się strach, wchodzi w kontakt z naturą, wyostrza postrzeganie, nabiera większej świadomości siebie i otoczenia. Należy się wysypiać. Najważniejsze, to koncentracja (...) Jeżeli się nie skoncentrujesz, nie zrobisz większych postępów i będziesz zmuszony polegać na swojej sile, a to nie wystarcza (Chin 1976). Przygotowanie duchowe współczesnego wojownika Czynniki psychologiczne wymieniane są wśród czynników warunkujących opanowanie umiejętności technicznych w sztukach walki (na przykładzie taekwondo) takich, jak: zdolności koordynacyjne, możliwości kondycyjne i techniczno-taktyczne (Litwiniuk, Bujak 1998). Istotne, 213

4 często wręcz decydujące o sukcesach w sportach i sztukach walki są tzw. dyspozycje psychiczne. Dyspozycje psychiczne, to określony zależnie od dyscypliny sportu stosunek zawodnika do działania w środowisku treningu i walki sportowej. Stanowią one zespół właściwości mających podstawowe znaczenie dla pomyślnego uprawiania sportu. Są to: odporność psychiczna, optymalny poziom zrównoważenia emocjonalnego w sytuacjach wymagających pełnej mobilizacji, nastawienie na sukces, ambicje, motywacje. Można je rozpoznać za pomocą odpowiednich testów, jak również może je zaobserwować trener po zachowaniu się i postawie zawodnika. Powinny być kształtowane w toku procesu treningowego (Litwiniuk 1995, s. 128). Powyżej skrótowo przedstawiliśmy kilka podstawowych metod treningu psychicznego. Pewne tego typu metody zostały wprowadzone do programu treningowego zawodników Rzeszowskiego Ośrodka Dōjō Budōkan np.: 1. ćwiczenia relaksujące i koncentrujące 2. trening mentalny wyobrażeniowy, wizualizacje 3. planowanie, określanie celów, notatki i sprawdzanie realizacji zamierzeń 4. rozwijanie intuicji przez wyciszenie (ćwiczenia medytacyjne) 5. ćwiczenia siły woli 6. ćwiczenia oddechowe energetyzujące (z udziałem wyobraźni i autosugestii) 7. hartowanie psyche przez ciężki trening i twarde walki 8. metody samomobilizacji i motywacji doping autosugestywny 9. modlitwa, wzmacniające przeżycie religijne lub mistyczne 10. analiza treści książek, filmów etc. (Cynarski 1999). Za najwartościowsze uznać można ćwiczenia relaksacyjne uzupełnione pozytywną autosugestią, które można stosować nie tylko w szeroko pojętym sporcie, ale powszechnie w życiu. Powodują one po dłuższej, systematycznej praktyce obniżenie poziomu aktywacji, a więc lepszą tolerancję na stany stresowe. Wraz z praktyką danej sztuki walki lub dyscypliny sportu, dają wzrost odporności psychicznej (Cynarski 1997). Kluczem do docelowego mistrzostwa duchowego jest przestrzeganie zasad dyscypliny i szacunku, poszanowanie autorytetów (mistrza, nauczyciela) i hierarchii, pełne zaangażowanie i wieloletnia, wytrwała praca. Droga stopni uczniowskich kyū zapewnia stopniowe dojrzewanie do technicznego mistrzostwa, do najwyższego stopnia technicznego (zwykle 3 5 dan) w danej metodzie. Jest to tradycyjna forma ontogenetycznego rozwoju, specyficzna dla budō, której celem najważniejszym jest osiągnięcie duchowego mistrzostwa, pełnej psychicznej (psychofizycznej) integracji. Podjęcie rywalizacji sportowej jest celowe jako etap ontogenetycznej drogi budō i uzasadnione jako sprawdzian wytrenowania fizycznego, technicznego, taktycznego i odporności psychicznej. Pozytywnie sprawdziła się metoda, wymagająca stałej aktywności w dōjō pod kierunkiem kompetentnego sensei (w miarę możliwości optymalny jest bezpośredni kontakt z mistrzem, zgodnie z zasadą pedagogicznego przekazu i-shin-den shin, czyli z serca do serca, według formuły uchi-deshi wewnętrznego ucznia (Cynarski 2000)). Wówczas budō jest autentycznie szkołą charakteru, wychowującą wartościowe społecznie jednostki. Stwierdzić można istotne, korzystne wpływy wychowawcze, duży wzrost realnych umiejętności samoobrony, wysoką sprawność fizyczną i ruchową ćwiczących oraz wzrost zainteresowania kulturą Dalekiego Wschodu i kulturą fizyczną. Szczególnie wartościowe są właśnie bezpośrednie formy przekazu wiedzy i umiejętności z mistrza na ucznia, co sprzyja internalizacji i ugruntowaniu zasad moralnych, przyjęciu stylu życia mistrza i wzrostowi duchowemu u boku wzoru osobowego. Niewielu jest jednak autentycznych mistrzów, jak również godnych ich sztuki uczniów. W tradycyjnie szeroko rozumianej drodze sztuk walki dyscyplinie duchowej, powiązanej z praktyką pozytywnej ascezy ćwiczeń cielesnych, stanowiącej też pewien styl życia, rola nauczyciela budō (sensei jest trenerem i wychowawcą) nie ogranicza się do funkcji przewodnika 214

5 po owych tradycjach i nauczyciela ruchu technik walki. Sensei powinien stanowić wzorzec moralny wysokiego poziomu, internalizowany przez uczniów w ich drodze postępu duchowego. Nauczyciel dalekowschodnich sztuk walki jest nie tylko trenerem. Modelowy sensei to osoba kompetentna w zakresie nauk o kulturze fizycznej i tradycji Wschodu, która potrafi pomóc uczniowi, nie tylko na etapie rywalizacji sportowej, ale na drodze całożyciowej transgresji budō, przekraczania swych ludzkich słabości (Cynarski, 1999). Podsumowanie Reasumując, stan wewnętrznej integracji i poczucie więzi z naturą wzmagają psychiczną moc zawodnika danej szkoły sztuk walki lub dyscypliny sportu walki. Póki będzie on czerpał z bogatego dziedzictwa filozofii i tradycji sztuk walki Dalekiego Wschodu, może się stawać nie tylko wspaniałym fajterem, ale coraz lepszym człowiekiem o doskonalszej osobowości. Sport, jako etap w życiorysie, ma swój koniec, natomiast doskonalenie się przez praktykę sztuk walki jest (może być) drogą na całe życie. BIBLIOGRAFIA 1. Chin D., Yow and Mu Ying of Kung Fu, Chow Kung Fu Magasine, Cynarski W. J., Przygotowanie psychiczne w sportach walki Dalekiego Wschodu, Magazyn Sztuk Walk SAMURAI, 1997, nr 4, s (cz. 1); 1997, nr 5, s. 39 (cz. 2). 3. Cynarski W. J., Proces treningowy w tradycyjnym budō (w:) Optymalizacja struktury treningu i współzawodnictwa w sportach walki. Materiały I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Biała Podlaska 1999, s Cynarski W. J., Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów Habersetzer R., Karate für Meister. Mit Körper und Geist, Sportverlag Berlin Kogler A., Joga podstawy ćwiczeń fizycznych, Jelenia Góra Kondratowicz K., Jiu-jitsu. Sztuka walki obronnej, Warszawa Kondratowicz K., Energia KI w aspekcie mistycznym i racjonalnym, Magazyn Sztuk Walk SAMURAI, 1995, nr Lee B., Tao of Jeet Kune Do, Burbank Litwiniuk A., Dobór i selekcja do sportu kwalifikowanego, Rocznik Naukowy IWFiS Biała Podlaska, 1995, t. 1, s Litwiniuk A., Bujak Z., Poziom wybranych elementów koordynacji ruchowej na etapie przygotowania ukierunkowanego u zawodników taekwon-do (w:) Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Zdolności koordynacyjne w grach zespołowych i sportach walki (streszczenia), Biała Podlaska, września 1998, s Miłkowski J., Karate. Wiadomości podstawowe, Wyd. MON, Warszawa Nakazano M., My Past Way of Budo, Santa Fe Nowicki D., Poprzez trening umysłowy do zwycięstwa (cykl artykułów), Magazyn Ilustrowany Sztuk i Sportów Walki WOJOWNIK, 1991/ Olszewski D., Filozofia karate w spotkaniu z chrześcijaństwem (t. 1-2), Lublin Ōyama M., Vital Karate, Tokyo-San Francisco Ōyama M., The Kyokushin Way. Mas. Oyamas Karate Philosophy, Tokyo Pawluk J., Teoria Judo. Skrypt dla instruktorów. Cz. I Wybrane zagadnienia psychologii Judo wg A. Lebedy, Warszawa (?). 19. Tohei K., The Book of KI, Tokyo Zabłocki W., Podróże z szablą, SiT, Warszawa Żuk A., Filozofia walki. Wyd. UMCS, Lublin