WYKŁAD VIII Paremie i maksymy z prawa rzeczowego

Transkrypt

1 WYKŁAD VIII Paremie i maksymy z prawa rzeczowego I. Pojęcie rzeczy i majątku 1. Rei appellatio est causae et iura continentur (D ) nazwą «rzecz» objęte są zarówno stosunki prawne i prawa D , Ulpianus 14 ad ed.: rei appellatione et causae et iura continentur. D pr., Paulus 2 ad ed.: rei appellatio latior est quam pecuniae, quia etiam ea, quae extra computationem patrimonii nostri sunt, continet, cum pecuniae significatio ad ea referatur, quae in patrimonio sunt. Określeniem rzecz objęte są także stosunki prawne i prawa. Określenie rzecz jest szersze niż określenie majątek, ponieważ obejmuje także to, co znajduje się poza zakresem naszego majątku rodowego [ojcowizny], podczas gdy określenie majątek odnosi się jedynie do tego, co znajduje się w obrębie naszego majątku rodowego. art. 44 k.c. Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. art k.c. 1. Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. 2. Uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem państwowych osób prawnych określają odrębne przepisy, w szczególności regulujące ich ustrój. art. 45 k.c. Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne art. 46 k.c. 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. 2. Prowadzenie ksiąg wieczystych regulują odrębne przepisy. art. 461 k.c. Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. 1

2 II. Prawo własności (dominium, proprietas) 1. Proprietatis dominus plenam in re potestatem habet (I ) właściciel ma pełną władzę nad rzeczą I : Cum autem finitus fuerit ususfructus, revertitur scilicet ad proprietatem et ex eo tempore nudae proprietatis dominus incipit plenam habere in re potestatem. Gdy użytkowanie skończyło się, powraca ono co zrozumiałe do własności, i od tego czasu właściciel, który miał jedynie tytuł własności, zaczyna mieć pełną władzę nad rzeczą. art. 140 k.c. W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. Art. 17 Deklaracji praw człowieka i obywatela 1789 Własność jest prawem świętym i nietykalnym. Nikt nie może być go pozbawionym z wyjątkiem wypadku, gdy tego wymaga w sposób oczywisty konieczność publiczna uznana przez prawo, wszelako pod warunkiem słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania. Art. 544 CC, Warszawa 1914, tłum. J.J. Litauer Własność jest to prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania niemi w sposób najbezwzględniejszy, byle nie czyniono z nich użytku przez ustawy zabronionego. T. Hobbes, Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, Warszawa 1954, s. 220, 289, tłum. C. Znamierowski Stąd możemy wyprowadzić wniosek, że prawo własności, jakie poddany ma do swojej ziemi, polega na uprawnieniu do wyłączenia wszystkich innych oddanych z użytkowania ziemi; lecz nie jest to uprawnienie do wyłączenia z tego użytkowania suwerena, czy nim będzie zgromadzenie, czy monarcha. Piątą tezą, która prowadzi do rozpadu państwa, jest to, że każdy człowiek prywatny ma bezwzględną własność swoich dóbr, taką, która wyłącza uprawnienie suwerena. Każdy człowiek istotnie ma własność, która wyklucza uprawnienie wszelkiego innego poddaństwa. J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992, s , tłum. Z. Rau Mimo że ziemia i wszystkie niższe istoty są wspólne wszystkim ludziom, to jednak każdy człowiek dysponuje własnością swej osoby. Nikt nie ma do niej uprawnienia poza nim samym. Możemy więc powiedzieć, że praca jego ciała i dzieło jego rąk słusznie należą do niego. Cokolwiek zatem wydobył on ze stanu ustanowionego i pozostawionego przez naturę, złączył ze swą pracą i przyłączył do tego, co jest jego własne, uczynił swoją własnością. Do tego, co zostało przez niego wydobyte ze wspólnego stanu, w jakim zostało umieszczone przez naturę, jego praca dołączyła coś, co wyklucza już do tego powszechne uprawnienia innych. Praca ta jest bezsprzecznie własnością pracownika, stąd żaden człowiek, poza nim samym, nie może być uprawniony do tego, co raz już zostało przez niego zawłaszczone tam, gdzie pozostają jeszcze dla innych nie gorsze dobra wspólne. J. Zielonacki, Pandekta, Kraków 1862, s

3 Właścicielem jest ten, do kogo rzecz należy, taką, jaka jest, wraz ze wszystkimi pierwiastkami, które w skład jej wchodzą, wszystkimi, jakie przymioty ma i wszystkimi korzyściami, które w ogóle człowiekowi przynieść zdoła. Innemi słowy, właścicielem jest ten, kto śmiało każdemu w oczy powiedzieć może: haec res est mea, ta rzecz jest moją. Własność jest władztwem nad rzeczą, tak samo jak posiadanie; posiadanie jest władztwem czysto fizycznem, własność zaś jest władztwem na podstawie prawnej opartem. Posiadanie jest prostym faktem, własność zaś jest prawem. Leon XIII, Rerum novarum 1891, Kraków 1933, s. 70 I tak na pierwszym miejscu stawiamy zasadę, że państwo winno otoczyć prywatną własność opieką prawną, a warstwy ludowe, do których wdarło się pożądanie własności cudzej, utrzymać w granicach obowiązku; jeśli bowiem wolno dążyć do polepszenia warunków życia w zgodzie ze sprawiedliwością, to jednak zarówno sprawiedliwość, jak i dobro ogółu, nie pozwalają zabierać drugiemu, co do niego należy i pod pozorem niedorzecznej równości godzić w cudze mienie. Pius XI, Quadragesimo anno 1931, Warszawa 1934, s Jest to naprzód prawdą niezbitą, że ani sam Leon, ani też teologowie, którzy w myśl i pod przewodnictwem Kościoła nauczali, kiedykolwiek przeczyli, lub choć w wątpliwość poddali podwójny charakter własności, tzn. indywidualny i społeczny, zależnie od tego, czy służy jednostkom, czy dobru ogółu. L. Duguit, Kierunki rozwoju prawa cywilnego, Warszawa Kraków 1938, s Każda jednostka ma obowiązek spełnienia w społeczeństwie pewnej funkcji w stosunku prostym do miejsca, jakie w społeczeństwie zajmuje. A więc ten, kto dzierży dobro, przez to samo, że je ma w ręku, może spełnić pewne zadanie, które on tylko wykonać może. Tylko on może pomnożyć bogactwo ogólne, uczynić zadość potrzebom ogólnym, puszczając w ruch kapitał, który trzyma. Jest więc społecznie zobowiązany wypełnić to zadanie i dozna obrony społecznej tylko wtedy, jeżeli je spełni i w takiej mierze, w jakiej to uczyni. Własność nie jest prawem podmiotowym właściciela, jest funkcją społeczną tego, kto dzierży w swoim ręku dobro. S. Wróblewski, Zarys wykładu prawa rzymskiego. Prawo rzeczowe, Kraków 1919, s. 2 Własność dziś to stosunek prawny, który rzecz zmysłową w najszerszej mierze poddaje władzy jednostki, tzn. wyklucza innych od wpływu, a zastrzega ten wpływ, czyli swobodę rozporządzania rzeczą dla właściciela ( ). W jakich granicach wpływ obcy jest wykluczony, a właścicielowi przyznana swoboda działania, o tem rozstrzygają przede wszystkiem względy dobra publicznego. Jeżeli ten element publicznoprawny wyłączymy z rachunku, własność okazuje się uprawnieniem najszerszem ze wszystkich, które rzecz oddają w służbę jednostki lub celu/ Ze względu na ów element publiczno-prawny nie można jej nazwać pełnią władzy nad rzeczą; zwłaszcza przy nieruchomościach liczne przepisy prawa krępują właścicielowi ręce lub też zmuszają go do znoszenia obcego wpływu, czy to w interesie sąsiadów czy wprost w interesie ogółu. H. Kupiszewski, Rozważania o własności rzymskiej, CPH 36 (1984) 2, s. 45 Z naszego niewyczerpującego zestawienia ograniczeń i ciężarów spoczywających na właścicielach nieruchomości na rzecz sąsiadów i pro publica utilitate wynika, że własność rzymska od czasów najdawniejszych, jeśli będziemy pomni na przepisy o charakterze policyjnym zachowane przez ustawę XII tablic, nie miała w sobie nic z indywidualizmu lub egoizmu, jaki nauka prawa rzymskiego chciała wyczytać na przełomie XIX i XX w. Przeciwnie, można 3

4 powiedzieć, że w miarę rozwoju społeczeństwa i państwa, własność była coraz energiczniej wikłana w służbę społeczeństwa. 2. Res perit suo domino (C ) rzecz przypada swemu właścicielowi C , Imperatores Diocletianus, Cesarze Dioklecjan i Maksymian: Nie ma Maximianus: Pignus in bonis debitoris permanere wątpliwości, że rzecz zastawiona pozostaje ideoque ipsi perire in dubium non venit. cum igitur częścią majątku dłużnika, i jeśli została ona adseveres in horreis pignora deposita, consequens est zniszczona, to on ponosi ryzyko straty; secundum ius perpetuum, pignoribus debitori dlatego, jeśli twierdzisz, że zastawione rzeczy pereuntibus, si tamen in horreis, quibus et alii solebant zostały złożone w składzie, skutkiem jest, że publice uti, res depositae sunt, personalem actionem zgodnie z regułami prawa władczego, rzeczy debiti reposcendi causa integram te habere. [293 n.e.] obciążone zastawem są tam na ryzyko dłużnika (jeśli owe składy są tej natury, że są publicznie przeznaczone i używane przez innych do składowania dóbr), wówczas będziesz miał bez żadnej wątpliwości własną skargę o wydobycie całego długu [zastawionych przedmiotów]. art. 140 k.c. W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. 3. Casum sentit dominus ryzyko przypadku bierze na siebie właściciel D pr., Paulus 33 ad ed.: Necessario sciendum est, quando perfecta sit emptio: tunc enim sciemus, cuius periculum sit: nam perfecta emptione periculum ad emptorem respiciet. et si id quod venierit appareat quid quale quantum sit, sit et pretium, et pure venit, perfecta est emptio: quod si sub condicione res venierit, si quidem defecerit condicio, nulla est emptio, sicuti nec stipulatio: quod si exstiterit, Proculus et Octavenus emptoris esse periculum aiunt: idem Pomponius libro nono probat. quod si pendente condicione emptor vel venditor decesserit, constat, si exstiterit condicio, heredes quoque obligatos esse quasi iam contracta emptione in praeteritum. quod si pendente condicione res tradita sit, emptor non poterit eam usucapere pro emptore. et quod pretii solutum est repetetur et fructus medii temporis venditoris sunt (sicuti stipulationes et legata condicionalia peremuntur), si pendente condicione res exstincta fuerit: sane si exstet res, licet deterior effecta, potest dici esse damnum emptoris. 4 Konieczne jest ustalenie, kiedy sprzedaż jest dokonana; wówczas bowiem wiedzieć będziemy na kim spoczywa ryzyko; jeśli sprzedaż jest dokonana [emptio perfecta], ryzyko spoczywa na kupującym; jeśli rodzaj i ilość rzeczy [towaru], które mają być sprzedane są określone, jak też i cena taka jest [jest ustalona], i sprzedaż nie zależy od spełnienia żadnego warunku, sprzedaż jest dokonana; jeśli jednak, zależy ona od spełnienia się warunku, i warunek nie może nastąpić, sprzedaż jest nieważna, podobnie jak ma to miejsce w przypadku stypulacji; Proculus i Octavenus mówią, że ryzyko utraty rzeczy kupionych spoczywa na kupującym od chwili, gdy warunek jest spełniony; i opinię tę za słuszną uznał Pomponius w księdze 9 swoich opiniones; jeśli, jednakże, w czasie, gdy warunek wciąż się nie wypełnił, zarówno kupujący, jak i sprzedawca zmarli, zostało przyjęte, że jeśli warunek się wypełni, ich spadkobiercy będą także zobowiązani, tak, jakby to oni zawarli

5 umowę, w odniesieniu do czasu, który minął; ale jeśli własność [rzeczy kupionej] została przekazana w czasie, kiedy warunek był w zawieszeniu, kupujący, jako takiej, nie może uzyskać jej na drodze zasiedzenia bowiem kupił, i może odzyskać pełną cenę, którą zapłacił, a pożytki, które przyniosła rzecz w międzyczasie, będą należały do sprzedawcy, w ten sam sposób, w jaki zobowiązania z tytułu stypulacji lub legatu obłożone warunkiem są wiążące, jeśli rzecz uległaby zniszczeniu w czasie, gdy warunek wciąż się nie ziścił; oczywiste jest, że jeśli rzecz zostanie zachowana, nawet w pogorszonym stanie, kupujący musi ponieść ryzyko straty. art. 548 k.c. 1. Z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy. 2. Jeżeli strony zastrzegły inną chwilę przejścia korzyści i ciężarów, poczytuje się w razie wątpliwości, że niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy przechodzi na kupującego z tą samą chwilą. OSN III.Pochodne nabycie prawa własności 1. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet (D ) nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada D , Ulpianus 46 ad ed.: Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet. Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż go sam posiada. D pr., Ulpianus 29 ad Sab.: Traditio nihil amplius transferre debet vel potest ad eum qui accipit, quam est apud eum qui tradit. si igitur quis dominium in fundo habuit, id tradendo transfert, si non habuit, ad eum qui accipit nihil transfert. D , Pomponius 5 ad Sab.: Id quod nostrum est sine facto nostro ad alium transferri non potest. Traditio [wręczenie rzeczy] nie ma i nie może nic więcej przenieść na tego, kto przyjmuje, niż jest u tego, który rzecz wręcza [Ulpianus: dokonuje mancipatio]; jeśli zatem ktoś miał własność gruntu, wydając [Ulpanus: dokonując mancipatio] go przenosi własność; jeśli natomiast nie był, nie przenosi na nabywcę niczego. To, co jest nasze, bez naszego udziału nie może zostać przeniesione na inną osobę. Ius commune: reguła nemo dat qui non habet art. 169 k.c. 5

6 1. Jeżeli osoba nie uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. 2. Jednakże gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ograniczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego. 2. Numquam nuda traditio transfert dominium (D pr.) samo wydanie rzeczy nie przenosi własności D pr., Paulus 31 ad ed.: Numquam nuda traditio transfert dominium, sed ita, si venditio aut aliqua iusta causa praecesserit, propter quam traditio sequeretur. Samo wydanie rzeczy nigdy nie przenosi własności, a jedynie wówczas, gdy poprzedziła je sprzedaż lub inna słuszna przyczyna. art. 155 k.c. 1. Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. 2. Jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy. To samo dotyczy wypadku, gdy przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy przyszłe. art. 348 k.c. Przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy. Wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą, jest jednoznaczne z wydaniem samej rzeczy. 3. Traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis transferuntur (C ) własność rzeczy przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie przez gołe umowy C , Imperatores Diocletianus, Maximianus: Traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis transferuntur. [293 n.e.] D pr., Paulus 31 ad ed.: Numquam nuda traditio transfert dominium, sed ita, si venditio aut aliqua iusta causa praecesserit, propter quam traditio sequeretur. art. 155 k.c. 6 Własność rzeczy jest przenoszona przez ich wydanie lub przez zasiedzenie, nie zaś na podstawie samych tylko porozumień. Nigdy samo przekazanie rzeczy (traditio) nie powoduje przeniesienia własności, lecz taka, którą poprzedza sprzedaż lub jakaś inna słuszna przyczyna, z powodu której nastąpiła traditio.

7 1. Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. 2. Jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy. To samo dotyczy wypadku, gdy przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy przyszłe. 4. Cum fundus fundo servit, vendito quoque fundo, servitutes sequuntur (D ) jeżeli grunt służy drugiemu gruntowi, po sprzedaży gruntu służebność podąża za nim D , Paulus 15 ad Sab.: Cum fundus fundo servit, vendito quoque fundo servitutes sequuntur. aedificia quoque fundis et fundi aedificiis eadem condicione serviunt. Jeżeli grunt służy drugiemu gruntowi, po sprzedaży gruntu służebność podąża za nim; i jeśli budynki na gruncie są częścią służebności na rzecz drugiego gruntu, lub odwrotnie, stosujemy tę samą regułę. art. 285 k.c. 1. Nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej) prawem, którego treść polega bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (służebność gruntowa). 2. Służebność gruntowa może mieć jedynie na celu zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części. art. 293 k.c. 1. Służebność gruntowa wygasa wskutek niewykonywania przez lat dziesięć. 2. Jeżeli treść służebności gruntowej polega na obowiązku nieczynienia, przepis powyższy stosuje się tylko wtedy, gdy na nieruchomości obciążonej istnieje od lat dziesięciu stan rzeczy sprzeczny z treścią służebności. 5. Suae rei emptio non valet (D ) kupno rzeczy własnej nie ma prawnego znaczenia D , Pomponius 9 ad Sab.: Suae rei emptio Kupno rzeczy własnej nie ma prawnego non valet, sive sciens sive ignorans emi: sed si ignorans znaczenia, czy kupiłem wiedząc, czy pozostając emi, quod solvero repetere potero, quia nulla obligatio w niewiedzy; lecz jeśli nie wiedząc kupiłem, to, fuit. co świadczyłem [jako ekwiwalent] mogę odzyskać, bowiem nie ma w tym przypadku zobowiązania. 6. Repetitio nulla ab eo qui suum recepit (D ) nie przysługuje zwrot od tego, kto przyjął rzecz własną D , Paulus 14 ad Plaut.: Repetitio nulla est Skarga o zwrot rzeczy nie przysługuje ab eo qui suum recepit, tametsi ab alio quam vero przeciwko temu, kto kupił i przyjął własną debitore solutum. rzecz, nawet jeśli zapłata została dokonana 7

8 przez inną osobę niż dłużnik. IV. Ochrona prawa własności 1. Vim vi repellere licet (D ) siłę wolno odeprzeć siłą D , Ulpianus 69 ad ed.: Vim vi Kasjusz piszę, że siłę wolno odeprzeć siłą, i że repellere licere Cassius scribit idque ius natura prawo to ustanowiła sama natura; z tego zaś comparatur: apparet autem, inquit, ex eo arma armis wynika, że wolno zbrojnie odpierać napaść repellere licere. zbrojną. D , Paulus 10 ad Sab.: Qui, cum aliter tueri se non possent, damni culpam dederint, innoxii sunt: vim enim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt. sed si defendendi mei causa lapidem in adversarium misero, sed non eum, sed praetereuntem percussero, tenebor lege aquilia: illum enim solum qui vim infert ferire conceditur, et hoc, si tuendi dumtaxat, non etiam ulciscendi causa factum sit. Ci, którzy nie mogąc obronić się w inny sposób, wyrządzili jakąś szkodę, są wolni od winy. Wszystkie ustawy i wszystkie prawa zezwalają bowiem bronić się siłą przeciw przemocy; jeśli jednak dla własnej obrony rzucę kamieniem w napastnika, lecz uderzę nie jego, ale osobę przechodzącą obok, będę odpowiadał na podstawie ustawy akwiliańskiej; dozwala się bowiem zranić tylko tego, kto stosuje przemoc, a i to jedynie wtedy, gdy stało się to w celu obrony, nie zaś z powodu zemsty art. 343 k.c. 1. Posiadacz może zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania. 2. Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. 3. Przepisy paragrafów poprzedzających stosuje się odpowiednio do dzierżyciela. art k.c. Do ochrony władania lokalem stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie posiadania. art. 423 k.c. Kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi art k.c. 1. Przysługujące wynajmującemu ustawowe prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną z przedmiotu najmu usunięte. 2. Wynajmujący może się sprzeciwić usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, dopóki zaległy czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony. 3. W wypadku gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną usunięte na mocy zarządzenia organu państwowego, wynajmujący zachowuje ustawowe prawo zastawu, jeżeli przed upływem trzech dni zgłosi je organowi, który zarządził usunięcie. art k.k. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. 8

9 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. 4. Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. 5. Przepisu 4 nie stosuje się, jeżeli czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby. 2. Damnum infectum est damnum nondum factum, quod futurum veremur (D ) damnum infectum jest to jeszcze nie powstała szkoda, która może wystąpić w przyszłości D , Gaius 28 ad ed. provinc.: Damnum infectum est damnum nondum factum, quod futurum veremur. Damnum infectum jest to jeszcze nie powstała szkoda, która może wystąpić w przyszłości. por. art. 439 k.c. Ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, ażeby osoba ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie. 3. In pari causa possessor potior haberi debet (D pr.) w równym położeniu za lepszego należy uznać posiadacza D pr., Paulus 19 ad ed.: In pari causa W równym położeniu za lepszego należy possessor potior haberi debet. uznać posiadacza. = In pari causa melior est condicio possidentis. D , Ulpianus 16 ad ed.: Si duobus quis separatim vendiderit bona fide ementibus, videamus, quis magis Publiciana uti possit, utrum is cui priori res tradita est an is qui tantum emit. et Iulianus libro septimo digestorum scripsit, ut, si quidem ab eodem non domino emerint, potior sit cui priori res tradita est, quod si a diversis non dominis, melior causa sit possidentis quam petentis. quae sententia vera est. Jeśli tę samą rzecz sprzedano oddzielnie dwóm nabywcom w dobrej wierze, zastanówmy się, któremu z nich przysługuje skarga publicjańska (actio Publiciana): czy temu, komu rzecz wydano w pierwszej kolejności, czy temu, kto jako pierwszy ją kupił? i Iulianus w siódmej księdze digesta napisał, że jeśli kupili oni od tego samego sprzedającego, który nie był właścicielem, chroniony będzie ten, któremu rzecz została w pierwszej kolejności wydana, a jeśli kupili od różnych niewłaścicieli, w lepszej sytuacji będzie posiadający niż pozywający [o wydanie rzeczy]; i to rozstrzygnięcie jest trafne 9

10 V. Posiadanie (possessio) 1. Separata esse debet possessio a proprietate (D ) powinno oddzielać się posiadanie od własności 2. Possessio non est iuris, sed facti (D ) - posiadanie nie jest prawem, lecz stanem faktycznym D , Ulpianus 69 ad ed.: Huius autem interdicti proponendi causa haec fuit, quod separata esse debet possessio a proprietate: fieri etenim potest, ut alter possessor sit, dominus non sit, alter dominus quidem sit, possessor vero non sit: fieri potest, ut et possessor idem et dominus sit. D , Ulpianus 38 ad ed.: Scaevola ait possessionis furtum fieri: denique si nullus sit possessor, furtum negat fieri: idcirco autem hereditati furtum non fieri, quia possessionem hereditas non habet, quae facti est et animi. sed nec heredis est possessio, antequam possideat, quia hereditas in eum id tantum transfundit, quod est hereditatis, non autem fuit possessio hereditatis. D , Paulus 54 ad ed.: Furiosus, et pupillus sine tutoris auctoritate, non potest incipere possidere, quia affectionem tenendi non habent, licet maxime corpore suo rem contingant, sicuti si quis dormienti aliquid in manu ponat. sed pupillus tutore auctore incipiet possidere. Ofilius quidem et Nerva filius etiam sine tutoris auctoritate possidere incipere posse pupillum aiunt: eam enim rem facti, non iuris esse: quae sententia recipi potest, si eius aetatis sint, ut intellectum capiant. D pr. Paulus 54 ad ed.: Possessio appellata est, ut et Labeo ait, a sedibus quasi positio, quia naturaliter tenetur ab eo qui ei insistit, quam Graeci katocòn dicunt. Posiadanie należy odróżniać od własności; może się bowiem zdarzyć, że jeden jest posiadaczem, a nie jest właścicielem, drugi zaś wprawdzie jest właścicielem nie jest zaś posiadaczem; może być i tak, że ten sam jest i posiadaczem, i właścicielem. Scaevola mówi, że kradzież posiadania może mieć miejsce: choć jeśli nie ma żadnego posiadacza, kradzież nie może zostać popełniona; w ten sposób nie można ukraść skadku, bowiem spadek nie obejmuje posiadania, gdyż jest ono sprawą faktu i zamiaru; spadkobierca nie ma w posiadaniu rzeczy zanim w rzeczywistości nie uzyska majątku, ponieważ majątek spadkowy może przejść na niego jedynie w takim zakresie, w jakim stanowi spadek, a posiadanie nie stanowi jego części. Chory psychicznie i osoba podległa opiece bez zgody kuratora lub opiekuna nie mogą rozpocząć posiadania, ponieważ, choć może on dotknąć rzeczy, nie ma woli władania, tak, jakby ktoś włożył rzecz w dłonie kogoś, kto śpi; lecz podopieczny może nabyć posiadanie za zgodą opiekuna; jednak Ofilius i Nerva syn twierdzą, że nawet bez zgody opiekuna może podopieczny rozpocząć posiadanie: bowiem [posiadanie] jest sprawą stanu faktycznego, a nie prawa; i ta opinia może być przyjęta, jeśli jest on w tym wieku że rozumie, że nabył. Termin posiadanie wywodzi się, jak mówi Labeon, jakby z pozycji siedzenia, którą naturalnie zajmuje ten, kto znajduje się na rzeczy, co Grecy katocòn określają. D , Paulus 54 ad ed.: Et apiscimur possessionem corpore et animo, neque per se animo aut per se corpore. quod autem diximus et corpore et animo adquirere nos debere possessionem, non utique ita accipiendum est, ut qui fundum possidere velit, omnes glebas circumambulet: sed sufficit quamlibet partem 10 Nabywamy zaś posiadanie przez fizyczne zawładnięcie i zamiar posiadania, nie zaś przez samo zawładnięcie czy przez sam zamiar; co zaś powiedzieliśmy, że musimy nabyć posiadanie przez faktyczne władanie i zamiar, nie należy tego rozumieć w ten sposób, że kto

11 eius fundi introire, dum mente et cogitatione hac sit, uti totum fundum usque ad terminum velit possidere. D pr., Pomponius 23 ad Q. Muc.: Si id quod possidemus ita perdiderimus, ut ignoremus, ubi sit, desinimus possidere. Pauli Sent : Probatio traditae vel non traditae possessionis non tam in iure quam in facto consistit: ideoque sufficit ad probationem, si rem corporaliter teneant. chce nabyć posiadanie gruntu, obejść musi dookoła całe pole, ale wystarczy, by wkroczył na jakąkolwiek część tego gruntu, byleby jego zamiarem i świadomością było objąć w posiadanie cały grunt, aż po jego granice. Jeżeli to, co posiadamy, utracimy w taki sposób, że nie wiemy, gdzie się znajduje, przestajemy posiadać. Dowód przeniesienia lub nie przeniesienia posiadania polega nie tyle na prawie, co na fakcie i stąd dla udowodnienia tego wystarczy, że rzeczą władają fizycznie. art. 140 k.c. W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. art. 336 k.c. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). 3. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest (D ) nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania D , Paulus 54 ad ed.: Illud quoque a O tym pouczali także starsi prawnicy że nikt veteribus praeceptum est neminem sibi ipsum causam nie może sam zmienić podstawy swego possessionis mutare posse. posiadania. art. 336 k.c. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). 4. Possessionem adquirimus et animo et corpore (PS 5.2.1) posiadanie nabywamy przez fizyczne objęcie rzeczy i zamiar zatrzymania jej dla siebie PS 5.2.1: Possessionem adquirimus et animo et Posiadanie nabywamy przez fizyczne objęcie corpore: animo utique nostro, corpore vel nostro vel rzeczy i zamiar zatrzymania jej dla siebie alieno... art. 336 k.c. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). OSN

12 5. Rei commodatae et possessionem et proprietatem retinemus (D ) na użyczonej rzeczy zatrzymujemy posiadanie i własność D Pomponius 5 ad Sab.: Rei commodatae et possessionem et proprietatem retinemus. D pr., Celsus 23 dig.: Quod meo nomine possideo, possum alieno nomine possidere: nec enim muto mihi causam possessionis, sed desino possidere et alium possessorem ministerio meo facio. nec idem est possidere et alieno nomine possidere: nam possidet, cuius nomine possidetur Gai 4.153: Possidere autem uidemur non solum, si ipsi possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in possessione sit, licet is nostro iuri subiectus non sit, qualis est colonus et inquilinus. per eos quoque, apud quos deposuerimus aut quibus commodauerimus aut quibus gratuitam habitationem praestiterimus, ipsi possidere uidemur. Na użyczonej rzeczy zatrzymujemy posiadanie i własność. To, co posiadam w swoim imieniu, mogę posiadać w cudzym imieniu; i nie zmieniam wówczas podstawy prawnej posiadania, lecz przestaję posiadać, a innego czynię posiadaczem z moją pomocą; i nie jest tym samym posiadanie oraz posiadanie w cudzym imieniu; posiada bowiem ten, w czyim imieniu rzecz jest posiadana Uważa się zaś, że posiadamy nie tylko wówczas, gdy sami posiadamy, lecz także wówczas, gdy ktoś posiada w naszym imieniu, chociażby nie podlegał naszej władzy, jak kolon czy lokator; przyjmuje się, że sami posiadamy także wtedy, gdy posiadamy za pośrednictwem tych, którym rzecz została przez nas oddana na przechowanie, albo którym ją użyczyliśmy, lub też którym oddaliśmy nieodpłatnie mieszkanie. art. 337 k.c. Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu rzecz w posiadanie zależne. art. 710 k.c. Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie oznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. OSN Zwroty i frazy accessio - temporis - possessionis acquisitio / adquisitio - derivativa - originaria - civilis - naturalis actio in rem actio negatoria actio perpetua actio possessoria ad usum 12

13 animus animus detendi animus possidendi animus rem sibi habendi beati possidentes beneficium possessionis bona - bona immobilia - bona mobilia - bona peritura - bona temporalia bona fides bono publico / pro bono publico bonum commune bonum publicum brevi manu causa - acquirendi - cavendi - formalis - iusta - materialis causa possessionis communio pro indiviso constitutum possessorium corpora - ex contingentibus - quae continentur uno spiritu - corpora ex distantibus corpus possessionis damnum infectum detentio dominium - absolutum - dormiens - eminens - nudum - utile erga omnes (et omnia) ex iusta causa exceptio dominii extra commercium forum rei sitae fructus - civiles - consumpti - naturales 13

14 - pendentes - percipiendi - separati hypotheca immissio impensa - impensae necessariae - impensae utiles - impensae voluptuariae inter absentes inter praesentes iter ad sepulchrum iter publicum iura in re aliena ius - abutendi - disponendi - fruendi - in re - infinitum - naufragii - offerendi et succedendi - perpetuum - possidendi - retentionis - soli (sanguinis) - spolii - tollendi - utendi iusta causa iusta causa traditionis iustus titulus leges agrariae lex commissoria locus rei sitae mala fides / mala fide non usus numerus clausus occupatio optima fide partes pro diviso partes pro indiviso pertinentia pignus - Gordianum - nominis - tacite contractum 14

15 - subpignus possessio - bonae fidei - iusta - iniusta - malae fidei - naturalis - vitiosa praedium - dominans - serviens praescriptio temporis quasi possessio iuris rei vindicatio res - communis - corporalis - derelicta - dubia - extra commercium - fungibilis - habilis - immobilis - in commercio - incorporalis - mobilis - nullius - omnium communis - publica - qua in usu consumitur - uxoria salva rei substantia servitus - servitutes personarum - praediorum: rusticorum et urbanorum solo animo successio singularis thesaurus titulus - titulus putativus - titulus legitimus traditio - ad incertas personas - brevi manu - ficta - longa manu usucapio usurpatio iuris 15

16 usus usufructus uti - dominus - possidetis utilitas privata vis - absoluta - armata - compulsiva 16