ROLA BIBLIOTEKARZA W PRZYGOTOWANIU I REALIZACJI INWESTYCJI BIBLIOTECZNEJ

Transkrypt

1 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie R o k , n r 5 HANNA SZCZYGIEŁ * ROLA BIBLIOTEKARZA W PRZYGOTOWANIU I REALIZACJI INWESTYCJI BIBLIOTECZNEJ The role of a librarian in preparing and realizing an investment Słowa kluczowe: budownictwo biblioteczne, architektura bibliotek. Keywords: librarian building industry, librarian architecture Streszczenie: Budynki biblioteczne na przestrzeni dziejów podlegały przeobraŝeniom wynikającym ze zmieniających się form nośników wiedzy, ról i zadań biblioteki oraz moŝliwości technicznych i stylu architektonicznego epoki. Począwszy od XIX wieku na pierwszy plan w projektowaniu budynków bibliotecznych wysuwa się funkcjonalność budynku, którą zapewnić moŝe jedynie udział bibliotekarza w przygotowaniu koncepcji architektonicznej. Artykuł przedstawia rozwój koncepcji budynku bibliotecznego oraz omawia proces przygotowania i realizacji inwestycji bibliotecznej wskazując na zadania stojące przed bibliotekarzem na kolejnych jego etapach: od opracowania dokumentu uzasadniającego podjęcie inwestycji, poprzez przygotowanie programu uŝytkowego i projektu technologicznego, po uzgodnienie projektu architektonicznego i nadzór nad zgodnym z projektem przebiegiem prac budowlanych oraz uczestnictwo w wyborze elementów wyposa- Ŝenia i aranŝacji wnętrz. Abstract: Buildings of libraries have been subjected to reconstruction resulting from changing of knowledge carriers, roles and tasks of a library, as well as technical possibilities and architectural style of an epoch. Starting from the 19 th century, the most * Państwowa WyŜsza Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego w Lesznie, Biblioteka Uczelniana.

2 148 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... important element of library buildings designing has been their functionality, which may only be guaranteed by the participation of a librarian in preparing an architectural concept. The article depicts the development of a concept of a library building and presents the process of preparing and realizing a library investment. All the tasks of a librarian are described at various levels of an investment, beginning with preparing the document justifying the needs for such a project, through writing the utility programme and technological project, adjustment of an architectural design and supervision the working site up to the participation in choosing the elements of the equipment and interior design. WSTĘP INTRODUCTION Biblioteka rozumiana jako instytucja, która spełnia określone zadania społeczne poprzez gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie wszelkiego rodzaju dokumentów graficznych i audiowizualnych oraz prowadzenie działalności informacyjnej, a takŝe prac dydaktycznych i naukowo-badawczych 1 do prawidłowej realizacji swych zadań musi dysponować odpowiednio zaprojektowanymi i wyposaŝonymi pomieszczeniami. Od XIX wieku budownictwo biblioteczne stało się odrębną gałęzią architektury, której przedmiotem zainteresowania jest specyficzny budynek biblioteczny 2. O randze tych zagadnień dla bibliotekarzy świadczy powstanie w obrębie bibliotekoznawstwa specjalizacji, która obejmuje wiedzę o zasadach budownictwa i wyposaŝenia bibliotek. W jej ramach w ostatnich trzech dziesięcioleciach wyłoniły się trzy kierunki działalności: budownictwo biblioteczne, planowanie przestrzenne w bibliotece oraz wyposaŝenie bibliotek 3. Budownictwo biblioteczne leŝy więc zarówno w kręgu zainteresowań architektury jak i bibliotekoznawstwa. Architekta, bibliotekarza i inwestora łączy jedność celu, dla którego osiągnięcia muszą ze sobą współpracować 4. 1 Słownik terminologiczny informacji naukowej, Z. N. im. Ossolińskich, Wrocław 1979, s Encyklopedia wiedzy o ksiąŝce, Z. N. im. Ossolińskich, Wrocław 1971, s Bibliotekarstwo, (red.) Z. śmigrodzki, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1998, s F. Sedlaczek, Bibliotekarz i architekt muszą współpracować, Przegląd Biblioteczny 1999, z. 1/2, s

3 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Architekt podejmujący się projektowania pomieszczeń dla biblioteki zwykle zna jej działanie jedynie pobieŝnie, z pozycji czytelnika, i dlatego niezwykle waŝna jest rola bibliotekarza, który powinien: 1. dysponować dostatecznie szeroką orientacją w zasadach organizacji przestrzennej biblioteki i jej powiązaniach z funkcjami i organizacją biblioteki, 2. orientować się w aktualnych poglądach i tendencjach w dziedzinie budownictwa i wyposaŝenia bibliotek, dysponować wiedzą o stosowanych w róŝnych krajach rozwiązaniach technicznych, wynikających z nich moŝliwościach, ich efektywności i ograniczeniach, 3. posiadać dostateczną orientację w wymogach organizacyjnych i techniczno-technologicznych procesu inwestycyjnego, aby móc porozumiewać się z projektantem w zrozumiałych dla niego kategoriach pojęciowych 5. Opracowanie udanej i nowoczesnej koncepcji architektonicznej budynku bibliotecznego i jego wnętrza jest więc moŝliwe jedynie pod warunkiem współpracy bibliotekarza znającego zadania i organizację biblioteki oraz architekta, który zmaterializuje przyszłą bibliotekę w określonym kształcie przestrzennym. Piśmiennictwo polskie dotyczące budownictwa bibliotecznego obejmuje opracowania ksiąŝkowe, materiały konferencyjne oraz relacje o zrealizowanych inwestycjach 6. Brakuje jednak aktualnego, obejmującego całość zagadnień merytorycznych i administracyjno-prawnych, poradnika dla bibliotekarzy uczestniczących w pracach nad przygotowaniem pomieszczeń dla biblioteki. Artykuł przedstawia podstawowe wiadomości potrzebne bibliotekarzowi przystępującemu do współtworzenia obiektu bibliotecznego, nie rości sobie jednak prawa do wyczerpującego ujęcia tych zagadnień. Ze względu na ograniczone rozmiary tego opracowania, marginalnie potraktowano bardzo istotne dla budownictwa bibliotecznego zagadnienia dotyczące zapewnienia odpowiednich warunków technicznych: oświetlenia, wilgotności, sieci komputerowej, zabezpieczeń przed kradzieŝą 5 J. Maj, Organizacja przestrzenna i wyposaŝenie biblioteki publicznej, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1987, s Przegląd powojennego polskiego piśmiennictwa z zakresu budownictwa bibliotecznego zob.: M. Grzeszczuk, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie w nowej siedzibie, Przegląd Biblioteczny, 1999, z. 1/2, s Omówienie zrealizowanych w ostatnich latach inwestycji bibliotecznych zob.: L. Biliński, Nowe obiekty biblioteczne i ich budowniczowie, Przegląd Biblioteczny, 1999, z. 1/2, s ; S. Czajka, Tendencje i kierunki rozwoju polskiego budownictwa bibliotecznego, Bibliotekarz 2000, nr 6, s

4 150 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... i włamaniem oraz przeciwpoŝarowych, wewnętrznego systemu informacji wizualnej oraz wyposaŝenia biblioteki w odpowiedni sprzęt. ROZWÓJ KONCEPCJI BUDYNKU BIBLIOTECZNEGO Budynki biblioteczne ulegały w ciągu wieków przeobraŝeniom zarówno pod względem architektury zewnętrznej jak i rozwiązań przestrzeni wewnętrznej. Architektura bibliotek odzwierciedlała z jednej strony styl i poziom rozwoju technicznego epoki, z drugiej była wynikiem zmian samego materiału piśmiennego i ewolucji rozumienia funkcji biblioteki. 1. STAROśYTNOŚĆ I ŚREDNIOWIECZE 1. ANCIENT TIMES AND THE MIDDLE AGES W bibliotekach staroŝytnych i średniowiecznych na rozwiązanie wnętrza zasadniczy wpływ wywierały dominacja funkcji gromadzenia nad funkcjami opracowania i udostępniania, a takŝe prezencyjny z zasady charakter udostępniania 7. Tabliczki gliniane, zwój pergaminowy lub papirusowy i pierwsze kodeksy były cięŝkie, niejednokrotnie pokaźnych rozmiarów, a przy tym kruche i cenne, dlatego korzystano z nich właściwie wyłącznie w czytelni. W staroŝytnej Grecji, Rzymie i w krajach arabskich, oprócz prywatnych księgozbiorów uczonych, władców i wielmoŝów istniały co prawda biblioteki publiczne, jednak były one dostępne wyłącznie uprzywilejowanym. Biblioteki staroŝytne budowano jako budynki wolnostojące lub połączone ze świątynią, a ich forma zewnętrzna była mało zróŝnicowana z uwagi na podobne układy funkcjonalne. Gromadzone w bibliotekach staroŝytnych, często liczące nawet kilkaset tysięcy egzemplarzy, zbiory zwojów wymagały obszernych pomieszczeń, a więc obiektów o znacznej kubaturze. Zmiana formy ksiąŝki na kodeks umoŝliwiła zgromadzenie na mniejszej powierzchni większej ilości zbiorów. Początkowo biblioteki mieściły się w jednej sali pełniącej role czytelni i magazynu; ich rozdzielenie stanowiło krok w ewolucji bibliotek. Upadek Rzymu i staroŝytnej kultury pogańskiej przyniósł zagładę dawnym księgozbiorom. Ich rozproszone resztki znalazły schronienie w klasztorach i przy kościołach. Swoje księgozbiory zaczęły równieŝ gromadzić, przewaŝnie drogą kopiowania, pierwsze powstające w średnio- 7 J. Maj, Organizacja..., s. 8.

5 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR wieczu uniwersytety w ParyŜu (1257), Oxfordzie (1320), Pradze (1348), Krakowie (1364) 8. Biblioteki tego okresu były w porównaniu do staroŝytnych niewielkie i liczyły zwykle do pięciuset rękopisów. Rzadko wówczas na potrzeby biblioteki przeznaczano osobny budynek, zwykle lokowano ją w pomieszczeniach klasztoru czy kościoła. Dostępność ksiąŝki uległa ograniczeniu, gdyŝ ludzi umiejących pisać i czytać było jeszcze mniej niŝ w staroŝytności, a funkcję biblioteki rozumiano jako ochronę i magazynowanie cennych zbiorów. W bibliotekach średniowiecznych ksiąŝki zwykle lokowano we wnękach ściennych, lub na pulpitach, do których szczególnie cenne woluminy przytwierdzano łańcuchem. Podobnie jak w staroŝytności wszystkie funkcje biblioteki były realizowane w jednej sali, a ich układ przestrzenny powodował, Ŝe ksiąŝki otaczały czytelnika 9. Układ taki, gdzie wokół centralnie zlokalizowanych miejsc dla czytelników lokowane są zbiory biblioteczne, spotykamy do dzisiaj w wielu czytelniach, gdyŝ jest on (w odniesieniu do niewielkiej ilości zbiorów) bardzo dogodny z powodu łatwego i szybkiego dostępu do zbiorów. 2. WIEK XVI XVIII TH TO 18 TH CENTURY Okres nowoŝytny przyniósł wynalazek drukarstwa. Powiększaniu się kręgu odbiorców ksiąŝek takŝe słuŝył wzrost znaczenia i aspiracji mieszczaństwa. W całej Europie powstawały księgozbiory tworzone przez wyŝsze duchowieństwo, wielmoŝów, uczonych, klasztory i akademie. W okresie renesansu i baroku nadal obowiązywał wzór biblioteki salowej, zachowującej tradycyjny jednofunkcyjny układ przestrzenny. Dominującą funkcją bibliotek pozostawało gromadzenie, a ich zbiory pozostawały dostępne tylko dla uprzywilejowanych. Gmachy bibliotek były budowane, wyposaŝane i zdobione zgodnie ze stylem epoki. Barokowe sale biblioteczne pełne były przepychu, ich ściany i sufity zdobiły freski i sztukaterie, a meble wykonane ze szlachetnych gatunków drewna zdobiły intarsje i złocenia. Wobec lawinowego wzrostu produkcji piśmienniczej pojawiły się problemy z magazynowaniem ksiąŝek. Od XVI wieku w bibliotekach zaczęto szafy okalające ściany ustawiać prostopadle (np. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lejdzie, 1575), tworząc wnęki czytelniane, a ich 8 Z. Cudnik, Skarbnice wiedzy. Studium budownictwa bibliotek, Z. N. im. Ossolińskich, Wrocław 1980, s J. Maj, Organizacja..., s. 9.

6 152 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... wysokość sięgnęła sufitu. Dalszym krokiem rozwoju tej koncepcji przestrzennej było otoczenie sali czytelnianej kilkukondygnacyjną konstrukcją regałową z kruŝgankami (galeriami) umoŝliwiającymi dostęp do wyŝej połoŝonych półek. (np. Bibliotheca Angelica w Rzymie, 1605) 10. W celu poprawienia dostępu zaczęto ustawiać ksiąŝki pionowo, a wysokość szaf obniŝono. W wyposaŝeniu wnętrz pojawiły się stoły i krzesła oraz ruchome pulpity z otwartymi półkami. Punktem zwrotnym w rozwoju bibliotek było utworzenie przez G. R. Mazariniego pierwszej publicznej biblioteki w ParyŜu (1647), która zapoczątkowała okres rozszerzania się kręgu uŝytkowników bibliotek. Wielki napływ zbiorów i czytelników wymusił tworzenie kolejnych sal czytelnianych, wprowadzenie wypoŝyczeń na zewnątrz (np. Biblioteka KsiąŜęca w Stuttgarcie, 1777) oraz budowę nowych, oddzielnych budynków bibliotecznych. Rozwój nauk, lawinowo powiększające się zbiory i róŝnorodność zainteresowań czytelniczych wywołały potrzebę udzielania informacji o zbiorach i specjalizacji bibliotek. Potrzeby rosnących rzesz czytelników, obok ciągle nielicznych bibliotek publicznych, zaspokajały biblioteki stowarzyszeń naukowych i kulturalnych powstających w Europie i Ameryce. 3. WIEK XIX XXI TH TO 21 ST CENTURY Wiek XIX przyniósł szybki rozwój bibliotek, zarówno w Europie, jak i Ameryce. Na budownictwo biblioteczne wpłynęła znacząco koncepcja przedstawiona w roku 1816 przez włoskiego architekta Leopoldo della Santa w ksiąŝce Della costruzione e del regolamento di una publica universale biblioteca (O budowie i prowadzeniu uniwersalnej biblioteki publicznej). L. Santa proponował wydzielenie oddzielnych części budynku dla czytelników (czytelnia, wypoŝyczalnia), ksiąŝek (magazyn) i bibliotekarzy (pracownie). Koncepcja ta nazywana zasadą klasycznego trójpodziału funkcjonalnego stała się podstawą obowiązującego do końca lat trzydziestych XX wieku kanonu budownictwa bibliotecznego, na który składały się: zasada nie krzyŝujących się dróg ksiąŝki, bibliotekarza i uŝytkownika sformułowana przez Paula Schwenke. zasada potrójnej dostępności magazynu (z pracowni, czytelni i wypoŝyczalni) autorstwa jest Georga Leyh, 10 Z. Cudnik, Skarbnice wiedzy..., s. 29.

7 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR zasada sytuowania (w miarę moŝliwości) głównych agend biblioteki na jednym poziomie, zasada organicznej rozbudowy, tj. zapewnienie moŝliwości rozbudowywania gmachu biblioteki w miarę pojawiających się nowych potrzeb 11. Zasady te realizowano najczęściej poprzez umieszczenie w centrum budynku magazynu (na rzucie prostokątnym lub kołowym), dookoła którego lokalizowano agendy udostępniania i pracownie, lub poprzez układ potokowy (uŝytkownicy personel księgozbiór) w poziomie lub w pionie 12. W dalszym rozwoju poszczególne zespoły funkcji bibliotecznych były zwykle lokalizowane w wyraźnie róŝniących się architektonicznie częściach budynku. Pomieszczenia dla czytelników zróŝnicowały się w zaleŝności od kategorii uŝytkowników (np. czytelnie profesorskie, studenckie) lub typu udostępnianych zbiorów (czasopisma, rękopisy itp.). Poszukiwano odpowiedniego kształtu dla czytelni, która uzyskiwała kształt koła (np. biblioteka British Museum, 1859), półkola (np. Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku, 1891) lub prostokąta (np. Biblioteka Królewska w Berlinie, ). Na pierwszy plan wysunęła się funkcjonalność budynku. W wystroju wnętrz zrezygnowano z przepychu i ozdobników. Społecznemu pojmowaniu biblioteki jako skarbnicy wiedzy odpowiadała forma architektoniczna budynku, który miał wyodrębniać się z otoczenia symbolizując ponadczasowość i potęgę wiedzy 13. Zewnętrzna fasada budynku biblioteki miała stać się symbolicznym przedstawieniem wiedzy i zarysowywała bibliotekę jako tablicę reklamową kultury 14. Magazyn wyróŝniał się kondygnacjami coraz liczniejszymi, choć niŝszymi od pozostałych części budynku. To właśnie wysoki magazyn jako przewyŝszająca pozostałe fragmenty obiektu, z daleka widoczna część budynku stał się symbolem nowoczesnej biblioteki. Jedną z pierwszych bibliotek tego typu była Biblioteka Narodowa Szwajcarii (1931) Bibliotekarstwo..., s J. Maj, Organizacja..., s C. Hart, M. Bains, K. Jones, The myth of material knowledge, reading the image of library buildings. New Library World 1996, nr 1127, s A. Klingmann, Datascapes: Bibliotheken als Informationslandschaften, [w:] Bibliotheken bauen. Tradition und Vision = Building for books: traditions and visions, (red.) S. Bieri, Birkhäuser, Basel 2001, s W. Fuchs, Die Modernitaet der Schweizerischen Landesbibliothek , [w:] Bibliotheken bauen..., s

8 154 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... Wacław KrzyŜanowski autor projektu nowego budynku Biblioteki Jagiellońskiej ( ) twierdził, Ŝe Wszystkie dawne style nie wyraŝają biblioteki, ani swym wnętrzem, ani fasadą (...). Jeden metr w pokoju za mało razić moŝe niecelowością, a nawet przeszkadzać, aŝ do zastoju w pracy, przełoŝenie jednego trybu, np. schodów lub sortowni, na nie swoje miejsce sprowadza wykolejenie lub uniemoŝliwia w ogóle puszczenie w ruch motoru. Pochwycić intuicyjnie ten rytm, wŝyć się w niego i na podstawie ścisłych studiów logiki ruchu wyrazić go we wnętrzu i bryle oto rola dzisiejszego architekta przy budowie biblioteki 16. Zasadę trójpodziału budynku bibliotecznego stosowano powszechnie w budownictwie bibliotecznym przez ponad sto lat, jednak wobec Ŝywiołowego rozwoju czytelnictwa i produkcji wydawniczej w XX wieku jej funkcjonalność okazała się ograniczona. Głównymi przyczynami jej odrzucenia były: wyodrębnienie nowych kategorii zbiorów bibliotecznych, rozwinięcie działalności informacyjnej bibliotek, szersze zastosowanie nowoczesnych środków technicznych, potrzeba większego zróŝnicowania agend udostępniania zbiorów, wydzielenie przestrzeni dla nowych rodzajów usług, konieczność okresowego przystosowania budynku i pomieszczeń do zmian organizacji pracy bibliotecznej 17. W XX wieku pojawił się nowy sposób udostępniania zbiorów na zasadzie samoobsługi tzw. wolny dostęp do półek, wprowadzony początkowo w bibliotekach publicznych i szybko upowszechniony na biblioteki wszystkich typów. J. Maj zauwaŝa, Ŝe w sensie organizacji przestrzennej wolny dostęp moŝna określić jako zasadę nowoczesnego przemieszania funkcji (...) uŝytkownik, ksiąŝka i bibliotekarz spotykają się znów w jednej przestrzeni wielofunkcyjnej 18. Rozwiązania konstrukcyjne dla biblioteki nowego typu, która ponownie zjednoczyła w jednej wielofunkcyjnej przestrzeni czytelników, zbiory i bibliotekarzy sformułował w roku 1933 Amerykanin Angus Snead Macdonald przy udziale K. D. Metcalfa i R. E. Ellswortha. Fundamentalną cechą tej koncepcji jest zasada giętkości, zmienności i przystosowalności budynku do potrzeb uŝytkowych, określana ogólnie jako flexibility. 16 W. KrzyŜanowski, Architekt o bibliotece, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1983, s. [1]. 17 Bibliotekarstwo..., s J. Maj, Organizacja..., s. 13.

9 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Podstawą konstrukcji budynku są kwadratowe pola (o boku 6,858 m) o tej samej nośności stropów (zwane modułem), wsparte na słupach, w których wnętrzu poprowadzone są przewody instalacyjne. Taka konstrukcja umoŝliwia dowolne przemieszczanie ścian (a niekiedy równieŝ podłogo-stropów) i dostosowywanie wnętrza do zmieniających się potrzeb. Funkcja Ŝadnej kondygnacji ani jej części nie jest zdeterminowana i moŝe być zmieniona. Pierwszą realizacją tej idei był wybudowany w 1935 roku aneks Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, a w pełni została ona urzeczywistniona między innymi w Uniwersytecie Hardin Simmons (1949) i Bibliotece Uniwersyteckiej w Athens (1953) 19. Zasada flexibility szybko upowszechniła się w budownictwie bibliotecznym na kontynencie amerykańskim; w Europie przyjmowała się jednak znacznie wolniej i dominacja biblioteki trójdzielnej, magazynowej utrzymywała się tu do połowy ubiegłego wieku. Koncepcję elastyczności przestrzennej najpełniej zastosowano w budynkach udostępniających zbiory na zasadzie wolnego dostępu do półek, gdzie przestrzenie przeznaczone dla czytelników, zbiorów i bibliotekarzy wzajemnie się przenikają. Brytyjski architekt Harry Faulkner-Brown określił podstawowe zasady konstrukcyjne, technologiczne i architektury wnętrz wielofunkcyjnego budynku bibliotecznego znane w literaturze przedmiotu jako Harry Faulkner-Brown s Ten Commandments. Dobry budynek powinien być: elastyczny ( flexible ), czyli oparty na jednakowym module konstrukcyjnym, o jednakowej wytrzymałości stropów w całym budynku, zwarty ( compact ), dla efektywniejszej komunikacji wewnątrz gmachu bardziej poŝądane są budynki na rzucie kwadratu niŝ prostokąta, dostępny ( accesable ) od zewnątrz (dostęp dla osób niepełnosprawnych, moŝliwy dojazd komunikacją publiczną) jak i od wewnątrz (odpowiednia szerokość przejść w strefach katalogów i regałów, windy), rozszerzalny/rozciągliwy ( extendible ), czyli zdolny do rozwoju przestrzennego w perspektywie co najmniej kolejnych trzydziestu lat, tak aby dobudowana część włączała się funkcjonalnie do istniejącej, bez jej niszczenia, zróŝnicowany ( varied ) pod względem warunków pracy i wieloaspektowego dostępu do informacji, 19 J. Maj, Organizacja..., s. 13.

10 156 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... zorganizowany ( organised ), czyli dający łatwy i szybki kontakt czytelnika z ksiąŝką i dostęp do wszystkich usług bibliotecznych i informacyjnych, wygodny ( comfortable ), bo w dobrych warunkach przestrzennych praca zarówno bibliotekarzy jak i czytelników jest efektywniejsza, zapewniający stałe warunki środowiskowe i mikroklimatyczne ( constant in environment ), konieczne dla ochrony i zachowania stanu fizycznego zbiorów bibliotecznych, bezpieczny dla czytelników, personelu i zbiorów ( secure ), ekonomiczny w eksploatacji ( economic ) 20. Zasady te dla stanowią swoistą biblię dla architektów i bibliotekarzy przygotowujących projekt budynku bibliotecznego. Budownictwo modularne, choć najlepiej odpowiada potrzebom współczesnych bibliotek, pociąga jednak za sobą znaczny wzrost kosztów budowy i utrzymania biblioteki. Zastosowanie konstrukcji modularnej oznacza poniesienie kosztów instalacji komputerowej, klimatyzacji, systemów zabezpieczenia przeciwpoŝarowego i przed kradzieŝą oraz nośności stropów właściwej dla magazynowania zwartego dla całego budynku. Udostępnianie zbiorów w wolnym dostępie niesie zaś ze sobą oddanie do dyspozycji czytelników znacznie większej powierzchni gmachu, którą trzeba ogrzewać i oświetlać. Wolny dostęp umoŝliwia czytelnikowi szybki, bez konieczności pośrednictwa bibliotekarza, wybór potrzebnych materiałów bibliotecznych, jednak w przypadku duŝych zbiorów często powoduje konieczność przemierzania długich ciągów komunikacyjnych wzdłuŝ regałów. Pomimo próśb o nieodkładanie ksiąŝek na półki przez czytelników oraz częstych kontroli ustawienia zbiorów nie moŝna równieŝ do końca wyeliminować wypadków błędnego ustawienia ksiąŝki, co na jakiś czas uniemoŝliwia jej odszukanie. Natomiast rozwój technicznych środków komunikacji wewnętrznej i transportu, mechanizacji i automatyzacja obsługi czytelnika spowodował znaczne skrócenie czasu oczekiwania czytelnika na pozycje zamówione z magazynu. Dlatego biblioteki trójdzielne z zamkniętym magazynem stanowią ciągle atrakcyjną alternatywę dla bibliotek z wolnym dostępem. Przykładem poszukiwania nowych rozwiązań technicznych dla usprawnienia działania biblioteki trójdzielnej jest zastosowanie w Bibliotece Śląskiej w Katowicach (1997) w pełni zautomatyzowanego systemu 20 H. Faulkner-Brown, Factors affecting the planning and design of academic libraries. Speakers notes for The British Council Seminar, [w:] Library planning and design, Newcastle upon Tyne, Sept. 1994, [za:] E. Piotrowska, R. M. Zając, Nowoczesna architektura bibliotek, Konspekt, 2004, nr 19, s. 74.

11 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR wysokiego składowania, stosowanego w przemysłowych systemach logistycznych, sprzęŝonego z komputerowym systemem bibliotecznym. Czas transportu zamówionych poprzez komputerowy katalog biblioteki pozycji, dzięki stosowaniu automatycznie sterowanych transporterów kontenerowych (telelift), został skrócony do 1,5 minuty, a średni czas realizacji zamówienia to około12 15 minut 21. Większość powstających obecnie budynków bibliotecznych stanowi swoistą kompilację zasad budownictwa modularnego i trójdzielnego. Zarówno w bibliotekach udostępniających zbiory w wolnym dostępie, jak i w tych z zamkniętym magazynem buduje się obecnie magazyny zwarte, dające prawie dwukrotną oszczędność powierzchni w stosunku do magazynowania stacjonarnego. Zmieniająca się rola biblioteki, jako pośrednika w dostępie do informacji w związku z upowszechnianiem się internetu i wydawnictw elektronicznych oraz nowe oczekiwania uŝytkowników sprawiają, Ŝe istniejące rozwiązania organizacyjne i funkcjonalne bibliotek okazują się nie dość sprawne, a niestety, na razie nowego della Santa ani MacDonalda nie widać 22. E. Kobierska-Maciuszko zauwaŝa, Ŝe tradycyjnie pojmowana biblioteka ewoluuje obecnie w stronę instytucji będącej połączeniem biblioteki i centrum informatycznego nazywanej Learning Resource Center, będącej ośrodkiem dydaktyki, samokształcenia i narzędziem multimedialnej łączności ze światem 23. Zmiany technologiczne następują obecnie tak szybko i często, Ŝe moŝemy mówić o trwaniu w ciągłym procesie zmian, którego konsekwencji nie sposób jeszcze przewidzieć. Stawia to projektantów nowych budynków bibliotecznych przed koniecznością odpowiedzi na pytania o przyszłość druku, wynik jego konkurencji z e-ksiąŝką i internetem, czy wreszcie o to, w jakim stopniu postępująca wirtualizacja publikacji i rozszerzanie zakresu usług bibliotecznych dostępnych zdalnie wpłynie na frekwencję w bibliotekach. Przestrzeń biblioteki otwierając się w coraz większym stopniu na eksterytorialną przestrzeń sieci informacyjnej, uzyskuje nowy wymiar. 21 R. Lis, Automatyzacja obsługi magazynów w Bibliotece Śląskiej w Katowicach. Magazyn wysokiego składowania, [w:] Biblioteki jutra. Nowa perspektywa organizacji przestrzennej i funkcjonalnej, CEBIiD, Warszawa 2001, s J. Maj, Konsekwencje nowych technologii w funkcjonowaniu bibliotek, [w:] Biblioteki jutra..., s E. Kobierska-Maciuszko, Współczesne budynki biblioteczne w pracach LIBER Architecture Group, [dokument elektroniczny] EBIB, 2001, nr 4, s. 4, [dostęp ].

12 158 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... Z tego względu budynek biblioteczny musi być z jednej strony określony ścisłymi parametrami, a jednocześnie dostatecznie elastyczny, aby sprostać zmianom zachodzącym w globalnej sieci informacyjnej. Budynek biblioteczny, niezaleŝnie od jego wielkości, kształtu i organizacji, zawsze był i jest przestrzenią publiczną, zorganizowaną w celu realizacji nałoŝonych na bibliotekę zadań począwszy od jednoprzestrzennych wnętrz bibliotek staroŝytnych i średniowiecznych, poprzez wyodrębniające się z otoczenia i niosące symboliczne przesłanie potęgi wiedzy dziewiętnastowieczne wielopiętrowe wieŝe magazynów po (przyjazne uŝytkownikowi) elastyczne i otwarte budynki współczesnych, nowoczesnych bibliotek. Począwszy od XIX wieku na pierwszy plan w projektowaniu budynków bibliotecznych wysuwa się zapewnienie funkcjonalności budynku, poprzez zastosowanie odpowiednich form architektonicznych i organizacji wnętrza. Opracowanie udanej i nowoczesnej koncepcji architektonicznej budynku bibliotecznego i jego wnętrza moŝe więc być jedynie owocem wspólnych starań bibliotekarza, który zna zadania organizację biblioteki oraz architekta, który zmaterializuje przyszłą bibliotekę w określonym kształcie przestrzennym. ROLA I ZADANIA BIBLIOTEKARZA W PROCESIE PRZYGOTOWANIA I REALIZACJI INWESTYCJI BIBLIOTECZNEJ THE ROLE AND TASKS OF A LIBRARIAN IN THE PROCESS OF PREPARING AND REALIZING AN INVESTMENT Monitorowanie sytuacji lokalowej biblioteki powinno być stałym zadaniem jej kierownictwa. To od kadry bibliotecznej, a przede wszystkim dyrektorów i kierowników bibliotek musi wypływać jako pierwsza i być konsekwentnie ponawiana inicjatywa budowy czy modernizacji biblioteki 24. Planowanie inwestycji naleŝy rozpocząć w momencie dostrzeŝenia problemów (deficytów) w spełnianiu funkcji biblioteki w aktualnym lokalu, a więc gdy staje się widoczne, Ŝe przy rosnącej liczbie zbiorów, uŝytkowników i personelu moŝliwości realizowania zadań biblioteki w uŝytkowanym lokalu wyczerpują się, a nie dopiero w momencie podjęcia decyzji o realizacji inwestycji. 24 S. Czajka, Tendencje i kierunki..., s. 8.

13 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR PRZYGOTOWANIE INWESTYCJI 1. PREPARING AN INVESTMENT Proces przygotowania obejmuje przygotowanie koncepcji programowej inwestycji, na którą składają się dokumenty uzasadniające jej podjęcie i program uŝytkowy oraz wykonanie właściwego projektu, czyli dokumentacji technicznej, która powinna obejmować: załoŝenia techniczno-ekonomiczne, zwane takŝe programem budowy, projekty szczegółowe: architektoniczny; konstrukcyjny; instalacji sanitarnych, elektrycznych, transportu i łączności, akustyki; technologii (wykonania budowlanego); wnętrz, wyposaŝenia ruchomego (w meble i aparaturę); zagospodarowania terenu (dróg, zieleni, ukształtowania otoczenia) 25. Punktem wyjścia opracowania dokumentu uzasadniającego podjęcie inwestycji powinno być ustalenie: jakie występują problemy, jakie przyczyny leŝą u podstawy tych problemów, jakie moŝna z nich wywieść cele planowania, jaki zarys planu się z nich wyłania, jakie moŝliwe rozwiązania wchodzą w rachubę, jakie są moŝliwe granice finansowe i terminowe planowania i realizacji, jakie formy organizacyjne proponowane są do następującego dalej procesu planowania 26. Projektowanie inwestycji bibliotecznej implikuje zawsze zmiany w zakresie organizacji i zarządzania biblioteką, gdyŝ nie jest moŝliwe prawidłowe funkcjonowanie nowoczesnej biblioteki w przestarzałym, nieelastycznym wnętrzu, ale nie jest takŝe moŝliwe zaprojektowanie nowoczesnego pomieszczenia dla biblioteki o anachronicznej, wadliwej organizacji 27. Organizacja biblioteki nie moŝe być elementem stałym, gdyŝ na jej kształt wpływają: róŝnorodność i złoŝoność zadań bibliotecznych, wielkość biblioteki, 25 Bibliotekarstwo..., s E. Mittler, Bauplanung, [w:] Zur Theorie und Praxis der modernen Bibliothekswesens, t. 1, Monachium 1976, s. 107 [za:] Bibliotheksbau. Kompendium zum Planungs- und Bauprozes. Internetausgabe, (Red.) I. Dannenbauer, U. Kissling, [dokument elektroniczny] http//: s. 32, [dostęp ]. 27 J. Maj, Organizacja..., s. 33.

14 160 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... rodzaj biblioteki, dyslokacja biblioteki, personel 28. Z tego powodu naleŝy równieŝ przewidzieć, jakich zmian w organizacji i strukturze biblioteki będzie wymagało funkcjonowanie w nowym obiekcie na przykład potrzeba zatrudnienia dodatkowego personelu, wprowadzenie innego podziału zadań itp. oraz obliczyć i zaplanować środki potrzebne na związany z tym wzrost kosztów utrzymania placówki. Nowa koncepcja biblioteki powinna uwzględnić równieŝ przewidywane kierunki rozwoju nowych technologii w zakresie informacji i ich wpływ na kształt organizacji przestrzennej i wyposaŝenia biblioteki. Przygotowane przez bibliotekę opracowanie uzasadniające konieczność podjęcia inwestycji bibliotecznej stanie się podstawą wyboru przez jej organizatora sposobu jej realizacji RODZAJE INWESTYCJI Stosownie do zakresu i rodzaju podejmowanych prac w budownictwie bibliotecznym wymienia się następujące rodzaje inwestycji: budowa nowego obiektu według projektu indywidualnego, budowa nowego obiektu według projektu typowego lub powtarzalnego, adaptacja, czyli przystosowanie budynku niebibliotecznego na potrzeby biblioteki, modernizacja budynku bibliotecznego 29. W fachowym piśmiennictwie niemieckim w typologii inwestycji bibliotecznych, oprócz budowy nowego budynku (Neubau) i rozbudowy (Erweiterung), wyróŝnia się przebudowę (Umbau) i adaptację (Umnutzung) 30, przy czym dwie ostatnie róŝnią się głównie zakresem robót budowlanych i nakładem potrzebnych środków finansowych. Przebudowa dotyczy zarówno budynków bibliotek jak i przekazywanych na potrzeby biblioteki budynków niebibliotecznych, natomiast adaptacja dotyczy budynków niebibliotecznych i dokonywana jest na okres przejściowy, na przykład na czas wybudowania nowego gmachu lub remontu kapitalnego oraz powinna być przeprowadzona kosztem moŝliwie najmniejszych nakładów finansowych. 28 Bibliotekarstwo..., s J. Maj, Organizacja..., s Bibliotheksbau..., s. 25 i s. 35.

15 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Oczywiście wiele inwestycji nie mieści się dokładnie w proponowanych typologiach np. rozbudowa budynku niebibliotecznego na potrzeby biblioteki lub zabudowa przestrzeni pomiędzy budynkiem bibliotecznym i sąsiednim oddanym do jej dyspozycji. B u d o w a n o w e g o b u d yn k u b i b l i o t e c z n e g o wydaje się najbardziej satysfakcjonującą formą inwestycji. Bibliotekarza i architekta nie ograniczają mury istniejącego obiektu, a jedynie zasoby finansowe inwestora oraz wielkość i kształt działki, który często determinuje główny zarys budynku. Powstające obecnie budynki biblioteczne budowane są wg projektów indywidualnych, umoŝliwiających uwzględnienie potrzeb i specyfiki lokalnych środowisk. Istotne znaczenie ma wybór odpowiedniej działki budowlanej, przy czym czynnikiem decydującym powinna być jej lokalizacja i kształt, a nie cena. Biblioteka powinna być lokalizowana moŝliwie najbliŝej centrum środowiska lokalnego, w którym działa, z moŝliwością dojazdu komunikacją publiczną. Biblioteka uczelni wyŝszej powinna być zlokalizowana w kampusie, poniewaŝ: studenci potrzebują zorganizowanej przestrzeni do samokształcenia, poszukiwania, twórczej aktywności, społecznej interakcji, a biblioteka dla tych czynności jest najlepszym miejscem, wzrasta rola konsultacji bezpośredniej ze specjalistą informacji naukowej i tym samym sens jego centralnej lokalizacji wraz z warsztatem 31. Budowa nowego gmachu umoŝliwia, pod warunkiem dobrej współpracy bibliotekarza z architektem, realizację optymalnej koncepcji biblioteki, zgodnej z najnowszą wiedzą i z wykorzystaniem nowoczesnych technologii. JeŜeli jednak w odpowiadającej bibliotece lokalizacji nie ma odpowiedniej działki budowlanej, lub koszty budowy nowego obiektu przewyŝszają moŝliwości inwestora naleŝy rozwaŝyć inne moŝliwości. M o d e r n i z a c j a b u d yn k u b i b l i o t e c z n e g o realizowana jest przez przebudowę budynku mającą na celu polepszenie warunków funkcjonowania biblioteki. Jako modernizację moŝemy rozpatrywać równieŝ r o z b u d o wę b u d yn k u, czyli np. dobudowanie nowego skrzydła, nadbudowanie dodatkowych kondygnacji, adaptację i przebudowę sąsiadujących pomieszczeń czy budynków. W przypadku rozbudowy kluczowym zagadnieniem jest takie połączenie nowej części gmachu ze starą, aby powstały budynek stanowił całość funkcjonalną. WiąŜe się 31 E. Kobierska-Maciuszko, Budownictwo biblioteczne w ostatnim dziesięcioleciu, [w:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych, (red.) A. Jazdon, A. Chachlikowska, Biblioteka Uniwersytecka, Poznań 2002, s. 96.

16 162 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... to często z koniecznością gruntownej nawet przebudowy istniejącej części gmachu. Rozbudowa ma zwykle na celu poprawę sytuacji lokalowej biblioteki poprzez zwiększenie jej powierzchni uŝytkowej, ale moŝe równieŝ wpłynąć na zmianę koncepcji funkcjonowania biblioteki np. poprzez wprowadzenie wolnego dostępu do zbiorów, lub rozszerzenie oferty jej usług np. dzięki uzyskaniu powierzchni wystawienniczej czy salce na spotkania z czytelnikami. Na obiekt biblioteczny moŝna równieŝ wykorzystać budynek czy lokal, który był zbudowany i uŝytkowany do innych celów. A d a ptacj a (p rz eb u dowa) budyn k u n i ebibliotecznego na potrzeby biblioteki bezwzględnie musi być poprzedzona dokładną analizą, czy (lub w jakim stopniu) w proponowanym budynku po dokonanej przebudowie będzie moŝliwe realizowanie wszystkich załoŝonych zadań biblioteki. Budynek musi przede wszystkim spełniać wymogi prawa budowlanego dotyczące obiektów uŝyteczności publicznej (między innymi: oświetlenia, wysokości pomieszczeń, wytrzymałości stropów). Istotne jest równieŝ ustalenie połoŝenia ścian nośnych, które zdeterminują podziały pomieszczeń oraz wyposaŝenia budynku w instalacje techniczne (ogrzewanie, prąd, kanalizacja...). PoniewaŜ bibliotekarz nie jest fachowcem od prawa budowlanego, problemy te muszą być rozwaŝone w ścisłej współpracy z architektem. Właściwa współpraca zapewni moŝliwie najlepsze zaspokojenie potrzeb i oczekiwań biblioteki mimo zastanych ograniczeń. Stosunkowo najprościej jest dokonać przebudowy do celów bibliotecznych budynków, które juŝ częściowo odpowiadają wymogom budownictwa bibliotecznego jednopoziomowe budynki o duŝej powierzchni, z niewieloma wewnętrznymi ścianami nośnymi np. hale sklepowe lub budynki wielopiętrowe o duŝej wytrzymałości stropów i duŝych otwartych pomieszczeniach np. budynki fabryczne. W praktyce decydującym kryterium wyboru rodzaju inwestycji najczęściej staje się przewidywany koszt budowy i moŝliwości finansowe inwestora. Niewątpliwie budowa nowego budynku bibliotecznego, choć pozwala najlepiej zrealizować program biblioteki, wymaga ogromnych nakładów, dlatego częściej wybieranym rozwiązaniem jest rozbudowa lub adaptacja. Niezbędne jest zabezpieczenie funduszy na realizację całości inwestycji, gdyŝ rozpoczęcie budowy bez wiarygodnych gwarancji finansowych grozi przeciągnięciem jej na wiele lat, co wiąŝe się ze starzeniem się przyjętych rozwiązań jeszcze przed ich wdroŝeniem 32. JuŜ W. KrzyŜa- 32 E. Kobierska-Maciuszko, Budownictwo..., s. 1.

17 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR nowski przestrzegał, Ŝe kto nie ma pieniędzy na zbudowanie od razu dobrej całości gmachu, niech go w ogóle nie buduje 33. Po podjęciu przez organizatora decyzji o realizacji inwestycji bibliotecznej, zabezpieczeniu funduszy i (w przypadku nowej lokalizacji) uzyskaniu działki, kolejnym krokiem jest zlecenie zaprojektowania inwestycji architektowi (wyłonionemu drogą konkursu lub przetargu) PROGRAM UśYTKOWY Zdarza się równieŝ tak, Ŝe architekt nie projektował wcześniej budynku bibliotecznego, poniewaŝ tego rodzaju inwestycje są stosunkowo rzadkie. Poznanie całej złoŝoności zadań realizowanych przez daną bibliotekę, ich wzajemnej hierarchii i powiązań oraz wymagań technicznych ma mu umoŝliwić program uŝytkowy, który jest zarazem wizją i misją rozwoju na następne 50 lat, programem powierzchniowym dla poszczególnych obszarów działalności i wytycznymi dla róŝnych branŝ projektowych w całej ich technicznej róŝnorodności 34. Przygotowanie programu uŝytkowego jest zadaniem na tyle waŝnym i skomplikowanym, Ŝe nie powinien go realizować jeden bibliotekarz. Opracowanie koncepcji nowego gmachu wymaga nie tylko znajomości dzisiejszych realiów biblioteki i potrzeb jej uŝytkowników, ale i przewidywania zmian, które mogą nastąpić w ciągu lat i uwzględnienia ich w projektowanym gmachu. Bibliotekarz nie posiada zwykle dostatecznej wiedzy w zakresie cech wyposaŝenia, organizacji sieci komputerowej, zabezpieczeń przeciwpoŝarowych. Wskazane jest więc, aby w pracach nad przygotowaniem programu uŝytkowego i projektu uczestniczyli specjaliści i konsultanci np. informatycy spośród kadr organizatora biblioteki lub zewnętrzni. Osoby podejmujące pracę nad przygotowaniem inwestycji bibliotecznej powinny zapoznać się z literaturą fachową dotyczącą budownictwa bibliotecznego, jak teŝ z załoŝeniami i planami budowy powstających właśnie nowych budynków bibliotecznych, które mogą wskazać im przydatne rozwiązania. Punktem wyjścia do opracowania programu uŝytkowego jest analiza obecnego stanu biblioteki. Powinna ona ujmować przedstawienie: funkcji biblioteki, istniejących i rozwijających się usług jak np. wprowadzanie nowoczesnych technologii informatycznych do usług informacyjnych, usług specjalnych, 33 W. KrzyŜanowski, Architekt o bibliotece..., s. [2]. 34 E. Kobierska-Maciuszko, Budownictwo..., s. 97.

18 164 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... posiadanych zbiorów, roczny wpływ do zbiorów, posiadanego personelu, powierzchni i pomieszczeń wykorzystywanych przez bibliotekę 35. Następnym krokiem powinno być omówienie występujących obecnie problemów (deficytów) w realizacji zadań biblioteki w powiązaniu z przedstawieniem efektów, jakie przyniesie zrealizowanie nowej koncepcji biblioteki, czyli celu inwestycji. Przedstawienie celu inwestycji powinno ujmować takie elementy jak: przewidywana wielkość zbiorów, struktura zbiorów, rodzaje gromadzonych zbiorów, sposób udostępniania zbiorów (wolny dostęp czy magazyn), miejsce w strukturze sieci bibliotecznej miasta, uczelni, planowane usługi specjalne; np. laboratorium językowe, dział informacji gospodarczej, przewidywana liczba uŝytkowników, struktura uŝytkowników, przewidywana liczba wypoŝyczeń i miejsc w czytelni, potrzebna liczba personelu oraz struktura organizacyjna biblioteki. Program uŝytkowy powinien określać potrzebną powierzchnię poprzez wyliczenie wszystkich pomieszczeń wg zespołów funkcji, wskazanie ich wzajemnych powiązań i usytuowania. J. Maj wyróŝnia następujące zespoły funkcji w bibliotece: a. wejścia głównego i informacji, b. udostępniania zbiorów, c. pracowni bibliotecznych i bibliograficznych, d. magazynowania zbiorów, e. administracyjnych i socjalnych, f. pomocniczych i technicznych, g. stowarzyszonych (nieswoistych) 36. Szczegółowe przedstawienie warunków i wymogów jakie muszą być spełnione w stosunku do kaŝdego z tych zespołów oraz ich wzajemnych powiązań dadzą architektowi pierwsze i najwaŝniejsze wskazówki do opracowania projektu budynku bibliotecznego. a. Zespół w ejści a i i n fo rm a cj i miejsce pierwszego kontaktu czytelnika z biblioteką, a jest to kontakt niezmiernie waŝny, decydujący często o jego dalszym korzystaniu z usług tej placówki 37. Rozwiązanie architektoniczne zespołu wejścia najwyraźniej pokazuje jak biblioteka 35 Bibliotheksbau..., s J. Maj, Organizacja..., s J. Maj, Organizacja..., s. 23.

19 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR rozumie swoją misję. Głównym zadaniem tego obszaru powinno być zaproszenie czytelnika do biblioteki, zaciekawienie go tym, co moŝe mu ona oferować. Koniecznymi elementami tego obszaru są: przedsionek (ewentualne miejsce na pierwsze propozycje wystaw i informacje biblioteki, plakaty i stojaki z broszurami), szatnia (szafki dla garderobę i torby czytelników róŝnej wielkości, wieszaki, stojaki na parasole), telefon, kserokopiarka, ewentualnie równieŝ stanowiska z katalogiem komputerowym, system informacji ułatwiającej poruszanie się po bibliotece, lada rejestracji czytelników i wypoŝyczeń, (ewentualnie) stanowisko informacji ogólnej 38. Droga wszystkich czytelników wchodzących i wychodzących z biblioteki powinna przebiegać obok lady, przy której dyŝurujący bibliotekarz dokonuje rejestracji czytelników, wypoŝyczeń i przyjmuje zwrot wypoŝyczonych materiałów. Liczba stanowisk pracy przy ladzie bibliotecznej powinna odpowiadać planowanej ilości wypoŝyczeń, przy czym naleŝy przewidywać, Ŝe nowy gmach biblioteki wywoła większe zainteresowanie jej usługami i wzrost liczby uŝytkowników. W pobliŝu wejścia naleŝy równieŝ przewidzieć pewną ilość miejsc siedzących. MoŜna tutaj równieŝ umieścić automaty z kawą i słodyczami, a w większych bibliotekach bufet lub kawiarenkę. Obszar wejścia, jako miejsce pierwszego kontaktu uŝytkownika z biblioteką, powinien być równieŝ wykorzystywany jako miejsce prezentacji informacji o bibliotece i jej usługach oraz wystaw bieŝących, okolicznościowych. Zamiast tradycyjnej szatni coraz częściej stosuje się samoobsługowe szafki na odzieŝ zewnętrzną i bagaŝ podręczny czytelników. W obszarze wejścia lokalizuje się równieŝ zwykle katalogi w taki sposób, aby mogli z nich szybko skorzystać równieŝ ci, którzy poszukują jedynie informacji o zasobach biblioteki. Liczba terminali z katalogiem komputerowym powinna być dostosowana do przewidywanej frekwencji czytelników. W przypadku prowadzenia przez bibliotekę katalogów kartkowych naleŝy przewidzieć równieŝ dodatkową powierzchnię na ich powiększanie, stosownie do szacowanej pojemności biblioteki. JeŜeli biblioteka udostępnia zbiory w wolnym dostępie, moŝna równieŝ zlokalizować stanowiska informacyjne bezpośrednio w rejonie przechowywania zbiorów. Mogą mieć one formę terminala z katalogiem komputerowym lub punktu informacji obsługiwanego przez wykwalifikowanego bibliotekarza, np. dziedzinowego. Katalog komputerowy jest teŝ zwykle dostępny 38 Bibliotheksbau..., s. 113.

20 166 H. SZCZYGIEŁ Rola bibliotekarza w przygotowaniu i realizacji inwestycji... na wszystkich stanowiskach komputerowych w bibliotece i coraz powszechniej równieŝ w internecie. b. Zespół u dostęp niania obejmuje powierzchnię przeznaczoną dla czytelników do korzystania z zasobów biblioteki na miejscu i wypo- Ŝyczania zbiorów na zewnątrz. Pomieszczenia te powinny być lokalizowane moŝliwie najbliŝej zespołu wejścia, na parterze lub na pierwszym piętrze biblioteki, jedynie mniej uczęszczane czytelnie specjalistyczne mogą być lokalizowane nieco dalej. Rozwiązania przestrzenne i komunikacyjne tej grupy pomieszczeń zaleŝą od przyjętej organizacji udostępniania zbiorów. RównieŜ w bibliotekach udostępniających większość zbiorów w wolnym dostępie wydziela się część zbiorów do korzystania na miejscu. WaŜnym zagadnieniem jest wybór sposobu udostępniania zbiorów nieksiąŝkowych (audiowizualnych, multimedialnych, czasopism), np.: w oddzielnych pomieszczeniach dla róŝnych rodzajów mediów (np. mediateka, wideoteka, biblioteka muzyczna, czytelnia czasopism itp.), poprzez zintegrowaną prezentację wszystkich rodzajów mediów (o lokalizacji zbiorów decyduje zawartość treściowa, a nie rodzaj nośnika). Zintegrowana prezentacja wszystkich rodzajów mediów podkreśla wspólną dla ksiąŝek i mediów nieksiąŝkowych rolę nośników informacji i umoŝliwia czytelnikowi prowadzenie poszukiwań według kryteriów treści, a nie techniki zapisu 39. Odpowiednie zorganizowanie i wyposaŝenie miejsc dla czytelników korzystających ze zbiorów na miejscu powinno zapewnić czytelnikom odpowiedni komfort i zachęcać do pozostania w bibliotece. Ze względu na róŝnorodne potrzeby czytelników w bibliotece naleŝy zaplanować: strefy komunikacyjne, przytulne kąciki dla grup, umeblowanie: np. fotele, sofy, niskie stoły, pojedyncze miejsca do poczytania ksiąŝek pomiędzy regałami, zapraszające, spokojne, umeblowanie: fotele, krzesła z poręczami, stołki, miejsca do pracy grupowej odizolowane od spokojnych miejsc pojedynczych, umeblowanie: stoły i krzesła o wysokości odpowiedniej do pracy, 39 Niektóre kategorie zbiorów specjalnych, jak rękopisy i stare druki, ze względu na swoją wyjątkowa wartość i specyficzne potrzeby w zakresie zabezpieczenia przed zniszczeniem i kradzieŝą, muszą być udostępniane w specjalistycznych pracowniach.