MOŻLIWOŚCI BADAŃ SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Z GROBÓW CIAŁOPALNYCH NA PRZYKŁADZIE MATERIAŁÓW ZE STANOWISKA KOTOWICE 1 WSTĘP

Transkrypt

1 Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 58, s Wrocław 2016 DOI: /SSA16004 AGATA HAŁUSZKO, MATEUSZ KRUPSKI, MACIEJ GUZIŃSKI, ANDRZEJ DWOJAK MOŻLIWOŚCI BADAŃ SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Z GROBÓW CIAŁOPALNYCH NA PRZYKŁADZIE MATERIAŁÓW ZE STANOWISKA KOTOWICE 1 Abstract: Human remains from two Lusatian culture cremation burials (13 and 15) discovered during archaeological fieldwork at the Kotowice 1 site (county Trzebnica), were handed over for physical anthropology analyses. A CT scan of the urn from grave 15 was performed and the vessel s infill was explored based on the acquired images. A micromorphological sample was taken from the layer containing burnt skeletal material. The paper presents the results of the conducted studies and shows the potential of the chosen procedure, involving non-invasive imaging, meticulous exploration of the urn contents and micromorphology, for research on prehistoric funeral practices. Key words: Lusatian culture, cremation, computed tomography, burnt human remains, micromorphology WSTĘP Prezentowana praca ma na celu uwydatnienie nowych możliwości zastosowania zarówno nieinwazyjnych, jak i inwazyjnych metod badawczych podczas eksploracji popielnic, a także wykorzystanie ich w procesie odtwarzania obrządku pogrzebowego dawnych populacji. Połączenie tych metod oraz właściwa interpretacja wyników przekładają się bezpośrednio na opisanie warunków, jakim podlegały kości na różnych etapach kształtowania wypełniska urny. Odzwierciedleniem zaproponowanej procedury badawczej w szerszym kontekście jest uchwycenie zmian rytuału pogrzebowego, szczególnie w przypadku wielopokoleniowych cmentarzysk. Opracowanie to obrazuje potencjał, jaki ma eksploracja plastyczna wypełniska popielnicy w mikroskali. Oczywiście wykorzystanie tej procedury dla większej liczby grobów stworzyłoby dodatkowe możliwości komparatystyczne. A. Hałuszko, agata.antropo@gmail.com, Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze, Uniwersytet Wrocławski, ul. Szewska 48, Wrocław M. Krupski, mkrupski.archeologia@gmail.com, Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze, Uniwersytet Wrocławski, ul. Szewska 48, Wrocław M. Guziński, guziol@wp.pl, Katedra Radiologii, Zakład Radiologii Ogólnej, Zabiegowej i Neuroradiologii, Uniwersytet Medyczny, ul. Borowska 213, Wrocław A. Dwojak, andrzej@dwojak.pl, DWOJAK Andrzej Dwojak, ul. Drzewna 7/1, Wrocław

2 60 A. Hałuszko et al. Rodzaj oraz jakość wykorzystywanych artefaktów w trakcie tego typu analiz ma fundamentalne znaczenie proceduralne. Zarówno urny, jak i inne naczynia powinny pochodzić z dobrze rozpoznanego zespołu grobowego, a stan ich zachowania pozwalać na jednoznaczne określenie integralności wypełniska. Stanowisko, z którego pozyskano materiały do analiz, odnalezione zostało w czasie badań prowadzonych przez niemieckich badaczy w latach Odkryto wtedy 24 groby ciałopalne, datowane na okres halsztacki (Seger 1926). W późniejszym czasie miejscowy nauczyciel znalazł jeszcze przedmioty brązowe z V OEB (Geschwendt 1931; Seger1935/36). Kolejni badacze rozszerzyli ramy chronologiczne stanowiska o IV OEB (Malinowski 1961; Gediga 1967). Natomiast prezentowane materiały datowano na III/ IV OEB. MATERIAŁ I METODY Materiały wykorzystane bezpośrednio do badań dotyczą dwóch grobów ciałopalnych (13 i 15; tab. 1). Analizowane popielnice pozyskano podczas prac archeologicznych, prowadzonych na stanowisku Kotowice (AZP 1/63/77 27) w okresie od października do listopada 2015 r., związanych z poszerzaniem wału przeciwpowodziowego. Kości z grobu 13, pochodzące z mocno uszkodzonego naczynia 1, otrzymano do badań w formie luźnego depozytu. Na materiał antropologiczny z grobu 15 składały się natomiast zarówno przepalone luźne kości z naczynia 2, fragmenty osteologiczne pozyskane podczas doczyszczania grobu, jak i dobrze zachowane naczynie 1, stanowiące właściwą urnę. Naczynie to, ze względu na odpowiednio zabezpieczone i zachowane wypełnisko, nienaruszone ani przez procesy tafonomiczne, ani w trakcie prac archeologicznych, poddano tomografii komputerowej i standardowym analizom antropologicznym. Z jego nawarstwień pobrano także próbkę mikromorfologiczną (szlif nie jest jeszcze dostępny do badań mikroskopowych). Na podstawie uzyskanych obrazów CT, wypełnisko urny eksplorowano warstwami plastycznymi, wydzielając podczas pracy 11 jednostek w jego obrębie (ryc. 1; 2). TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA (CT) Badania CT zostały przeprowadzone w Zakładzie Radiologii Ogólnej, Zabiegowej i Neuroradiologii Katedry Radiologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu za pomocą 64-rzędowego tomografu komputerowego Discovery HD (GE Healthcare, USA). Ze względu na średnicę popielnicy, przekraczającą 45 cm, zastosowano skanowanie do wewnętrznych granic brzuśca. Grubość warstwy skanowania wynosiła 2,00 mm, pitch 0,9, czas rotacji lampy średnio 0,6, napięcie lampy 120 kv, natężenia prądu były zmienne (modulowane zgodnie z masą i objętością urny). Matryca obrazów wynosiła Obrazy rekonstruowano w przekrojach poprzecznych i czołowych o rozdzielczości od 1 mm do 10 mm, zależnie od potrzeb. Analizę obrazów przeprowadzano w oknie kostnym i miękkotkankowym. Techniki postprocessingu obrazu

3 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych 61 Tabela 1. Kotowice, pow. trzebnicki. Ogólna charakterystyka materiału kostnego Liczba osobników Masa kości ludzkich [g] Lp. Nr obiektu/ nr naczynia Inwentarz kostny Stopień przepalenia/ barwa kości Wiek w chwili śmierci/ płeć Uwagi /1 Czaszka: fragment kości ciemieniowej lewej; fragment łuski kości czołowej; fragmenty kości sklepienia czaszki; części skaliste kości skroniowych prawej i lewej; fragment wyrostka jarzmowego kości skroniowej; wyrostki czołowe kości jarzmowych prawej i lewej; 13 fragmentów korzeni zębów stałych Szkielet postkranialny: fragmenty trzonów kręgów; fragment nasady dalszej kości łokciowej; fragmenty trzonów i nasad kości długich; 1 fragment paliczka dłoni; 8 fragmentów kości śródstopia (w tym I); 3 fragmenty paliczków stopy 2. 15/1 Warstwa 2 Czaszka: Szkielet postkranialny: 1 fragment łuku kręgu nieokreślonego Warstwa 3 Czaszka: fragment kości ciemieniowej Szkielet postkranialny: fragment wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego; kilkanaście fragmentów trzonów kości długich Warstwa 4 Czaszka: fragmenty kości sklepienia czaszki Szkielet postkranialny: Warstwa 5 Czaszka: fragment kości sklepienia czaszki Szkielet postkranialny: fragment nasady kości ramiennej; fragmenty trzonów kości długich 1 4, 3, 5/2 jasno,, biało-grafitowa przepalenie nierównomierne 1 3/4 3/4 3/4 3/4 Juvenis (15-20 lat)? Adultus/ Maturus (30-40 lat) 360,50 Kości znacznie rozdrobnione i pokryte popiołem; liczne makroszczątki Na łusce kości czołowej i kościach ciemieniowych zmiany osteolityczne 0,25 Fragment przedmiotu z brązu; nad warstwą kości występowało kilkanaście 6,85 większych kamieni 0,85 9,30 Na prawej kości jarzmowej zielone przebarwienia Obecne cechy epigenetyczne: accesory infra-orbital foramen; zygomatico- -facial foramen (dextra x1; sinistra x2)

4 62 A. Hałuszko et al /1 Warstwa 6 Czaszka: fragmenty kości sklepienia czaszki Szkielet postkranialny: fragment łuku przedniego C1; fragmenty trzonów kręgów; fragmenty trzonów kości długich Warstwa 7 Czaszka: fragment lewej części kości czołowej; fragmenty kości sklepienia czaszki; fragment łuski kości potylicznej; część skalista kości skroniowej prawej; fragmenty kości szczękowych prawej i lewej; lewy wyrostek dziobiasty żuchwy; 1 fragment korzenia zęba stałego Szkielet postkranialny: fragment trzonu kręgu piersiowego; koniec barkowy prawego obojczyka; fragment łopatki; nasada bliższa kości łokciowej prawej; fragment trzonu kości promieniowej prawej; kość księżycowata prawa; fragmenty paliczków dłoni; fragmenty trzonów kości długich; fragment kości śródstopia Warstwa 8 Czaszka: fragmenty kości sklepienia czaszki; fragmenty kości ciemieniowych; fragment łuski kości potylicznej; fragment łuski lewej kości skroniowej; fragment wyrostka zębodołowego kości szczękowej; prawy wyrostek dziobiasty żuchwy; 4 fragmenty korzeni zębów stałych (w tym 2 zębów przedtrzonowych) 1 3/4, 2, grafitowa, biało- przepalenie nierównomierne 3/4 3/4 Adultus/ Maturus (30-40 lat) 18,00 Fragment przedmiotu z brązu; nad warstwą kości występowało kilkanaście większych kamieni 154,50 213,95 Na prawej kości jarzmowej zielone przebarwienia Obecne cechy epigenetyczne: accesory infra-orbital foramen; zygomatico- -facial foramen (dextra x1; sinistra x2) Szkielet postkranialny: fragmenty trzonów kręgów szyjnych i piersiowych; fragmenty kręgów; fragmenty żeber; wyrostek dziobiasty lewej łopatki; fragment trzonu kości łokciowej; ostatni paliczek dłoni; fragmenty trzonów i nasad kości długich; fragment trzonu kości udowej; fragment I kości śródstopia

5 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych /1 Warstwa 9 Czaszka: liczne fragmenty kości sklepienia czaszki; fragment kości ciemieniowej; fragment łuski kości potylicznej; fragment lewej kości szczękowej z korzeniem zęba 23; fragment wyrostka zębodołowego żuchwy; 3 fragmenty korzeni zębów stałych Szkielet postkranialny: ząb kręgu C2; fragmenty trzonów i wyrostków kręgów; wyrostek dziobiasty prawej łopatki; kość główkowata lewa (?); fragment kości śródręcza; ostatni paliczek dłoni; fragmenty trzonów i nasad kości długich; fragmenty trzonów kości udowych; fragmenty trzonów kości piszczelowych; 3 fragmenty kości śródstopia Warstwa 10 Czaszka: fragmenty kości sklepienia czaszki; fragment kości ciemieniowej; fragment łuski kości potylicznej; część skalista lewej kości skroniowej; kość jarzmowa prawa i fragment lewej; fragment prawej części trzonu i gałęzi żuchwy; fragment wyrostka zębodołowego żuchwy Szkielet postkranialny: fragmenty trzonów kręgów; fragment I żebra; fragment prawego obojczyka z końcem mostkowym; fragmenty trzonów i nasad kości długich; fragment trzonu kości udowej; fragment kości łódkowatej; 1 fragment kości śródstopia Warstwa 11 Czaszka: nieliczne fragmenty kości sklepienia czaszki Szkielet postkranialny: fragmenty trzonów kręgów; fragmenty trzonów i nasad kości długich; fragment trzonu kości udowej 3. 15/2 Czaszka: fragment części skalistej kości skroniowej Szkielet postkranialny: fragmenty nieoznaczalne 4. 15/(+) doczyszczanie Czaszka: fragmenty kości sklepienia czaszki; 3 fragmenty korzeni zębów stałych Szkielet postkranialny: 1 3/4 3/4 4/5, 3/4, 4/2, żółto-biała, żółtografitowa przepalenie nierównomierne 1 3/4 1 3/4 Adultus/ Maturus (30-40 lat)???? 265,20 Fragment przedmiotu z brązu; nad warstwą kości występowało kilkanaście większych kamieni 161,70 145,00 Na prawej kości jarzmowej zielone przebarwienia Obecne cechy epigenetyczne: accesory infra-orbital foramen; zygomatico- -facial foramen (dextra x1; sinistra x2) 2,05 Kości osobnika z naczynia 1 5,50 Kości osobnika z naczynia 1

6 64 A. Hałuszko et al. Ryc. 1. Kotowice, pow. trzebnicki. Tomogramy i rzeczywiste obrazy warstw: a III, b IV, c VI, d VII, fot. i oprac. A. Hałuszko

7 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych 65 Ryc. 2. Kotowice, pow. trzebnicki. Tomogramy i rzeczywiste obrazy warstw: a VIII, b IX, c X, d XI (fot. i oprac. A. Hałuszko)

8 66 A. Hałuszko et al. obejmowały rekonstrukcje dwu- i trójwymiarowe (Maximum Intensity Projection MIP; Volume Rendering VR); wykorzystano bezpłatne oprogramowanie RadiAnt DICOM Viewer. ANALIZY ANTROPOLOGICZNE Stan zachowania szczątków kostnych z grobu 13 określono jako zły, natomiast z grobu 15 jako dobry, pomimo średniego stopnia rozdrobnienia materiału osteologicznego. Przepalenie kośćca spowodowało jego obkurczenie, rozwarstwienie blaszek kostnych, spękanie i skręcenie. Wszystkie te cechy wpłynęły znacząco na możliwość precyzyjnego oznaczenia płci osobników oraz ich wieku w chwili śmierci. Stopień przepalenia szczątków określono, stosując 5-stopniową skalę (za Dokládal 1999): 10 przepalenie lub nadpalenie częściowe, 20 kości nieznacznie popękane, skurczone i odkształcone, mające ciemne zabarwienie, 30 większe spękanie i odkształcenia termiczne, zabarwienie szare, żółte, 40 znaczne pęknięcia, odkształcenia i kruchość kości, kolor wo- lub białawoszary, 50 przepalenie bardzo silne (spopielenie), substancje organiczne wypalone całkowicie, barwa zbliżona do kredowobiałej. Płeć osobników określono na podstawie zachowanych cech diagnostycznych, przede wszystkim w oparciu o metody niemetryczne, wyrażone na kościach czaszki (ze szczególnym uwzględnieniem kości czołowej, potylicznej, jarzmowej i żuchwy) oraz szkieletu postkranialnego (Buikstra, Ubelaker 1994; White, Folkens 2005). Zastosowano podział ze względu na wiarygodność oceny płci za White, Folkens (2005): / kobieta/mężczyzna; ( )/( ) prawdopodobnie kobieta/prawdopodobnie mężczyzna;?/? być może kobieta/być może mężczyzna (ocena płci niepewna); płeć nieoznaczona? Wiek w chwili śmierci osobników oznaczono, analizując stopień skostnienia poszczególnych elementów kośćca, stopień wykształcenia zawiązków zębów i korzeni zębowych oraz obliterację szwów czaszkowych (Hunger, Rother 1978; Piontek 1985; Buikstra, Ubelaker 1994; Stloukal 1999; Scheuer, Black 2000; White, Folkens 2000; Hałuszko 2006). Zastosowano przy tym podział na następujące klasy wieku: Infans I 0 7 lat; Infans I/II 5 10 lat; Infans II 7 15 lat; Juvenis lat; Juvenis/Adultus lat; Adultus lat; Adultus/Maturus lat, Maturus lat; Maturus/Senilis lat; Senilis powyżej 50 lat. Obliczenie przyżyciowej wysokości ciała okazało się niemożliwe w przypadku analizowanego materiału kostnego. Określono natomiast zachowane na czaszce cechy niemetryczne (wg Berry, Berry 1967) oraz paleopatologiczne. Według metody zaproponowanej przez A.M. Silvę i współautorów (2009) szczątki ludzkie z poszczególnych popielnic oraz warstw podzielono na 5 frakcji: kości czaszki, kości długie, kości dłoni, kości stóp i tzw. inne kości. Kości z poszczególnych frakcji zważono, po czym określono ich udział procentowy w poszczególnych warstwach. Biorąc pod uwagę wyszczególnione frakcje kostne zidentyfikowane w wypełnisku

9 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych 67 popielnic, można oszacować precyzję wybierania szczątków kostnych po wypaleniu stosu ciałopalnego. W badanym materiale osteologicznym nie stwierdzono obecności kości zwierzęcych. MIKROMORFOLOGIA Z wypełniska urny, z poziomu zawierającego szczątki ludzkie, pobrano próbkę o nienaruszonej strukturze, która poddana zostanie analizie mikromorfologicznej (warstwy 6 10, ryc. 1c-d; 2). Badania tego rodzaju polegają na obserwacji szlifów wykonanych z próbek osadów i gleb pod mikroskopem polaryzacyjnym (zob. np. Courty et al. 1989; Stoops 2003, 5-9; Budek 2010). Umożliwia to określenie nie tylko składu badanych nawarstwień, lecz również ułożenia względem siebie poszczególnych ich elementów, co prowadzi do ujawnienia charakterystyki procesów depozycyjnych (antropogenicznych i naturalnych) oraz podepozycyjnych, prowadzących do ich uformowania się. WYNIKI W przypadku obu grobów odnotowano nierównomierny stopień przepalenia kości, co może mieć związek z konstrukcją stosu pogrzebowego i tym samym z techniką palenia zwłok (Silva et al. 2009, Silva 2015). Na podstawie analiz antropologicznych w obu grobach stwierdzono obecność szczątków pojedynczych osobników (tabela 1). W grobie 13 znajdowały się kości, należące prawdopodobnie do młodej kobiety (?; lat). Na fragmentach jej czaszki zaobserwowano zmiany paleopatologiczne o charakterze osteolitycznym. Dokładniejsze ich zdiagnozowanie okazało się niemożliwe ze względu na fragmentaryczny stan zachowania kośćca. W grobie 15 stwierdzono obecność szczątków dorosłej kobiety ( ; lat; ryc. 3). Na kościach jej czaszki zidentyfikowano dwie cechy niemetryczne: otwór podoczodołowy dodatkowy na kości szczękowej oraz pojedynczy otwór jarzmowo-twarzowy na kości jarzmowej prawej i podwójny na kości jarzmowej lewej. W popielnicach mieściły się różne ilości szczątków kostnych, dlatego podczas analiz porównawczych właściwe było posłużenie się wskaźnikiem udziału procentowego poszczególnych frakcji kostnych w całkowitej masie (ryc. 4). W obu grobach stwierdzono zbliżone ilości frakcji kostnych. Różnią się one jednak zdecydowanie od wzorca opracowanego przez A.M. Silvę i współautorów (2009), przede wszystkim w aspekcie udziału kości długich i innych kości (ryc. 4a). W dużej mierze wynikać to może ze znacznego rozdrobnienia kośćca, co może mieć wpływ na niewłaściwe przyporządkowanie niektórych fragmentów do frakcji kości długich. W efekcie powoduje to ich nadreprezentację w zbiorze kostnym. Do pozostałej frakcji w większości należą bowiem kości różnokształtne, których znaczną część stanowi delikatna istota gąbczasta. W przypadku zniszczenia jej zewnętrznej struktury, kość traci swój pierwotny kształt, przez co może zostać zaliczona do frakcji kości długich jako nasada,

10 68 A. Hałuszko et al. Ryc. 3. Kotowice, pow. trzebnicki. Zachowane fragmenty czaszki: a łuska kości potylicznej, b kości jarzmowe, c kości szczękowe, d żuchwa, fot. A. Hałuszko względnie ulec całkowitemu zniszczeniu, zubożając tym samym wielkość swojej macierzystej frakcji. Sytuacja zaistniała w przypadku urn z Kotowic powtarza się na innych stanowiskach ciałopalnych (Silva 2015). Dla grobu 15 możliwe było przeprowadzenie bardziej wnikliwych analiz związanych z masą szczątków, dzięki precyzyjnej i wielowarstwowej eksploracji naczynia 1 na podstawie tomogramów uzyskanych podczas skanowania CT. W trakcie prac wydzielono w ten sposób 11 warstw plastycznych. Zdecydowanie najwięcej kości mieściło się w warstwach 7 11 (ryc. 5); kości z pozostałych jednostek stratygraficznych, naczyń oraz z doczyszczania grobu stanowiły tylko 4,3% szczątków ludzkich. Istotą warstwowej eksploracji urn jest przede wszystkim poznanie dawnych praktyk obrzędowych, związanych z tzw. anatomicznym złożeniem kości w popielnicy, czyli z obyczajem wybierania przepalonych szczątków ludzkich ze stosu pogrzebowego w określonej kolejności, począwszy od kości stóp, a skończywszy na czaszce. W dyskutowanym przypadku, pomimo występowania kości czaszki we wszystkich warstwach zawierających materiał osteologiczny, zarysowuje się jednoznaczna tendencja do malejącego ich udziału na rzecz kości długich i innych kości, wraz z postępowaniem eksploracji

11 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych 69 Ryc. 4. Kotowice, pow. trzebnicki. Udział procentowy poszczególnych frakcji kostnych w masie kostnej w porównaniu z wzorcowym modelem (Silva et al. 2009): a nakładające się schematy grobów 13 i 15, b wzór grobu 13, c wzór grobu 15 Ryc. 5. Kotowice, pow. trzebnicki, grób 15. Udział masy kości [g] pochodzących z poszczególnych warstw naczynia 1, naczynia 2 i z doczyszczania grobu

12 70 A. Hałuszko et al. Ryc. 6. Kotowice, pow. trzebnicki, grób 15, naczynie 1. Udział procentowy i linie trendu poszczególnych frakcji kostnych w warstwach w kierunku dna naczynia (ryc. 6). Sugeruje to, że szczątki kobiety (w wieku w chwili śmierci Adultus/Maturus), zostały wybrane z resztek stosu, poczynając od kości kończyn dolnych. Interesującą kwestią dla poznania niektórych aspektów obrządku ciałopalnego jest zrozumienie oryginalnego kontekstu, w którym spoczywają w urnie szczątki ludzkie. Obserwacje makroskopowe, poczynione podczas analiz antropologicznych przepalonych kości, sugerują, że mogły być one przemieszane z popiołem i fragmentami węgli drzewnych. W celu uściślenia tych spostrzeżeń, część wypełniska popielnicy postanowiono poddać badaniom geoarcheologicznym. W przypadku urny z Kotowic, datowanej na III/IV EB, z perspektywy mikromorfologicznej interesujący jest zwłaszcza kontekst, w którym tkwią przepalone szczątki kostne. Wstępne obserwacje makroskopowe mogą bowiem sugerować, że zostały one zdeponowane w urnie wraz z pozostałościami stosu pogrzebowego. Warto w tym kontekście wspomnieć o wynikach podobnych obserwacji, przeprowadzonych przez autorów w odniesieniu do jednej z urn, pochodzących ze stanowiska Rolantowice 2, gm. Kobierzyce. Otóż w tym przypadku ustalono, że pozostałości kostne zostały niezwykle starannie wybrane ze stosu pogrzebowego lub nawet oczyszczone (przemyte?) przed depozycją. Widocznym w szlifie kościom, przepalonym w różnym stopniu, towarzyszą bowiem ziarna piasku, pozostałości tkanek roślinnych (w tym korzeni) i jedynie pojedyncze fragmenty węgli drzewnych; brakuje natomiast śladów popiołu (Hałuszko et al. 2015). Mamy więc do czynienia z pewnym zróżnicowaniem praktyk funeralnych.

13 Możliwości badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych 71 PODSUMOWANIE Dzięki wykorzystaniu tomografii komputerowej jako metody nieinwazyjnej, służącej do obrazowania wypełniska urny, możliwa jest jego dokładniejsza eksploracja, co wpływa korzystnie na zakres i jakość analiz antropologicznych. Pozyskane w ten sposób informacje umożliwiają precyzyjniejsze zrozumienie niektórych aspektów dawnego obrządku pogrzebowego (w tym konkretnym przypadku pozwoliły one udokumentować złożenie szczątków spalonego ciała kobiety w tzw. porządku anatomicznym, zaczynając od kości kończyn dolnych). Dodatkowych informacji dostarczy z pewnością analiza mikromorfologiczna szlifu z wypełniska popielnicy. Będzie ona miała kluczowe znaczenie dla potwierdzenia bądź odrzucenia hipotezy o depozycji szczątków kostnych wraz z pozostałościami stosu pogrzebowego, których obecność zdają się sugerować obserwacje makroskopowe poczynione podczas eksploracji naczynia. W świetle wyników badań urny z Rolantowic, być może pozwoli to na ujawnienie pewnego zróżnicowania norm w obrębie obrzędowości funeralnej społeczności kultury łużyckiej. Niewykluczone, że właściwa dla ich zrozumienia będzie perspektywa diachroniczna; pochówek z Kotowic datowany jest na przełom III i IV OEB, natomiast urna z Rolantowic na okres halsztacki C. Nie można jednak wykluczać również innych opcji. Oczywiście, wykorzystanie opisanej procedury eksploracyjno-dokumentacyjnej i dokonanie podobnych obserwacji dla większej liczby grobów stworzyłoby dodatkowe możliwości komparatystyczne. Szersze zastosowanie zaproponowanych rozwiązań metodycznych należy postulować zwłaszcza w odniesieniu do badań nad rozległymi, wielopokoleniowymi cmentarzyskami, w nich drzemie bowiem największy potencjał interpretacyjny. PODZIĘKOWANIA Chcemy podziękować Mirosławowi Furmankowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego za pomoc i wsparcie merytoryczne. Podziękowania kierujemy również do pracowników Zakładu Radiologii Ogólnej, Zabiegowej i Neuroradiologii Katedry Radiologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, w którym wykonano badanie CT urny. LITERATURA Berry A.C., Berry R.J Epigenetic variation in the human cranium, Journal of Anatomy 101, Budek A Zastosowanie analizy mikromorfologicznej w badaniach gleb i osadów czwartorzędowych, Landform Analysis 12, Buikstra J.E., Ubelaker D.H Standards for data collection from human skeletal remains. Proccedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archaeological Survey Research Series, 44.

14 72 A. Hałuszko et al. Courty M., Goldberg P., Macphail R Soils and Micromorphology in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. Dokládal M Morfologie spálenỳch kostí. Vỳznam pro identifikaci osob. Brno: Masarykova univerzita (Sborník prací Lékařské fakulty 113). Gediga B Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym. Wrocław Warszawa Kraków: Ossolineum. Geschwendt F Neue Bodenfunde, Altschlesische Blätter 6 (3), 45. Hałuszko A Szacowanie wieku osobników dorosłych z grobów ciałopalnych, Funeralia Lednickie 8, Hałuszko A., Krupski M., Grześkowiak M Potencjał informacyjny tomografii komputerowej, mikromorfologii i chromatografii gazowej w badaniach pochówków ciałopalnych na przykładzie materiałów ze stan. Rolantowice 2, Silesia Antiqua, Hunger H., Rother P Alterbestimmumng am Skelet: Schädel, (w:) H. Hunger, D. Leopold (red.), Identifikation. Leipzig: Johann Ambrosius Barth, Malinowski T Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce, tom I. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Kultury Materialnej. Piontek J Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Scheuer L., Black S Developmental Juvenile Osteology. San Diego: Elsevier Academic Press. Seger H Bermehrung der vorgeschichtlichen Sammlung des Schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer, Altschlesien 1, 40. Seger H. 1935/1936. Bermehrung der Sammlung des Landesamts für vorgeschichtliche Denkmalpflege, Altschlesien 6 (2), 392. Silva A.M., Crubézy E., Cunha E Bone weight: new reference values based on a modern Portuguese identified skeletal collection, International Journal of Osteoarchaeology 19, Silva F.C The funerary practice of cremation at Augusta Emerita (Mérida, Spain) during High Empire: contributions from hte anthropological analysis of burned human bone, (w:) T. Thompson (red.), The Archaeology of Cremation. Burned Human Remains in Funerary Studies. Oxford: Oxbow Books, Stloukal M Antropologie. Přiručka pro stadium kostry, Praga: Narodni Muzeum. Stoops G Guidelines for analysis and description of soil and regolith thin sections. Madison: Soil Science Society of America. White T.D., Folkens P. A The Human Bone Manual. Amsterdam: Elsevier Academic Press.