Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w Lubrzy

Transkrypt

1 RATOWNICZE BADANIA ARCHEOLOGICZNE INSTYTUTU ARCHEOLOGII I ETNOLOGII PAN ODDZIAŁ W POZNANIU Tom III Jacek KabacińskiIwona Sobkowiak-Tabaka Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w Lubrzy Poznań 2011

2 Redakcja tomu: Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka Pracę do druku recenzowali: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz; dr hab. Henryk Mamzer, prof. PAN Tłumaczenie streszczenia na język angielski: Agnieszka Tokarczuk-Różańska Projekt okładki: Piotr Szejnoga Ryciny i fotografie: Maciej Jórdeczka (zabytki kamienne), Marian Łomnicki (ryciny ceramiki w tuszu), Joanna Sawicka (zabytki krzemienne), Piotr Szejnoga Opracowanie rycin do druku: Piotr Szejnoga ISBN. Wydawnictwo: Esus Agencja Reklamowo-Wydawnicza Tomasz Przybylak Prawa autorskie: indywidualni autorzy oraz Instytut Archeologii i Etnologii PAN

3 Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Poznaniu 3 Spis treści: Wstęp (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka)... 5 Część I Lubrza, stanowisko Schyłkowy paleolit i mezolit (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Neolit i wczesna epoka brązu (Janusz Czebreszuk, Marzena Szmyt) Materiały krzemienne z neolitu i epoki brązu (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Odciski roślin na ceramice (Joanna Koszałka) Kultura łużycka (Barbara Kirschke, Urszula Narożna Szamałek) Wczesne średniowiecze (Kinga Zamelska) Okres nowożytny (Beata Banach) Podsumowanie (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Katalog obiektów (Iwona Sobkowiak-Tabaka) 181 Część II Lubrza, stanowisko Schyłkowy paleolit (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Badania palinologiczne (Iwona Okuniewska-Nowaczyk) Datowanie radiowęglowe osadów (Tomasz Goslar) Wiek torfów bazalnych w Lubrzy w świetle datowań palinologicznych i radiowęglowych (Iwona Okuniewska-Nowaczyk) Analiza malakologiczna (Aldona Kurzawska) Analiza makroskopowych szczątków roślinnych (Joanna Koszałka) Mezolit (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Neolit oraz wczesna i środkowa epoka brązu (Janusz Czebreszuk, Marzena Szmyt) Materiały krzemienne z neolitu i okresu wczesnego brązu (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Materiały krzemienne o nieokreślonej przynależności kulturowej i chronologicznej (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Odciski roślin na ceramice (Joanna Koszałka) Kultura łużycka (Barbara Kirschke, Urszula Narożna Szamałek) Analiza antropologiczna szczątków kostnych (Beata Iwanek, Janusz Piontek) Wczesne średniowiecze (Arkadiusz Tabaka, Kinga Zamelska-Monczak) Gospodarka hodowlana i użytkowanie zwierząt w okresie wczesnego średniowiecza (Marta Osypińska) Odciski roślin na prażnicach wczesnośredniowiecznych (Joanna Koszałka) 761

4 4 Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne Wczesnośredniowieczne narzędzia kamienne (Maciej Jórdeczka, Małgorzata Mrozek-Wysocka) Okres nowożytny (Beata Banach) Podsumowanie (Jacek Kabaciński, Iwona Sobkowiak-Tabaka) Katalog obiektów (Iwona Sobkowiak-Tabaka) 833 Bibliografia Streszczenie

5 Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Poznaniu 439 Beata Iwanek, Janusz Piontek 13. Analiza antropologiczna szczątków kostnych Materiał kostny dostarczony do analizy antropologicznej zarejestrowany został w trakcie ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku Lubrza 42 (AUT 33), odc. A, C, D. Pochodzi on z trzech obiektów, eksplorowanych metodą połówkową za pomocą 10 cm warstw mechanicznych, w tym: dwóch pochówków popielnicowych (C40, D83) zaliczonych do kultury łużyckiej, w których występowały szczątki ciałopalne i jednej jamy odpadkowej datowanej na okres wczesnego średniowiecza, w której występowały szczątki szkieletowe. Badania antropologiczne ludzkich szczątków kostnych polegały na: (1) stwierdzeniu, czy w dostarczonym materiale występują kości zwierzęce, (2) ustaleniu liczby osób, do których należą szczątki kostne pochodzące z jednego obiektu, (3) ustaleniu, czy ludzkie fragmenty kostne występujące w jednym obiekcie pochodzą z różnych okolic szkieletu, czyli sprawdzeniu tzw. kompletności pochówku, (4) określeniu płci osobnika, (5) określeniu przybliżonego wieku w chwili śmierci osobnika, (6) stwierdzeniu, czy na fragmentach kostnych występują zmiany patologiczne lub inne zmiany związane z traktowaniem zwłok, (7) stwierdzeniu, czy na fragmentach kostnych występują ślady po metalach lub innych zabytkach archeologicznych, (8) wykonaniu pomiarów osteometrycznych najlepiej zachowanych fragmentów kości. W badaniach spalonych szczątków kostnych stosowano metodykę wypracowaną w latach 70. przez antropologów europejskich (Piontek 1999). Płeć osobnika określano w oparciu o pojedyncze cechy diagnostyczne czaszki, miednicy i kości długich. Wartość diagnostyczna tych cech została sprawdzona w oparciu o badania materiałów szkieletowych. Cechy te, jeśli występują jednocześnie w większej liczbie pozwalają na określenie płci osobnika z prawdopodobieństwem równym 80-85% poprawności określeń. Prawdopodobny wiek osobnika w chwili śmierci ustalono na podstawie stopnia obliteracji szwów czaszkowych (od strony egzo- i endokranialnej) oraz na podstawie zmian inwolucyjnych obserwowanych na fragmentach żuchwy, szczęki i na powierzchniach stawowych kręgów i kości długich. Wiek szczątków szkieletowych ustalono na podstawie metodyki zaproponowanej przez następujących autorów: Fazekas, Kósa (1978), Ubelaker (1978, 1987), Stewart (1979). 1. Wyniki analizy 1.1. Obiekt A214 jama Analizie poddano materiał szkieletowy eksplorowany z części północnej obiektu, z dwóch warstw mechanicznych - trzeciej (20-30cm) i czwartej (30-40cm), oznaczony numerami inwentarzowymi: 33/A/1088, 33/A/1094.

6 440 Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne Nr inw. 33/A/1088 Występuje 11 delikatnych fragmentów kości czaszki oraz nieliczne drobiny kostne (ok. 30 sztuk) będące blaszką kostną. Kości są bardzo delikatne, bardzo cienkie i nieskostniałe. Na kościach sklepienia czaszki zachowały się nie zarośnięte szwy czaszkowe. Wśród kości czaszki wyróżniono: fragment kości czołowej z lewym górnym brzegiem oczodołu (zachowany niezarośnięty szew czołowy i strzałkowy), kość potyliczną z niezarośniętymi szwami czaszkowymi, jeden fragment kości jarzmowej z dolnym brzegiem lewego oczodołu, jeden fragment kości skrzydłowej, jeden fragment żuchwy - prawy kąta z fragmentem gałęzi i trzonu. 2. Nr inw. 33/A/1094 Występuje 13 kości i fragmentów kostnych, w tym 12 należących do człowieka i jeden fragment kość należący do dorosłego zwierzęcia (ssaka). Wśród kości ludzkich wyróżniono: 2 fragmenty nieskostniałych, delikatnych i cienkich kości ciemieniowych z niezarośniętymi szwami czaszkowymi, pasujące barwą, kształtem i strukturą do szczątków kostnych występujących pod nr inw. 33/A/1088; nieskostniałe, bardzo małe i delikatne - prawe żebro, prawą kość łokciowa, obie kości biodrowe, obie kości udowe bez nasad, obie kości piszczelowe bez nasad (prawa kość piszczelowa z uszkodzonym trzonem na końcu bliższym i dalszym); fragment istoty gąbczastej z końca bliższego prawej kości piszczelowej oraz drobinę kostną wielkości ok. 0,5cm. Wykonano pomiary zachowanych kości długich (tab. 1), na podstawie których zrekonstruowano wiek osobnika w chwili śmierci. Szczątki kostne występujące w obiekcie A214 (jama odpadkowa), oznakowane dwoma numerami inwentarzowymi (33/A/1088 i 33/A/1094) należą do jednego osobnika noworodka zmarłego w 10. miesiącu księżycowym (zgodnie z zastosowaną metodyką oceny wieku) tzn. prawdopodobnie podczas porodu lub zaraz po urodzeniu. Wyodrębniono jeden fragment kości należący do dorosłego zwierzęcia (ssaka). Tabela 1. Lubrza, stan. 42 (AUT 33). Pomiary kości długich osobnika z obiektu A214, nr inw. 33/A/1094. Długość [mm] L.p. Kość Prawa Lewa 1. Łokciowa 62,0-2. Udowa 75,0 75,0 3. Piszczelowa - 63, Obiekt C40 grób popielnicowy Analizie poddano materiał szkieletowy wyeksplorowany z pierwszej warstwy mechanicznej (0-10cm,) w części południowo-wschodniej obiektu. Wystąpiło 245 spalonych fragmentów kostnych barwy kremowo-beżowej, o ciężarze 181g. Wyodrębniono 14 niewielkich fragmentów kości sklepienia czaszki, w tym 5 fragmentów (największy o rozmiarach 32x18mm) z zachowanymi, na niewielkich odcinkach, szwami czaszkowymi

7 Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Poznaniu 441 w początkowej fazie kostnienia endokranialnego (1 o obliteracji). Ponadto występowały fragmenty kości szkieletu pozaczaszkowego (największy o rozmiarach 40x18mm) w tym: 2 fragmenty kręgów z powierzchniami stawowymi, 2 fragmenty trzonów żeber, fragment trzonu kości łokciowej, fragment trzonu kości promieniowej, niewielki fragment głowy kości długiej (ramiennej lub udowej), jeden fragment trzonu paliczka. Na zachowanym materiale kostnym nie występują cechy diagnostyczne pozwalające na ocenę płci osobnika. Ewentualnie, na podstawie masywności kości długich można by wskazywać na płeć męską szczątków kostnych, ale jest to przypuszczenie obarczone dużym błędem. Nie udało się także ustalić precyzyjniej wieku w chwili śmierci osobnika również ze względu na brak cech diagnostycznych. Na podstawie zachowanych niewielkich fragmentów kości sklepienia czaszki ze szwami czaszkowymi w początkowej fazie kostnienia endokranialnego można jedynie przypuszczać, że ciałopalne szczątki kostne należą do osobnika zmarłego powyżej 25. roku życia (<25 lat). Nie można ustalić górnej granicy wieku w chwili śmierci osobnika Obiekt D83 grób popielnicowy Analizie poddano materiał szkieletowy oznakowany dwoma numerami inwentarzowymi, wyeksplorowany z pierwszej warstwy mechanicznej (0-10cm) obiektu, z części północnej (nr inw. 33/D/541) i południowej (nr inw. 33/D/535). 1. Nr inw. 33/D/535 Wystąpiły 232 spalone fragmenty kostne barwy beżowo brązowo-szarej o ciężarze 117g, które pasują barwą i strukturą do szczątków kostnych występujących pod numerem inwentarza 33/D/541. Wyodrębniono 20 niewielkich fragmentów kości sklepienia czaszki (największa o rozmiarach 27x22mm), w tym: 8 niewielkich fragmentów z zachowanymi szwami czaszkowymi - nie zarośniętymi (obliteracja 0 na 6. fragmentach kostnych) i w początkowej fazie obliteracji (obliteracja 1 na 2. fragmentach kostnych); jeden fragment części skalistej prawej kości skroniowej pasujący wielkością i strukturą anatomiczną do analogicznego fragmentu lewej kości skroniowej, występującego pod numerem inwentarzowym 33/D/541. Na jednym fragmencie kości sklepienia czaszki z zachowanym szwem czaszkowym występuje bardzo mała kość wstawna. Z kości szkieletu pozaczaszkowego występują: fragmenty trzonów kości długich (największy o rozmiarach 54x15mm), w tym kości ramiennej i udowej, 2 fragmenty nasad kości długich, jeden fragment głowy paliczka, Na jednym fragmencie kostnym, prawdopodobnie trzonie kości długiej, zaobserwowano ślad po zabytku z brązu (zielone przebarwienie). Wyodrębniono jeden fragment skały mineralnej. 2. Nr inw. 33/D/541 Występuje ok spalonych fragmentów kostnych barwy beżowo brązowo-szarej, o ciężarze 608g, które pasują barwą i strukturą do szczątków kostnych występujących pod numerem inwentarza 33/D/535.

8 442 Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne... Wśród kości czaszki występują fragmenty kości sklepienia czaszki (ok. 50 sztuk, największy o rozmiarach 31x24mm), w tym: fragment części skalistej lewej kości skroniowej pasujący wielkością i strukturą anatomiczną do analogicznego fragmentu prawej kości skroniowej, występującego pod numerem inwentarzowym 33/D/535; fragmenty dość grubej, masywnej kości potylicznej, wśród których na 2. fragmentach widoczne są dość silnie zaznaczone kresy karkowe. Na trzech fragmentach kości sklepienia czaszki widoczne są niezarośnięte szwy czaszkowe. Ponadto występuje fragment prawej kości jarzmowej i fragment prawego wyrostka kłykciowego żuchwy (uszkodzona głowa z szyjką). Spośród kości szkieletu pozaczaszkowego, najliczniej występują niewielkie fragmenty dość masywnych trzonów kości długich (dwa największe o rozmiarach 80 x 22 mm i 71 x 18 mm). Wyróżniono także bardzo małe fragmenty głów kości albo ramiennych albo udowych (ich wielkość nie pozwala na precyzyjną identyfikację), fragment głowy kości promieniowej, fragment nasady bliższej kości łokciowej, ząb kręgu obrotowego, 3 niewielkie fragmenty wyrostków kręgów z powierzchniami stawowymi, fragmenty żeber oraz 4 fragmenty paliczków, w tym 2 fragmenty głów i jeden fragment trzonu z podstawą paliczka. Zaobserwowano ślady po zabytku brązowym na fragmencie blaszki kostnej kości sklepienia czaszki oraz na fragmencie nasady bliższej kości łokciowej. Wydzielono 61 sztuk drobnych okruchów ceramiki. Szczątki kostne występujące w obiekcie D83 (grób popielnicowy), oznakowane dwoma numerami inwentarzowymi (33/D/535 i 33/D/541) należą do jednego osobnika prawdopodobnie mężczyzny zmarłego w wieku lat.