Franciszek. przemys Górnego lska. Godtila, Historia handlu i. ^f^sli: P^JS^" Sf "ii.;-3 i ~r-^l

Transkrypt

1 Franciszek Godtila, Historia handlu i przemys Górnego lska ^f^sli: Sf "ii.;-3 i ~r-^l P^JS^" 1 HC 28" 7 S5ISb

2

3 FRANCISZEK GODULA.HISTORJA PRZYPISEK DO DZIEJÓW LSKA -:- WYDANIE NOWE -:- Z MAP GÓRNEGO LSKA oc- U O ^ -. y * POZNA: FISZER I MAJEWSKI (DAWNIEJ M. NIEfVjl ERKIE WICZ) MRSZAWA: E. WENDE & SP., ÓD-. L. FISZER, LWÓW: H. ALTEN- BERG, TORU: TOW. KSIGAR KRESOWYCH

4

5 PrzeómouL/a. W Imi Boe zabieram si do pracy, aeby spoeczestwu naszemu przedstawi dzieje lska Górnego pod wzgldem ekonomicznym. W przekonaniu, e dzieko niniejsze zostanie przyjte z uznaniem, temwicej, e brak jego dawa si ogólnie we znaki, wysyam je w wiat szeroki a szczególnie do rk naszych kupców i przemysowców, jakote modziey obu tycti bran pokrewnych. Nie chodzi mi o rozgos, o honor lub jakie zaszczyty ale zabierajc si do tej uciliwej pracy, kierowaem si zupenie innemi zasadami. Wiemy wszyscy bardzo dobrze, e polski lsk Górny, to jakby wielkie mrowisko pracowitego ludu. Przecie w tym kraju niema ani jednego kcika, któryby nie by sowicie zroszony poczciwym potem i to nie raz. ale setki i tysicy razy,od tylu ju wieków' Lud górnolski jest skarbnic przykadów dla caej Polski; z niej mona czerpa nieskoczenie i uczy si, jak mona wasn si, prac i umiejtnoci swój los i kraju polepszy. I nie bez przesady! Bo która to cz dawnej Polski dosza do tak upewnionego bytu ekonomicznego jeeli nie lsk Górny? Z maych pocztków, sigajcych wieków dalekich, przypominajcych nam szcztki naszych praojców, wzrós tak potny i rozgaziony przemys i handel, przyczyniajcy si do podniesienia dobrobytu ekonomicznego kraju naszego. Tam gdzie przed wieki byy nieprzebyte bory i puszcze, roi si od mrowia rk pracowitych, od dymicych kominów wielkich zakadów przeniyslowych jak hut i kopal. Miasta i wioski si rozrosy szalonym pdem a tam gdzie da-

6 - 4 - wniej dymio si z komimów chat wieniaczych, wznosz si domy nie rónice si wcale od pawilotiów wielkomiejskich. W tych miastach znajdujemy pierwszorzdne domy handlowe, utrzymujce stosunki handlowe z caym wiatem oraz niezliczony zastp kupców mniejszych, lokalnych. Wszystko to wiadczy o zapobiegliwoci przodków naszych jak i generacji dzisiejszej. Nie wpyny tu na rozwój handlu i przemysu jakiebd protekcje rzdu, gdy bez chtnych si do pracy, nic zrobi nie mona. Jednem sowem wszystko to, co obecnie posiadamy, jest jedynym dorobkiem ludu górnolskiego. Zwaywszy si i moc ludu górnolskiego, niejeden zapyta, dlaczego wszystkie te wielkie zakady przemysowe i handlowe znajduj si w rkach obcych, w^rogów naszych? Na to odpowiedzie trzeba, e nie mona wini o to ludu, -lecz stosunki i rzdy, w których dzieje te si odgryway. Wiadom ogóln jest rzecz, e wielk rol odgryway przez cae wieki zabiegi germanizatorskie poszczególnych gów panujcych, które gwatem przeksztacay denia ludu polskiego. Przybyszom obcym, wyposaonym majtkowo, przyznawano najdalej idce prawa. ya zupen tam rozwojowi przemysowi i I wanie kapita, ta potna sia finansowa, poo^ handlowi polskiemu. Naród polski na Górnym lsku nie opywajcy nigdy w zasoby finansowe, nie móg nawet pomyle o usamodzielnieniu si, a choby to byo kiedy moliwem, to prdy zupenie nam przeciwne na to nie pozwalay. Szczególnie po przejciu Górnego l- ska pod panowanie pruskie, zaostrzyy si stosunki wobec Polaków górnolskich. Rzd pruski zawsze d- y do ciemienia szczepu polskiego. Dowodów r.a to podawa nie potrzeba, gdy uczy nas o tem wasne dowiadczenie. Pomimo t;p naród nasz nie straci gowy. Mnie tak jak dawniej nasi przodkowie tak i teraz walczy o swoje praw^.sj^^oi^^biy^^^^tl^^tencj.

7 A awoce tej pracy dzi ju s widoczne, ^dy moemy si poszczyci wasnym dorobkiem na polu ekonomicznym, jaki mamy do zawdziczenia wasnej pracy. Dziki tej pracy mamy na Górnym lsku liczny zastp kupców^ i przemysowców polskich, rozrzuconyci po caym kraju. A susznie im si placówki te nale. Lud górnolski na wskro polski, kraj polski, to te bardzo na miejscu, e lud popiera swoich przez co nietylko wypenia obowizek obywatelski ale równoczenie przyczynia si do rozwoju handlu i przemysu rodzirnego. Oby dzieo rozpoczte przez nas rozwijao si w przyszoci i przynioso dodatnie owoce. Wszystkie te momenty, które tu skreliem, podaj obszernie w rozprawie niniejszej. Na wstpie podaj ogóln historj handlu i przemysu lska caego, uwzgldniajc szczegóowo lsk Górny. W dalszym cigu podaj historj poszczególnych miast górnolskich a w^ kocu statystyczny pogld na rozwój handlu i przemysu rodzimego. Cay materja ogosiem poprzednio w organie Towarzystw Modziey Kupieckiej Przegldzie Kupieckim''. Z wasnego dowiadczenia wiadomo mi, e wszelkie podobne prace maj wiksz warto, jeeli s zebrane w caoci, w osobnej ksice. To te yczeniu mojemu stao si zado, co mam do zawdziczenia Zarzdowi Zjednoczenia Modziey Kupieckiej w Poznaniu, który przychylny do mojei propozycji, wyda wasnym nakadem dzieko niniejsze, za co mu na tern miejscu serdecznie dzikuj. Jedno tylko mam yczenie, które jeeli si speni, sowicie mnie wynagrodzi za moj ma, nieumiejtn prac. W tym przypadku do Ciebie Modziey handlowa i przemysowa si odzywam. Niech ta broszurka b- dzie dla Ciebie podrcznikiem, z którego wiele nauczy si moesz. ledzc ustp za ustpem przekonasz si niezawodnie o zapobiegliwoci i pracowitoci naszych ziomków. We wszystkiem Ci s gwiazd przewodni, wedug której i Ty si rzdzi powinna. A wyniósszy z ich przykadów dobr nauk, naladuj tych przodków

8 - 6 - naszych pod kadym wzgldem, a naladujc ich, staniemy si godnymi ich dziedzicami. Pomnijmy te, e i my mamy obowiizek zostawi te po sobie jak' dorobek naszym nastpcom, potomnemu pokoleniu, aeby kiedy nie narzekano na nas, emy polskie ojczyste dziedzictwo zaniedbali, emy nie dopilnowali naszych obowizków, emy nie doprowadzili naszych zada do celu lub nie utorowali drogi do lepszej przyszoci, czego nie daj Boe! Bytom G.., 19. lutego 1911 r. Franciszek Godula.

9 1. Ogólny pogld geograficzny i statystyczny. Zanim przystpi do waciwego tematu, zapozna musz Szan. Czytelnika z geografi tej czci dawnej Polski. lsk cay dzieli si na trzy czci, lsk Górny, redni i Dolny, obejmuje kilometrów Kwadratowych i liczy (1905) mieszkaców, z tych Polaków, Morawian, Czechów i Wendów. Najwicej ludnoci polskiej liczy powiat katowicki wiejski bo a przeszo 107 tysicy, za procentowo najwicej powiat pszczyski, gdzie przypada na 1000 mieszkaców 882,8 Polaków. Polacy na Górnym lsku wyzna waj religj katolick, z wyjtkiem powiatów kluczborskiego i pszczyskiego, gdzie mieszka po kilka tysicy polskich protestantów. Oprócz tego mieszka powany zastp Polaków w powiatach sycowskim, namysowskim i brzegskim na lsku rednim. wogóle urodzajn, mianowi- Ziemia na lsku jest cie u podnóa gór, po prawym jednak brzegu Odry przewaaj piaszczyste grunta, jako te w pónocnej czci kraju, w której wiele lasów sosnowych. Orna rola zajmuje '^/t czci lska, ki ^^9, a lasy Y^. Z uprawy roli i hodowli byda synie lsk, gównie jednak z nadzwyczajnego, bogactwa ona swego, osobliwie górnictwa. Najwaniejszym podem lska jest wgiel kamienny, który nietylko zastpi drzewo, ale take podniós przemys lski do wysokiego stopnia roz\^ju, a handel zyska na tern bardzo wiele. Najwicej rozpowszecniione jest górnictwo na Górnym

10 - 8 - lsku, tu za najwicej w okolicy Bytomia. Nowsze kopalnie powstay w ostatnim czasie w okolicy Zabrza, Katowic, Pszczyny, Rybnika a nawet Hulczyna w powiecie Raciborskim. Na lsku rednim najwicej jest kopal w okolicy Wabrzychu (Waldenburg).Wjak wielkich rozmiarach górnictwo na Górnym lsku si rozwino, wiadczy liczba 25 mil jonów ton wgli kamiennych, które wydobyto w roku Z tych pozostao na Górnym lsku 10 mil jonów ton, resztujcych 15 mil. ton wywieziono po czci drogami e- laznemi i wodnemi do Berlina, Poznania, Krakowa, Wiednia i Pragi. Aby przyrost produkcji wgla lepiej okreh, nadmieni trzeba, e w r wydobyto dziesi razy tyle produktu tego jak 40 lat przedtem. Znamiennym jest take górnictwo kruszczy jak cynkowych, oowianych i elazianych. Kopal kruszczów jest na Górnym lsku przeszo 90, zakadów hutniczych przeszo 50. W hutach tych bywaj przetapiane owe kruszce na elazo, cynk, oów, kwas siarczany, srebro i zoto. Produkcja elaza podniosa si w ostatnich czterdziestoleciach siedmio-, srebra dwudziestoszekrotnie. Wszystkie te zakady zatrudniaj przeszo 80 tys. robotników. Pomidzy zakadami hutniczymi napotykamy na powan liczb pieców wysokich. Jeden taki piec wysoki dostarcza dziennie 600 ton elaza surowego; 60 wagonów kolejowych potrzeba do odwiezienia tyche. Znachodzi si jeszcze na lsku granit w okolicy Sobótki, Strzygowy, Strzelina i Zgorzelic, piaskowiec na Górnym lsku, w hrabstwie Kodzkiem i pod Bolesawcem, marmur pod Strzelinem, Szenowem, Ldkiem i Nys, kamie wapienny w okolicy Krapkowic, Gog"olina i Wielkich Strzelec, pod Rybnikiem i Gubczycami i wiele innych kamieni. Cukrowni jest na l- sku przeszo 60. Dalej napotykamy na fabryki wyrobów cementowych w Opolu i Groszowicach, fabryki prochu i d^mamitu w Nowym Bieruniu i Krywadzie, fabryk porcelany i fajansu w Tylowicach, fabryki

11 9 - szka w Gorzowie i Szobiszowicach. fabryki pfótiia i wyrobów bawenianych w Koziszyi i Prudniku, kopalni gipsu w Dzierysawiu (Dirschel) w Gubcz\'ckim i wiele fabryk wyrobów elaznych, lejar i wiele innych. Handel wasnymi podami przynosi lsku rocznie przeszo 100 miljonów marek. Wywozi za wyroby elazne, cynk. wgiel kamienny, zboe, nasiona, maso, okowit, wen, sukno, adamaszek, wyroby baweniane, szko i wyroby z niego, wyroby garncarskie i meble. Sprowadza za z krajów innych sól kucheiui kamienn, kaw, pieprz, oliw, rodzynki, owoce poudniowe, i wino. siemi lniane, ledzie, chmiel, tran, futra, naft, skóry, ój, konopie, mied, surow bawen i wyroby jedwabne. Jarmarki, banki liczne, doskonae urzdzenia pocztowe, egluga na Odrze i kanale kodnickim, oraz sie telegrafów i dróg bitych i elaznych uatwiaj handel i wzajemne stosunki. Z poudnia ku zachodowi pónocnemu pynie cz- Odra, 120 mil duga. Od Raciborza jest spawn i sto widzie mona okrty, wiozce a do 11 tys. centnarów adunku. Waciwy ruch Odr rozpoczyna si. w Kolu, gdzie zbudowana zostaa znaczna przesta. Tu dowo okrty towary z gbi kraju, zabierajc z powrotem wgiel i inne pody zicnme, które dowolodziarze kanaem kodnickim z obwodu przemysowego. Z Opola i okolicznych wiosek wywo flisacy drzewo budowlane pod Wrocaw i nawet w okolice dalsze. W\'wóz i dowóz towarów Odr jest znacznie taszy od transportu kolejowego. Koleje równie przyczyniy si do podniesienia handlu i przemysu. Przed otwarciem pierwszej kolei elaznej 0845 r.) rozwijay si handel i przemys bardzo nieznacznie. Dopiero od roku 1855 nastpia zupena zmiana na lepsze. Najwikszem miastem lskiem jest Wrocaw. Liczy mieszkaców, jest siedzib ksico-biskupi, liczn\ch banków, odznacza si o\ \vion\ni handlem

12 krajowym i zagranicznym, oywionemi jarmarkami na wen, len i maszyny, posiada liczne lejarnie, fabryki maszyn, mebli i wyrobów metalowych i kilkanacie browarów. Po Wrocawiu nastpuje Lignica, Gogów, widnica. Zgorzelice, Gliwice, Bytom, Katowice, Król. Huta, Racibórz. Kole, Opole i wiele innych miast i miasteczek, które tak dawniej jak i teraz zajmuj znaczne posterunki w dziedzinie handlu i przemysu. 2 Drogi handlowe i prawo skadowe. W dawnych czasach zupenie odmienne panoway stosunki tak w lsku jak i lsku Górnym. Okolice, zamieszkae dzi przez piciomiljonow liczb ludnoci, stay po wikszej czci pustkami. Osady i miasta podówczas rzadkie, odznaczay si jeszcze 19-ym bardzo ma hczb mieszkaców. Ko- w wieku munikacja pomidzy poszczególnemi miejscowociami bya niedogodna, drogi ze, prowadziy po wikszej czci przez lasy i nieprzebyte puszcze. Dla kupców istniay osobne.drogi, nazwane drogami hajidlovv^emi, które prowadziy przez miasta podówczas istniejce. Kupcom nie byo wolno otwiera skadów tam, gdzie im si podobao. Gównym zbytem towarów krajowych i zagranicznych byy wielkie targi, jarmarkami zwane. Tak wic jedzili kupcy po kraju, przywozili towary w wozach okrytych i wykadali je w tych miastach, które posiaday prawo skadowe, prawo naaane miastom przez gowy panujce. W miastach, które nie posiaday prawa skadowego, nie byo wolno kupcom przystawa ani tow^arów swoich sprzedawa. Prawo handlowe przepisywao to wyranie i kupcy byli zmuszeni trzyma si dróg przepisanych, jeeli nie chcieli si narazi na niebezpieczne napady w okolicach odludnionych lub na nieask wadcy krals, który zawsze przestpstwa takie surowo kara. W drugim rzdzie stanowiy drogi handlowe rzeki kraju jak Odra, na której dowozili lodziarze towary

13 z krajów obcych a wywozili plony krajowe do okolic bliszych i dalszych. W poszczególnych miejscowociach nad Odr pooonych istniay tak zwane przystanie, na których uskuteczniano dowóz i wywóz towarów i wyrobów. W tych przystaniach panowali ruch nadzwyczajny i jeszcze dzi ciesz si miasta, przy których przystanie takie,.istniay, rozgosem. Najwiksz przysta mia Wrocaw. Wrocaw by ogniskiem handlu na lsku i wogól w Polsce. Tam si krzyoway rozmaite drogi handlowe z Polski, Czech, Wgier i Niemiec. Gówna droga z Polski sza od Krakowa na Owicim i Opole, gdzie si czya z gocicem, idcym z Wgier przez w- wóz Jabonkowski; z Opola za ruszano dalej przez Brzeg i Oaw do Wrocawia. Drugi wolny gociniec, który czy Toru z Wrocawiem, szed przez Inowrocaw, Strzelno, Orl (po-d Krotoszynem) i Milicz póniej za przez Pyzdry, Kalisz i Olenic. W roku 1515 wymieniaj dokumenty jako polskie miasta celne, przez które musiay przechodzi towary lskie: Wschow, Pozna, Poniec, Kalisz i Sieradz. Prawo skadowe zostao nadane Wrocawowi przez królów polskich i przez nich w roku 1417 i 1441 potwierdzone tak, e obowizywao ono take kupców polskich. Wyjtków od tego przymusu, eby zjeda z towarami koniecznie do Wrocawia i tam je najpierw na sprzeda wystawia, dopuszczano bardzo rzadko, tylko na wielkie doroczne jarmarki w innych miastach. W roku 1490 udzielono te tego wyjtkowego przy^^ileju Gogowie i Brzegowi, Gliwice miay prawo skadowe na drzewo i chmiel. To te na polu handlowem przewaa zawsze Wrocaw, toczc inne miasta swojem wielkiem prawem skadowem. Dla feupców, pragncych z towarem jecha dalej, by ten przywilej wrocawski bardzo niewygodny, to te objedali czsto Wrocaw drog pónckmi na uyce i Pozna. Kupcy z Wielkopolski za próbowali drogi do Niemiec wprost

14 12 - na Lipsk, z czego korzysta handel w Gogowie. Wogóle w drugiej poowie 15-go wieku stracili Wrocawianie mir w Polsce i Polacy dyli do tego, aeby te inne lskie miasta zarabiay na handlu przechodzcym przez lsk. 3. Rozwój przemysu i handlu. W kocu wieku 15-go podnioso si na lsku górnictwo. Wedug poj redniowiecznych byo ono moinopolem rzdowym t. j. skarby ukryte w ziemi byy wasnoci monarchy, a wic na lsku ksicia miejscowego, a gdzie go nie byo, króla czeskiego. Waciciel gruntu, chcc na nim kopa, musia na to mie przywilej, za który drogo zmuszouy by opaca. lsk bogaty jest w pody kopalne. Ju w 13-ym wieku wydobywano zoto w Zotoryi, ale pokady te wkrótce si wyczerpay; próbowa tam potem szczcia Fryderyk II, lecz bez powaniejszych rezultatów. W r znaleziono za to nieco srebra i zota na gruntach pod Jelenigór; wicej za zota byo w rozdzialenastpnym wspomnianej kopalni zota pod Reichenstein i kopalni Cy^mantowskiej. elaza wydobywano na lsku niewiele; najwicej w osadzie zwanej elazngór, nieco miedzi przy wsi nazwanej te z tego powodu Miedziangór w ksistwie lignickiem. Byo tego razem nie wiele i nie wystarczao nawet na pokrycie potrzeb krajowych. To te przywoono duo miedzi z Wgier, W drugiej a elazo ze Styrji; na.lsku przerabiano te rudy i sprzedawano potem towar przemysowy /na pónoc do Gdaska, na poudnie do Wiednia a do Wenecji. poowie 16-go wieku orzeczono, e monopolem rzdowym maj by tylko kruszce drogie, za kruszce pospolite maj by wasnoci waciciela gruntu. Orzeczenie to wydano z powodu procesu wytoczonego margrabiemu Jerzemu o kopalnie oowiu w Bytomiu. e takowe zostao zastosowane w uycie, wynika z tego, e wydobywanie rudy elaznej w ko-

15 -Kopalniach w Stanicach, nalecych do opactwa Rudzkiego, byo pod staym dozorem mnichów klasztoru, tak samo huty do opactwa tego nalece. Wanym niezmiernie by handel z Polsk. Na pierwszem miejscu wyliczy tu wypada sól, przywoo- Wieliczki pod Krakow^em, gdzie s najwiksze na n z caym wiecie kopalnie soli czyh saliny, rozszerzajce si cigle do dzi dnia. W Olkuszu, niedaleko granicy, byy kopalnie oowiu i srebra; duo górników ze l- ska znajdowao tam swój zarobek. Obok soli handlowano te futrami i skórami kupowanemi w Polsce. Z Wielkopolski za pdzono bydo na lsk; najbardziej syny w 16-ym wieku wielkie targi na woy w Brzegu. Suszone ryby z Prus take byy bardz, poszukiwane przez ówczesnych kupców^ Nawzajem za to dostarczali Polsce kupcy wrocawscy gównie pieprzu. Pieprz by wówczas bardzo drogi tak, e midzy kupcami maa miareczka" pieprzu znaczyo, skaza go na grzywny pienine. Towar, ten by bardzo intratny w handlu, a Wrocawianie umieli go skupi w swojem miecie i synli daleko po wiecie pieprzowym handlem. Oprócz handlu towarami sprowadzanemi na lsk z krajów zagranicznych rozwiny si tu z czdsem gazie przemysu, jakiemi si ssiednie kraje poszczyci nie mogy. W wieku KS-ym rozwino si na lsku sukiennictwo. Zajmowao ono sporo rk w Lignicy, w Bolkowicach, w Bukowie, widnicy, w Prudniku, Kodzku, Strzygowle i Zgorzelicach. Póniej dopiero rozwino si póciennictwo, które najlepiej si wiodo w Jeleniejgórze w ksistwie jaworzyskiem. Trzeba wiedzie, e jeszcze nawet wieki rednie nie znay cakiem bielizny. Na lsku zaczli jej uywa zamoniejsi ludzie dopiero w 15-ym wieku. Na lsku umiano jednak wyrabia tylko podlejsze gatunki sukna i pótna; lepsze trzeba byo sprowadza z Niederlandów i Anglii, drog na Gdask, a wic przez porednictwo kupców polskich, zwaszcza poznaskich i kaliskich.

16 Oprócz sukiennictwa i póciennictwa rozpowszechniona bya na lsku produkcja piwa. Dawnymi czasy byo ulubionym napojem niszych warstw mocne, czarne, tuste i sodkie piwo wrocawskie, z którego Wrocaw mia wielki dochód. Poywnem ale take bardzo mocnem byo gogowskie piwo. Strzygowianie warzyli biae piwo, które biirdzo przyjemnie chodzio, z którego to powodu duo go kupowaa szlachta. e wyrób piwa odrzuca znaczne zyski, wynika ju z tego, e w czasie 30 letniej wojny byo jedynem ródem dochodu zuboaych strzygowskich mieszczan. Równie symnem byo biae piwo Ligniczan, którzy posiadali przywilej, moc którego o pótorej mili w promieniu miasta ani szlachcicowi ani chopu nie wolno byo warzy piwa, lecz wszystko piwo dla siebie i swych wyszynków z miasta bra. Wielki pokup mjao przez dugi czas pszeniczne piwo wiebodziskie, którego bardzo duo wywoono poza granice lska. Take Opawa, Zotogóra i widnica syny z doskonaego piwa. widniczanie warzyli dwa gatunki; pszeniczne i jczmienne, które tak byo wyborne, e daleko rozchodzio si po wiecie. Nietylko Wrocaw i Toru, ale nawet Buda na Wgrzech miaa sklep widnicki. Oprócz tego warzyy piwo klasztory, podówczas na lsku w wielkiej mierze rozpowszechnione. Od piwa uchwalali ksita i stany lskie co kilka lat do skarbu królewskiego podatek, który wynosi 1 do 6 groszy od beczki. Od roku 1546 musiay paci miasta stay podatek od piwa i to od korca wywarzonej pszenicy lub jczmienia po czeskim groszu. W niektórych miejscach wolno byo piwowarom warzy tyle piwa, ile tylko sprzeda mogli, w innych warzyli po kolei raz tygodniowo. Istniay take na lsku winnice i to w Parchwitz pod Karolatem, Bytomiu nad Odr, Zielónogórze i Kronie, gdzie wytaczano biae, a zwaszcza nieze czerwo-

17 ne wino. Bogaci woleli jednak zagraniczne wina jako to wgierskie, morawskie, austryackie; sprowadzano nawet reskie, francuskie i hiszpaskie. Na wino odby^ way si wielkie jarmarki w Nysie, w styczniu na w. Agnieszk: w dniu tym wiele.tysicy beczek przywo- Austryi. ono z Wgier, Morawy i 4. Stosunek Wrocawian i lska do Polski. W Poznaniu i Wroc-lawianie i wcznie lsk cay prowadzili prawie wycznie handel z Polsk. Po wikszej czci wozili Wrocawianie do Polski drogie materje i korzenie, które sprowadzali z Wenecji i portów niderlandzkich; z Polski za otrzymywali sól, futra, skóry, zboe, bydo i solone ryby. Ostatnie miay wielki pokup z powodu postów, które w dawniejszych czasach byy liczniejsze i ostrzejsze jak dzisiaj. Krakowie zakadali kupcy wrocawscy domy handlowe i skady towarów, ztd te cise czyy ich stosunki z tamtejszymi mieszczanami. Krakowianie rzucali si nawet wespó z Wrocawianami na przedsibiorstwa rozmaite. Im to midzy innemi zawdziczaby rozwój kopalnie zota na tak zwanym Zotym ole*' we wsi Maifrieds(i^orf pod Reichenstelnem. W roku 1465 kupi klasztor Cystersów w Kamiecu ow wiosk z kopalni zota, któr owi krakowscy i wrocawscy kupcy doprowadzili przedtem do kwitncego stanu. W roku 1484 uregulowa ksi zibicki Henryk stosunek kopahii do klasztoru i wyda statut górnicza Jak ju powyej wspomniano, spowodowali Wrocawianie sw niesumiennoci i samolubstwem znaczny upadek handlu z Polsk. Za wspólnem porozumieniem si naznaczali nie tylko jak na.inisz cen na towary polskie, ale take zniali warto monety polskiej. Takiego wyzysku znie kupcy polscy nie mogli i w odwet za to, omijali Wrocaw coraz bardziej. Zagroeni utrat zysków, udali si Wrocawianie 1490 r. o pomoc do króla wgierskiego Macieja, w którego

18 posiadaniu lsk si wówczas znajdowa. ]Vlaciej zniós si z margrabi brandenburskim Janem Cyceronem i obydwaj ogosili, e nie dalej na zachód posuwa si wolno kupcom jak do Wrocawia i Frankfurtu. Na zakaz ten odpowiedzia król polski Jan Olbracht 1499 r.. rozporzdzeniem, wydanem na sejmie krakowskim za zgod panów wieckich i duchownych, aby kupcy z Polski nie wywozili towarów na sprzeda do Wrocawia ani wogóle do lska, a kupcy wrocawscy i lscy po opaceniu ce granicznych dojedali tylko do Krakowa, Poznania i KaMsza i w tych miastach skadowych towary sprzedawali lub kupowah, tak samo jak kupcy z Prus, z Litwy i Mazowsza. Ktoby przeciwko temn rozporzdzeniu dziaa, temu towar zabiera miano. Tak wic przecito zwizki handlowe Wrocawian z Torunianami; pierwsi zwrócili si ze skargami do nastpcy Macieja, króla w^gierskiego i czeskiego Wadysawa, starszego brata króla polskiego Jana Olbrachta oraz do niemieckiej hanzy. Ale adne wstawienie si hanzy i króla Wadysawa skutku nie odniosy. le wic wyszy miasta Wrocaw i Frankfurt na owym zakazie króla Macieja i elektora Jana Cycerona z r Oczywicie dokaday oba miasta te wszelkich stara, aby przeszkodzi^, przynajmniej bezporedniemu handlowi Polaków z Lipskiem i innemi miastami zachodniemi, mianowicie Norymbergi i Frankfurtem nad Mena. Jako uzyskay od swoich ówczesnych wadzców, Wrocaw od króla Wadysawa, Frankfurt od elektora Joachima, potwierdzenia dawnego prawa skadowego. Na tem ucierpia z pocztku handel polski, a Wrocaw nic nie zyska. Król polski bowiem Zygmunt Stary, oburzony, e poddanym jego stawiano zapory w znoszeniu si z zachodem, zabroni cakiem kupcom wrocawskim handlowa z Polski, nie odmawiajc im jednak prawa cigania tame swych dawnych nalenoci. Polscy natomiast kupcy, stawszy si w miejsce

19 - 17 Wrocawian porednikami w handlu zachodu ze wschodem obierah sobie teraz inne drogi do Niemiec, ni te, które prowadziy przez Wrocaw i Frankfurt. Wprawdzie wyda król wgierski i czeski Wady- miast lskich, aby saw rozkaz do wszystkich ksit i do Wrocawia. Rozkaz ten pod kar 50 marek zota nie przepuszczah zagranicznych kupców przez swe posiadoci, lecz ich zawracali pozosta bez skutku, bo miasta lskie nie chciay na rzecz Wrocawia zrzeka si zysków i korzyci, jakie im pyny z pobytu polskich kupców w ich murach. Szczególniej najposuszniejszym okazywa si Gogów, którego ksiciem od roku 1498 do 1506 by tene sam Zygmunt Stary, który teraz zasiada na tronie polskim, a który rozumnymi i sprawie- powaanie dliwymi rzdami zaskarbi by sobie mio i Oogowian, Z przycliylnoci wic do dawnego pana, jako te dla wasnej korzyci dopomagah Gogowianie Polakom w handlu z zachodem, a e miasto dogodnie leao, przeto chtnie kupcy polscy dotd przybywali, skutkiem czego Gogów nadzwyczaj si oywi i podniós. Nie pomogy nic ani zakazy ani groby sabego króla czeskiego Wadysawa. Wreszcie wezwa rajców gogowskich w r do Budy, dokd te wysali posów Wrocawianie. Powoujc si na swe przywileje, dali Wrocawianie, aby im (jogowianie wynagrodzili straty w iloci 20 tysicy zotych, aby zapacili kar 50 marek zota i zaprzestali handlowa z Polakami. Ale król Wadysaw, nie chcc si naraa królowi polskiemu ani te szkodzi innym miastom lskim, porudzij Wrocawianom, aby si przy swem prawie nie upierali. Jako ostatecznie zrzekli si 1515 r. swego prawa skadowego, dozwalajc kupcom polskim wolnego przejazdu przez Wrocaw, poczem król polski otworzy im znowu granice Polski. Z tego powodu wywiza si spór pomidzy Wrocawiem a bowiem prawa skadowego Frankfurtu i elektorem brandenburskim, przy odnowieniu W rocawia zo-

20 prawic bowizali si Wrocawianie utrzyma przy tern Frankfurt, a elektor brandenburski Wrocaw. Teraz za, gdy zniesiono ograniczenia, którym podlegali dotd kupcy zagraniczni w Wrocawiu, zdano z zachodu na wschód i odwrotnie przez Wrocaw, do Frankfurtu natomiast mao kto przybywa. Elektor Joachim oskara wic Wrocawian o wiaroomstwo i da wynadgrodzenia za wyrzdzon Frankfurtowi szkod. Spór toczy si przez lat kilka, a wreszcie w roku 1520 uagodzili Wrocawianie elektora podarkiem rumaka i srebrnego puhara. 5. Pienidze na lsku. W powyej przytoczonych formach rozwija! si handel i przemys na lsku w czasach dawniejszych. Pomimo tego, e dwie te gazie spokrewnione napotykay na róne przeszkody, to jednak nie odczuway tego tak, jak braku monety, przedewszystkiem monety wspólnej. Nawet taki may kraik jak lsk, nie mia jednej wszdzie monety, podczas gdy olbrzymiia Polska ju od pocztku jagielloskiego okresu jedno pienidzy zaprowadzia. Prawo bicia monety przysugiwao wadcy kraju lub temu, komu monarcha na to zezwoli za osobnym przywilejem; otrzymyway takie przywileje niektóre miasta, niektórzy biskupi i opaci. W Polsce byo prawo bicia monety uregulowane, natomiast w innych krajach panoway pod tym wzgldem wielkie nieporzdki, z powodu czego mocarstwa miay cikie kopoty. Tak byo i na lsku. lskie mennice, wydzierawiane po wikszej czci ydom, biy monet lich. Cieniutkie blaszki z lichej mieszaniny, ze stemplem po jednej tylko stronie i dat zaklse po stronie odwrotnej, nazywano brakteatami i te leciuchne kawaeczki cienkiej blachy byy pienidzem w rednich wiekach na lsku naszym. Tylko widniczanie, majcy z dawna

21 przywilej mennicy, bili grubsze grosze; ale poradzili sobie na to waciciele innych mennic, odmawiajc kursu widnickim pienidzom w swoich posiadociach tak, e te grosze miay znaczenie tylko w widnicy i tam te miay wyszy kurs, a za widnic ju trzeba je byo zmienia ze strat. widniczanie jednak na tern dobrze wychodzili; obcym kupcom przybyym do ich miasta i wszystkim swoim wierzycielom wogóle pacili oczywicie groszami. Ci za, eby na nich straty nie ponosi, zamie_niali je zaraz w widnicy na towary, kupujc od widniczan i pacc im znowu tymi samymi groszami. W ten sposób zwiksza si obrót handlowy w widnic\' a odchodzio najbardziej sawne ju wówczas piwo widnickie, które a na dwór królów polskich sprowadzano. Wygoda ta wysza jednake w kocu na ze widniczanom. W roku bowiem 1519 postanowi król wgierski Ludwik Jagielloczyk skoczy ju raz z uciliw rónorodnoci monety i wprowadzi w maym kraju jedne stop pienin. widniczanie oparli si temu, bo w takim razie traciliby przez to, e obcy kupcy nie byliby ju zmuszeni kupowa u nich od razu towary za pienidze od nich zarobione. Podnieli tedy silny bunt przeciw królowi, który skoczy si dla nich smutnie tem, e w roku ]522 cito na rynku wrocawskim trzech gównych przywódzców rozruchu. W cztery lata potem zgin król Ludwik pod Mochaczem, zosta)viwszy na lsku t pamitk po Jagiellonach, e skoczyy si monetarne oszustwa. Król Ferdynand i jego nastpcy zrozumieli dobrze znaczenie tej sprawy i rzecz rozpoczt przez Ludwika prowadzili roztropnie dalej. W uzupenieniu do powyszej rozprawy dodac musz,e tak handel jak przemys na lsku znajdowa si od czasów najdawniejszych z bardzo maymi wyjtkami w rkach obcych, po wikszej czci pod protekcj monych, zniemczonych magnatów lskich. 9*

22 Na lsku bowi^n od lat redniowiecznych wzmaga si napyw obcych narodowoci lia szkod ludnoci polskiej. W dodatku nieustanne wojny wydrabnialy lud nasz polski na lsku, a na jego miejsce sprowadzali ksita bezustannie kolonistów z dalekich stron niemieckich. Wan, niestety dla ludu polskiego szkodliw pozycj w dziedzinie handlu i przemysu lskiego zajmoway take klasztory. W posiadaniu tyche byy zakady przemysowe jak kopalnie zota, rudy elaznej, fabryki szka, browary, palarnie wódki, myny i wiele innych. Zakonnicy a szczególnie przeorowie tyche klasztorów, pochodzenia niemieckiego, sprowadzali do zakadów tych urzdników i robotników Niemców. Poa protektoratem zakonów powodzio si przybyszom z stron dalekich bardzo dobrze. To te nie dziw, e si z czasem na ziemiach lskich rozpanoszyli, prac na polu ekonomicznem na siebie wycznie przejli I te z czasem cay handel i przemys na ziemiach lskich pozyskali. Fakt ten o ile jest dziwnym, gdy si zway, e wikszo ludnoci bya polsk, o tyle za jest prawdopodobnym, gdy si wemie pod uwag stosunki dzisiejsze. Tak jak teraz, tak i dawniej bya ludno polska podówczas wcale nie uwiadomiona i wpywom obc:^tti uleg. Nie zdawajc sobie sprawy z tego co robi oraz, stojc pod cis kuratel swych panów, pozwalaa na wszystko. To te teraz powinnimy to, co przodkowie nasi zaniedbali, cho w czci naprawi. Majc smutn przeszo za sob, powinnimy dba o wywalczenie sobie lepszych warunków bytu na przyszo. Dobry przykad daj nam narody inne. narody, które na wiecie dawniej nie istniay. Smutnym zaicie objawem byoby to, jeeli nasz naród polski, od tysica przeszo at istniejcy, nie miaby istnie, si rozwija, na ziemiach swoich si dorabia majtku, wypierajc susznie obcych nam przybyszów.

23 Z historji handlu i przemysu powiatu Rybnickiego. Ciekaw jest historja handlu i przemysu caego lska. Aby da dokadny pogld na cay przebieg y- cia i stosunków oraz warunków, w jakich jej dzieje si odgryway, nie wystarcza ogólne ich zestawienie. Potrzebna jest do zupenego poznania tych dziejów dokadna znajomo caego lska, poszczególnych powiatów oraz ich historji. To te zabierajc si do szeregu moich rozpraw, pragn Szan. Czytelnikom przedstawi zarys historji handlu i przemysu Górnego lska w rozdrobnieniu. Zaczynam nsamprzód od powiatu Rybnickiego, w którym przez dugie wieki istnia sawny klasztor Cystersów w Rudach, do którego naleao kilkanacie dalszych, tworzcych razem znane wiosek okolicznych i wszdzie opactw^o rudzkie. * tu nad sam gra- Powiat Rybnicki pooony jest nic austrjacko-prusk i tworzy wschodnio-poujniow cz Górnego lska. W samem sercu powiatu tego pooone jest starodawne miasto powiatowe tej samej nazwy. Ziemia jest po wikszej czci piaszczysta a ztd pi) wikszej czci mniej urodzajna, przeplatana po wszystkich czciach lasami iglastemi. Dwie mile od miasta Rybnika, w kierunku na pónoc pooona jest nad ma rzeczk Rud w odosobnieniu pomidzy lasami cienistemi miejscowo, Wielkiemi Ru- niemiecku Gross Rauden" zwana. dami, po Zaoenie opactwa rudzkiego siga wieku trzynastego. Wówczas panujcy ksi na Opolu Wadysaw, ówczesny wadzca teraniejszego powiatu rybnickiego, zbudowa nad ik)wyej wspomnian rzeczk Rud w r. 12vS8 klasztor, w którym osadzi podówczas ju znany Zakon Cystersów. Mnichom, klasztorem za- wszelkiego wiadujcym, nada Wadysaw przywileje rodzaju. I^omidz\' innemi wolno im b\o zajmowa si

24 handlem i przemysem. Kadorazowy opat byt zawiadowc wszelkich dóbr i zakadów tak handlowych jak przemysowych i rzdzi si jako ksi samodzielny. Jemu przysugiwao prawo wznoszenia i znoszenia wszelkich urzdze klasztornych o ile tego wymagay stosunki i potrzeby. Do podniesienia dochodów klasztornych, które podówczas byy bardzo skromne, przyczyni si niemao przemys i handel. Ju trzysta lat po zaoeniu klasztoru okoo 1585 r. istniay w Stodoach, wiosce do opactwa rudzkiego nalecej, hamernie, najprzód oddane pewnemu dziedzicowi w dzieraw a póniej przejte na rachunek iklasztoru. Hamernie te, urzdzone bardzo pojedynczo, nie opacay si, to te ju 1651 r. zostay oddzierawione zarzdzcy klasztoru na przecig 3 lat. W roku 1747 zbudowano obok dotychczasowej hamerni wielki piec do wytapiania rudy elaznej, oprócz tego dwa ogniska. Tak samo urzdzoiuo dwa takie ogniska w Brantoce pod Rudami. Produkcja ela- ;za w tych zakadach bya stosunkowo bardzo maa, jg^dy wynosia zaledwie 150 centnarów na miesic. ' Produkt ten wywoono Odr z przystani w J\irzu do Wrocawia i Berlina. Rud elazn potrzebn do wytwarzania elaza wydobywano z kopalni pod Stanicami, wioski przyczonej do opactwa rudzkiego. W roku 1747 zatrudnionych w niej byo 8 górników. Z czasem zapas rudy e- laznej si wyczerpa zupenie. Odtd musiano rud sprowadza z Tarnowskich Gór, Rudnych Piekar, Radzionkowa i Naka. W roku 1701 zbudowano take hut w Przeryciu pod Rudami, l^a niestety roik póniej spo- na na zupenie. Jeszcze jedn hut zbudowano 1703 r. Nowinach. W roku 1707 posiadao opactwo 5 hut elaza i to dwie w Stodoach, dwie na Nowinach i jedne w Przeryciu. Po zniesieniu opactwa przez rzd pruski 1810 r. zostay huty przez nowego waciciela po czci powie-

25 - 23 kszone. za po czt^ci zostaa produkcja w' nich ograniczona. W roku 1816 przeniesiono piece wysokie z Stodó do Rud. W padzierniku 1822 r. posiadao pastwo rudzkie piec wysoki, kuni i druciarni w Rudach Wielkich, kuni miedzi w Maych Rudach, dwie kunie w Stodoach i fabryk gwodzi w Raciborskiej Kuni. Dzi po wszystkich tych zakadach nie ma ju ladu. Jak ju powyej wspomniano, posiadao opactwo oprócz wielkich pieców i hamerni take kunie. Byy one dwóch rodzajów: elaza i miedzi. Brak ostatniej dawa si w opactwie bardzo odczuwa i aby temu cho w czci zaradzi, zbudowano w okolicy Maych Rud kuni miedzi kosztem 1232 florenów. Zakad ten prowadzili Cystersi na wasny rachunek. W zakadzie tym zatrudniano 2 mistrzów i kilku pornocuików. Produkcja w\t()bów miedzianych huty tej bya do znaczn. Mied potrzebn sprowadzano z Cieszyna, Opawy i Gubczyc. W roku 1835 zosta zakad ten powikszany, jedenacie lat póniej z powodu zbyt marnej komunikacji z ródami dostawczemi zawieszony. Kada ga przennsowa, dajca chob\' mae zyski, bya Cystersom podana. Tak zaoono 1713 r. w okohcn' Za\\ad\' szklarni, w której produkowano szko do okien, szko wklse, lustrowe. karafki, d/banki, kieliszki, pery do róaców, szko kredowe, butelki, tabakierki i kaamarze. Wszystko to wywoono przez Opaw do Austrji a take do Wrocawia. Popyt na produkty szklarni opactwa b\ nadzwyczaj wielki. Podczas wojen lskich zmala jednak tak bardzo, e w polowie 18-go wieku musiano szklarni zamkn. Oo wyrobu szka potrzebny jest pota. Poniewa daleko nie byo warzelni potau, zbudowa opat Bernard w kolicy Rudy podobn warzelni. Produkty wa rzeh odstawiano do wasnej szklarni w Zawadzie. I^óniej zniesiono warzelni w Rudach i zbudowano j

26 - 24 * W samej Zawadzie. Po zamkniciu szklarni w Zawadzie zostaa take i warzelnia zniesion. Wiadomoci z roku 1736 opiewaj, e ju wtedy wypalano z drzewa smol. Liczby wykazuj, e produkcja bya pokana a niektóre miejscowoci, jak Barglówka miay byt swój produkcji smoy do zawdziczania. Klasztor w Rudach posiada take wasn gorzelni, powszechnie arend zwan. Istniaa ona a do zniesienia opactwa a produkowano w niej zwyczajn wódk i pewien rodzaj likieru. Wszystkie gosix)dy w opactwie pooone, byy zobowizane tylko wódk z klasztornej gorzelni prowadzi. Dochody z sprzeday wódki byy stosunkowo znaczne i wynosiy: w roku 1718 florenów 1343, w r florenów 1452, w roku 1720 florenów 1848, w roku 1724 florenów 2038, w roku 1800 talarów 3035, w roku 1901 talarów 3243, w roku 1802 talarów^ Z powyszych danych wynika, popyt na wódk by znaczny a nawet stosunkowo wielki, zwaywszy may obszar ziemi, na którym j sprzedaw^ano. Piwowarstwo uprawiano bardzo wczenie. Kiedy zbudowano pierwszy browar, niewiadomo. W roku 1709 zbudowano w miejsce starego nowy. Piwo rudzkie miao zwykle dobry rozgos. Konsumcja bya znaczna, zmniejszya si jednake na pocztku wieku omnastego z powodu wikszego pokupu w^ódki. Podczas gdy w^ roku 1719 dochód z sprzeday piwa wynosi 2539 florenów, spad w roku 1723 r. na 2040 florenów. Póniejszych danych brak zupenie. Równie i handlem jako takim zajmowah si zakonnicy w pewnych ramach. Przedewszystkiem sprzedawali wyroby z hut. ich wasnoci bdcych. Wyroby te wysyano do wszystkich czci kraju. Take i hodowla byda, zbiory z roli, ryboóstwo i pszczelarstwo przynosiy pewne dochody. Szczególnie wena z owiec wasnej hodowli miaa wielki popyt. Sprzedawano j za

27 wysok cen handlarzom sukna w Huczynie, orach i Opawie. Z artykuów spoywczych nie wszystkie byy na miejscu; musiano je sprowadza z dalszych okolic. Zakupywano je wspólnie dla wszystkich poddanycli opactwa. Dziao si to na tak zwanych wyprawach kupieckich, które si regularnie w pewnych odstpach czasu odbyway. Zakupione towary wykadano w poszczególnych miejscow^ociach na pewnych miejscach. Naturalnie sprzeda wszystkich art>'kuów odby-waa si pod cis kontrol zakonu. Pomidzy artykuami spoywczymi zajmowaa sól pierwsze miejsce. Sprowadzano j od handlarzy obcych z Raciborza i Tarnowskich Gór. Any, cynamon, migday, kasztany, cytryny, szafran, cukier twardy, kwiecie muszkatowe itd.. kupowano w Nysie i Raciborzu. Herbat zakupywano w Opawie. Zapotrzebowanie ryb suszonych i ledzi pokrywano w Nysie. Za ton ledzi pacono 1723 r. 13 fi r. a 32 floreny. Kaw zaprowadzono w opactwie 1720 r. Wszystkie towary, zakupywane u kupców obcych, byy nadzwyczaj drogie. Szczególnie towary z krajów zagranicznych odznacza^' si wysok cen ju to z powodu w\'sokich ce, jak te przez wyzyskiwanie kupców obc\'ch. Opactwo na sprowadzaniu towarów nietylko nic nie zarabiao, przeciwnie rok rocznie znaczne sum\' dopacao. Mimo to nie zaniechali mnichowie handlu. Uprawianie handlu przez z^kon nie przynioso okolicy adnych korzyci. Cenv na towary byy zwykle wygórowane a do tego da si odczuwa zwvkle brak pewnych towarów. Przez takie postpowanie mnichów tamowano rozwój handlu, szkodzono zatem kupiectwu samemu. Kupiec chccy si osiedli w jednej z wiosek do opactwa nalecych, nie mia utrzymania. Wpyw y zakonu day si take i dalszym okolicom we znaki. Miasta pobliskie jak Rybnik, nie mogy si dostatecznie rozwin.

28 Lepsze warunki dla kupiectwa nastay po zniesieniu opactwa. Od tego czasu lud wiejski nie byl zmuszony do kupowania artykuów w skadach przez zakon urzdzonych. Majc woln rk, pokrywa swe potrzeby u kupca rzeczywistego. Na tern zyska mogli tylko kupcy sami. Nietylko e przysporzono im dochodu, ale mieli take moliwo osiedlania si w miejscowociach do opactwa nalecych, w których prywatnych interesów dotychczas nie byo. Na zakoczenie artykuu doda musz, e nietylko w powiecie Rybnickim ale wszdzie, gdzie klasztory miay swoje siedziby, dziay si podobne rzeczy. Nie chc bynajmniej przez to robi Zakonowi zarzutów, zaznaczam jednak, e stosunki takie wpyway niekorzystnie na cay ustrój handlu lskiego. Wprawdzie dzi wpywy takie byyby maostkowymi, wówczas jednak odgryway powan rol. lo te kupcy niechtnem okiem patrzeli na zakon. Dzi przedstawia si powiat w zupenie odmiennej szacie. Powstay wielkie kopalnie, zakady fabryczne, rozwin si take i handel w caej peni. Wioski, o których dawniej nikt nie wiedzia, stoj w najlepszym rozkwicie, rokujc tak handlowi jak i przemysowi jeszcze lepsz przyszo. 7. DYtom. Wedug opowieci ludowej mia król polski Bolesaw I. Chrobry okoo roku 1020 na miejcu dzisiejszego Bytomia zbudowa warowny zamek, który nazwano Bitom czy Bytom. W póniejszych wiekach napotykamy t polsk nazw miasta, które powoli powstao z osad rolników, myliwych, pszczelarzy, rkodzielników i kupców, którzy zamieszkali w lesistych okolicach zamku. Nazw miasta wywodz historycy od wyrazów byt, by, co wiadczy o czstym pobycie królów polskich w zamku bytomskim, dokd przybywali z sw^i siedziby Krakowa na wiksze wyprawy owcze.

29 Historycznie stwierdzonem jest, e ju okof) roku 1178 by Bytom miastem. Potwierdza to dokument z dnia 26. maja 1229 r. W tym czasie byl Bytom wasnoci klasztoru w Tycu pod Krakowem i odznacza! si ju wówczas wielkimi jarmarkami. Miasto i okolic zamieszkiwali Polacy. Pastwo bytomskie naleao 1163, w którym to roku zosta lsk podzielony stosownie do woli Bolesawa Krzywoustego pomidzy trzech synów^ Wadysawa II. Bolesawa, iyiieczysawa i Konrada, do ziemi krakowskiej. W roku 1179 odstpi wielki ksi Kazimierz bratankowi swemu Mieczysawowi Raciborskiemu, chcc go sposobem tym przycign na swoj stron, spory kawa ziemi krakowskiej z grodami Bytomiem, Owicimem, Zatorem, Siewierzem i Pszczyn. W ten sposób lsk bardzo si powikszy, a darowizna ta pozostaa ju przy ksitach lskich. Zapamitajmy sobie dobrze ten wany w historii lska wypadek i zapiszmy sobie dobrze w pamici, e kraina bytomska i pszczyska, to to pierwotnie nie lsk, ale po prostu ziemia krakowska. Gdyby nie ta darowizna, nie mówioby si ludowi z pod Pszczyny i Bytomia lzacy, ale Krakowiacy. Przeszy wieki, mao kto tam ju wie, jak to byo z pocztku: ale we krwi zostao tu kademu to, co cignie do Krakowa. Do dyecezji krakowskiej naleay te ziemie a do roku 1821; wtenczas dopiero przyczono je do biskupstwa wrocawskiego. Po mierci brata Mieczysawa, Bolesawa I., przeszo 1201 r. take pastwo opolskie, wasno Bolesawa, pod panowanie ksicia raciborskiego i bytomskiego, tego Mieczysawa. Nastpc Mieczysawa zosfa syn jego Kazimierz!., który obj rzdy 1211 r. Pod jego rzdami rozpocz si napyw Niemców do dzisiejszej dzielnicy górnolskiej. Ksi ten sprowadza do swego ksistwa niemieckich osadników, rycerzy i ksic\', nadawa miastom prawa niemieckie, wy-

30 28 pierajc staropolskie prawa i urzdzenia. Po mierci Kazimierza 1230 r. byy kraje do ksistwa jego nalece zalane fal osadników niemieckich. W roku 1238 nastpi podzia ksistwa raciborskiego pomidzy synów Kazimierza I. Mieczysawa II. i Bolesawa. Pierwszy otrzyma ziemi opolsk, drugi ziemie bytomskie i cieszyskie. W tych czasach odznacza si szczególnie Bytom oya^ionym handlem, jaki prowadzono z kupcami krakowskimi. Handel ten, zapocztkowany za czasów przynaleenia ksistwa bytomskiego do zierni krakowskiej, mia dla kraju dodatnie znaczenie. Artykuami handlowemi byy podówczas futra z ubitej w lasach bytomskich zwierzyny, miód i wosk z wasnych pasiek, skóry, bydo, którego hodowl si okolica w ówczesnych czasach bardzo odznaczaa, zboe z dobrze uprawianych ról, sól i róne wyroby metalowe. Podczas napadu Tatarów do ziem lskich, podupad handel bardzo. Wszelkie zabiegi Mieczysawa raciborskiego aby uniemoliwi nieprzyjacielowi przejcie na drug stron Odry, nie speniy si. Mieczysaw zosta pobity a hordy dzikiego narodu zapeniy wszystkie zaktki ziemi lskiej. Ziemia bytomska a szczególnie miasto Bytom zostay spustoszone w okropny sposób. Mieszczastwo z obawy przed nieprzyjacielem opucio miasto i dzienne zajcie, chowajc si w lasach. Dziki zapobiegliw^oci nastpnego ksicia Wadysawa, który w r po mierci brata swego Mieczysawa II. obj rzdy caego Górnego lska, zdoano miasto odbudowa i pewnego rozkwitu. doprowadzi do Niekorzystnie wpyway na rozwój miasta i okolicy czsta zmiana wacicieli. Ju r po mierci Wadysawa zostaa ziemia górnolska podzielona pomidzy jego czterech synów. Bytom prz>t>ad Kazimierzowi II, czowiekowi niedowiadczonemu. Gdy podczas panowania jego wybuch spór o ziemi kra-

31 - 2y kowsk, Kazimierz z obawy przed utrat swego ksistwa, odda j 10. stycznia 1289 r. królowi wgierskiemu Wacawowi. Odtd a do roku 1475 znajdujemy Bytom pod koron wgiersk. W roku 1355 zmar Bolko, ksi na Bytomiu i Kolu, ostatni z linii m- skiej Bolesawa Krzywoustego. Teraz nastpi podzia ksistw^a bytomskiego: pónocna cz miasta i kraju przypada ksiciu Konradowi II. olenickiemu, poudniowa cz ksiciu Przemysawowi cieszyskiemu. Odtd mia Bytom dwa urzdy miejskie i to tak w czci czci ksicia cieszy- nalecej do Konrada jak i w skiego Przemysawa. Po mierci Konrada II. (1403 r.) obj rzdy syn jego Konrad III. Tene umar 1412 r. a po nim rzdzi krajem syn jego Konrad Biay, pod którego panowaniem byy korony czeska i wgierska bez zwierzchnika. lsk nie majcy króla, móg powraca do Polski. Sposobno t wyzyskali panowie polscy. Król Wadysaw Jagieo wyprawi w tym celu na lsk poselstwo, które stano we Wrocawiu dnia 9-go stycznia 1440 roku. W tym czasie ofiarowali Wgrzy Wadysawowi koron wgiersk, który, -gdy wdowa po Albrechcie wgierskim powia syna, zrzek sig zaszczytu tego. Równie i Czesi ofiarowali Wadysawowi koron czesk, której król polski take odmówi. Nastpio w Czechach bezkrólewie, wybucha wojna, która toczya si na Wgrzech. Wola narodu wgierskiego bya przy polskim królu. Wojna ta zboczya take o lsk, gdzie udao si pozyska dla sprawy polskiej powyej wsponniianego ksicia olenickiego Konrada Biaego. Tene by gotów stan na czele stronnictwa polskiego, poniewa przewidywa, e polska sprawa teraz zwyciy, a jego nie minie nagroda. Tur- Ody jednak Wadysaw by zmuszony ruszy na ka, przerwa nagle staranie o lsk. Konrad Biay zawie-dziony w nadziejach, pocz nawet szuka upów w granicznych polskich powiatach. Za jego przyka-

32 ; wydobywali ; papiea dem poszo kilku innych ksit. Korzystajc z nieobecnoci wojska polskiego, zajtego na wyprawie tureckiej, urzdzali obawy na ssiednie polskie wsie i miasteczka, dobrze zagospodarowane. Koniec dalszemu rozbijaniu si Konrada Biaego po lsku pooyli wani synowcowie, którzy go uwizili i tak dugo trzymali, a si zrzek dla nich Olenicy a zatem i Bytomia. Stao si to w roku Pastwo, bytomskie wra^ z czci miasta przypado Konradowi Czarnemu; po jego mierci 1471 r. przeszo pod panowanie Konrada Biaego modszego. W roku 1475 odebra król wgierski Maciej ksistwo olenickie wraz z Bytomiem ksiciom Konradowi z jednej strony a Przemysawowi z drugiej strony, zczy go w cao i przyczy do korony czeskiej. Z przyczeniem ziemi bytomskiej do korony czeskiej, mia król Maciej materjalne korzyci na oku. Ju dnia 17. stycznia 1477 r, odda takowe w zastaw szlachcicowi Janowi Cyrotynowi, za zoeniem 8 tys. guldenów wgierskich. W roku 1498 odstpi Cyrotyn pastwo bytomskie ksiciu Janowi na Opolu, Gogówku i Raciborzu.. W tym czasie odbywa si na ziemiach bytomskich powany ruch górniczy. Ju na pocztku wieku 12-go napotykamy na wzmiank o górnikach, którzy kruszce srebrne pod Chorzowem, niedai leko Pytornia. Dokument ten pochodzcy z czasów inoncentego II., nosi dat 1136 r. Inne doku- / menty wspominaj o bytomskich kopalniach krusz- L / ców oowianych i srebra w wieku trzynastym a pie- ^cz urzdowa miasta Bytomia, przedstawiajca górnika z kilofem w postawie pochyej, wiadczy o dalszym rozwoju górnictwa w Bytomskim. Utrwalenie górnictwa w tych okolicach poczone byo z powanemi trudnociami. Szczególnie utrudnione byo wydobywanie plonów kopalnianych, jakote opanowanie wdzierajcych si do wntrza mas wody oraz przeta

33 -.11 pianie kruszców, z powodu niedostatecznych urz<idze. Te przeszkody spowodoway zupeny upadek górnictwa w bytomskim pod koniec wieku 15-go. Kilkadziesit lal póniej, po usuniciu najgówniejszych przeszkód kopalnie ponownie w ruch wprowadzono. Krótko po zajciu lska przez królów^ czeskich, w r. L526 obj rzdy ziemi bytomskiej margrabia Jerzy, z domu Hohenzollerów, który z wszelkich sil dy do podniesienia upadego górnictwa. Powodowa go do te^o pizedewszystkiem wasny zysk materialny, jak'? kopal zosta mu w udziale. Trzeba bowiem wiedzie, e z plonów kopalnianych oddawane; królowi jedn cz, dalsze dziewi czci byy wasnoci ksicia samego. Margrabia ten ogosi 1528 r. razem z ksiciem Janem na Opolu pierwsze prawo górnicze Zamiary i czyny margrabiego nosz cech czysto niemieck. Przedewszystkiem chodzio mu o zaprowadzenie stosunków niemieckich. W tym celu osiedla w tutejszych okolicach górników niemieckich, i osadza urzdników Niemców. Dobrodziejstwa jego wzgldem tych przybyszów.nie znay granic. Prawie bezustannie wsriera ich gotówk, zwalnia czciowo od podatków i innych czynszów. Niestety zabiegi margrabiego nie odniosy tych korzyci, z jakiemi si liczy. ^ dokumentu rzdu karniowskiego do którego podówczas naleaa ziemia bytomska, pochodzcego z roku 1571 dowiadujemy si. e górnicy i hutnicy w ziemiach tych s narodowoci pojskiej, natomiast dozorcy i urzdnicy wysi s Niemcami. Wnioskowa z tego mona, e osadnicy niemieccy nie bardzo chtnie na Górny lsk przychodzili, tem nmiej, ze zarobki w ówczesnych czasach b\'y bardzo niskie. Zarobki od niecek zawartoci 2 i wier centnara czyszczonych kruszczy wynosiy stosownie do umowy 27 do 68 groszy; górnicy zarabiali za dwunastogodzinn szycht stosownie do statutu górniczego 1528 roku 3 a póniej najwyej 5 groszy. Minimalne te zarobki przypisy-

34 wa naley przecieniu górnictwa daninami ksiciu kraju, wacicielowi ksistwa królowi wgierskiemu oraz czynszami na kocioy i szkoy. Wszystkie te ciary przeszkadzay rozwojowi przemysu kopalnianego a zabiegi wybitnyci osobistoci okoo podniesienia tego nie odniosy skutków. W wieku 17-ym byo górnictwo blisko upadku. Chcc rozszerzy produkcj.podów ziemnych, pogbiano szyby stosownie do zapotrzebowania wgla. Lecz zabiegi w tym wzgldzie poczynione napotkay w bardzo krótkim czasie na now przeszkod, wdzieranie si wody do gbin szybów, przez co górnictwo ucierpiao bardzo. Ówczesne urzdzenia nie zdoay zapobiedz zalewowi. Do tego wybucha wojna trzydziestoletnia, która górnictwo bytomskie nieomal zrujnowaa. Najcisze czasy dla górnictwa datuj si od r W tym czasie sprzymierzy si margrabia Jan Jerzy z królem zimowym Fryderykiem V., przeciw królowi z domu Habsburgów, Ferdynandowi II. Powstanie to zakoczyo si klsk dla Fryderyka w bitwie pod Prag, skutkiem czego utraci swoje królestwo wgierskie. Wgry i ocienne kraje przeszy pod wadz Ferdynanda. Ten sam los spotka Jana Jerzego; Ksistwa jego Karniów, Bytom i Bogumin zabra cesarz Ferdynand a pastwo bytomskie przeszo drog kupna na wasno barona Donnersmarcka, któremu nada cesarz najdalej idce przywileje. Cesarz Rudolf II. ponowi przywileje i uzupeni o tyle, e baron Donnersmarck mia wadz nad swoimi poddanymi pod kadym wzgldem. W pierwszych czasach panowania Donnersmarcka byo górnictwo blisko upadku. Rozwin si nie mogo, gdy stosunki przez cige wojny wywoane, tamoway rozwój w najwyszym stopniu. Sama rodzina barona popada w niedostatek; baron Lazarus schroni si do Insbruku i ju wicej na lsk nie wróci, za syn jego Jerzy Fryderyk zwróci si do gocinnej Polski, skd powróci po zakoczeniu wojny.

35 W roku 1661 nada cesarz baronowi Donnersmarckowi tytuf hrabiowski. Ostatnie stulecie rzdów Habsburgów nie wspomina nic o górnictwie górnolskim; wprawdzie istniao jeszcze, lecz w stosunku do dawniejszych czasów równao si zeru. W niektórych latach z powodu zato- kruszców, w in- pienia kopal nie wydobywano wgli i nych bardzo mao. w roku 1741 wydobyto ju tylko cztery niecki kruszców roku istniay ju tylko 8 cechów górniczych a na kopalniach zatrudniano ogóem tylko 12 osób. Ostatecznie 1756 r. zamar przemys górniczy zupenie. W paraleli do starszych podów ziemnych, kruszców oowiu i srebra upada take modsza ga przemysowa, wydobywanie galmanu. Przemys ten datuje si od poowy wieku 16-go. W roku 1565 wniós mistrz mennicy margrabiego Jerzy Emich prob o wolno i nadanie lennego na wydobywanie galmanu w ziemiach bytomskich. Kilka lat póniej donosi Piotr Jost z Tarn. Gór margrabiemu o odnalezieniu galmanu i prosi o pozwolenie na zaoenie wspólnie z innemi cechami zakadu wyrobów mosinych. Pozwolenie to uzyska z przyrzeczenia, e si poczy z cechami tarnogórskiego górnictwa kruszczów. Poniewa podówczas galman uywano jedynie do wyrobów mosinych, zadawalano si zupenie produkcj, która nie wymagaa górniczych urzdze, co byo zapewnie przyczyn, e wydobywanie galmanu uprawiano jeszcze wtedy, gdy inne gazie górnicze zaniky zupenie. Pomimo to, wiadomo o istnieniu galmanu zanika z pocztkiern wieku 18-go zupenie i dopiero roku 1704 rozpoczto na nowo wydobywanie galmanu. Bogaty kupiec wrocawski Jerzy Giesche. zbadawszy dokadnie okolic Tarn. Gór, napotka na powane pokady galmanu, które postanowi wyzyska. Niestety napotka na powane przeszkody ze strony ówczesnego hr. Maksymiljana Donnersmarcka. Tak hrabia jak