UNIWERSYTET OPOLSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNO- PEDAGOGICZNY STUDIA ZAOCZNE. Joanna Kluge Rok I Historii ARCHEOLOGIA ZIEM POLSKICH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET OPOLSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNO- PEDAGOGICZNY STUDIA ZAOCZNE Joanna Kluge Rok I Historii ARCHEOLOGIA ZIEM POLSKICH Więzi społeczne jako źródło rodziny w społeczeństwach pierwotnych Gogolin

2 SPIS TREŚCI 1) Wstęp..str.3 2) Podział rozwoju ludzkiego....str.3 3) Ewolucja więzi społecznych.. str.4 4) Wychowanie u ludów pierwotnych.. str.13 5) Wnioski str.14 6) Bibliografia...str.15 7) Indeks...str.16 2

3 Wstęp Rodzina, to słowo towarzyszy nam już od zarania dziejów. Znajduje ono wiele różnorakich definicji, zależnie od punktu widzenia badacza. Biologia ukazuje nam rodzinę jako jednostkę klasyfikacyjną używana w systematyce organizmów, niższą od rzędu, która obejmuje blisko spokrewnione rodzaje. Socjologia przedstawia nam rodzinę jako podstawową grupę społeczną, występującą w wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur. Ów rodzina składa się z małżonków i ich dzieci oraz krewnych obu małżonków. Odgrywa ona zasadniczą rolę w procesie socjalizacji. 1 Według Religi rodzina to małżeństwo, kobiety z mężczyzną, zawarte przed obliczem Bożym oraz ich potomstwo lub dzieci adoptowane. Wspólnym czynnikiem tych definicji jest fakt, iż mowa jest o istotach spokrewnionych, żyjących w pewnej gromadzie, bardziej lub mniej zależnych od siebie ale jednak wywierających na siebie wpływ. Rodzina w prehistorii nie istniała w takim charakterze jak współcześnie, możemy jedynie mówić o więziach społecznych, które stały się źródłem dzisiejszej rodziny. Podział rozwoju ludzkiego Zaginiony świat, pogrzebany pod potężnymi górami nie dających się zliczyć wieków opowiada nam historie powstania człowieka. Historia ta jest długa, a zapisana została w ponurych skałach i jaskiniach, w płowych glinianych wyrobach, na wieki niezniszczalnym pismem z kości i skorupek. 2 - Tak o pasjonującym okresie ewolucji człowieka, pisze autor licznych opowiadań ( opartych na konkretnych faktach naukowych) ilustrujących życie codzienne człowieka prehistorycznego- Josef August. W pracy tej skupiając się wokół społeczności prehistorycznych, przebędziemy z nimi drogę rozwoju więzi, które scalały ich w grupę tworząc zarodek dzisiejszej cywilizacji i bazę więzi społecznych łączących dzisiejszych ludzi. Fryderyk Engels pisał o podziale rozwoju ludzkiego na trzy główne epoki: dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji, którego w trakcie badań dokonał Lewis H. Morgan. My skupimy się na dwóch pierwszych etapach. Granice tych epok buduje stopień panowania człowieka nad przyrodą. Każdą z tych epok podzielona została jeszcze na trzy stopnie, tj. stopień niższy, średni i wyższy. Choć rozwój rodziny postępuje równolegle z rozwojem tych epok, nie możemy wskazać tu wyraźnych cech granic pewnych jego okresów. 3 Dzikość, to tak zwane dzieciństwo ludzkości. Przypisano tej epoce pierwsze hominidy, zamieszkujące lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe, wiodące raczej nadrzewny tryb życia. Żywiły się one raczej owocami, orzechami lub korzonkami. Możemy również wyróżnić u nich mowę artykułowaną. Kolejny etap to pojawienie się ognia i idące za tym możliwości łowieckie. Pokarmem stają się tu ryby, dziczyzna oraz bulwy. Zmienia się również sposób życia, ludy te zaczynają wędrować wzdłuż rzek. Możemy również mówić o pierwszej broni jaką miały stanowić dzida i maczuga ( narzędzia paleolityczne). Ostatni etap to okres, którym polowanie staje się główną domeną tych ludów. Dziczyzna staje się regularną częścią ich posiłku. Taki tryb życia prowadzi do osadzania się w gromadach. Powstają pierwsze naczynia drewniane lecz 1 Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa J. Augusta: Z pradziejów życia, Warszawa F. Engels: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, Warszawa

4 jeszcze nie ma ceramiki ( garncarstwo). Również temu okresowi przypisuje się zaczątki tkactwa ( z włókien łykowych). 4 Barbarzyństwo zaś, według Engelsa, zostaje rozdzielone na dwa sektory rozwoju. Albowiem rozdziela się tu działalność ludów zamieszkujących zachodnią część półkuli i wschodnią część półkuli, których różni klimat, w którym przyszło im ewaluować. Okres ten rozpoczyna się wraz z pojawieniem się garncarstwa oraz oswojeniem i udomowieniem zwierząt jak i pierwszych planowanych upraw roślin. Kończy go zaś zdolność przetapiania żelaza, pojawienie się pisma literowego, ulepszenie prac polowych po przez zastosowanie radła jak i karczowanie lasów, co wiązało się z pojawieniem żelaznego topora i łopaty. Ewolucja więzi społecznych Rozwój ludzkości przebiega w konkretnym środowisku naturalnym, a więc cała historia ludzkości jest rezultatem współdziałania trzech elementów: człowieka jako istoty biologicznej, wytworów kulturowych jako specyficznego dla człowieka aparatu przystosowawczego do środowiska naturalnego, które jest trzecim elementem układu. Pojawienie się człowieka wprowadziło więc do przyrody zupełnie nowy element zmieniający stosunki w ekosystemach. Rozwój społeczny, ze wszystkimi jego konsekwencjami materialnymi i pozamaterialnymi, spowodował niewątpliwie zmniejszenie znaczenia środowiska przyrodniczego w ewolucji, które to miało ogromny wpływ na początek antropogenezy. 5 Człowiek nie rozwijał się na małych terenach, jego praojczyzną są rozległe tereny Eurazji i Afryki. Pierwsze hominidy żyły prawdopodobnie w małych hordach. Skład tych hord porównuje się do struktury dzisiejszych grup szympansów. Podział w grupie polegał zapewne na wyodrębnieniu starszych i młodszych mężczyzn, kobiet, młodzieży i dzieci. Dowodził nimi na pewno osobnik najsilniejszy i najinteligentniejszy. Bodźcem do zjednoczenia grupy było również odkrycie wartościowego prowiantu, którym stało się mięso. Niezbędne do jego zdobycia polowania rozwinęły współpracę wśród mężczyzn i podział pracy, zależnie od płci. Mężczyźni polowali na zwierzynę ( antylopy, gazele), a kobiety, ze względu na opiekę nad dzieckiem bądź ciążę, zajmowały się zbieraniem roślin lub chwytaniem małych zwierzątek. 4 F. Engels: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, Warszawa J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski: Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa

5 Rys. 1) Pierwsi ludzie w trakcie zbierania jadalnych części roślin. Żywność, zdobytą w wyniku podziału pracy, spożywano wspólnie i dzielono między wszystkich członków hordy. Już w tamtych czasach człowiek zaczął być zależny od pozostałej części grupy. 6 Kolejny praprzodek człowieka to Archantrop, który istniał prawie 2 miliony lat temu. Przypuszczalnie żył on również w hordach, o podobnej hierarchii co u pierwszych hominidów. Poprzez wprowadzenie do użytku dzidy ulepszył techniki wspólnego połowu, co widoczne było po obfitszych łupach. Stałe już użycie ognia sprawiło, że posiłki były smaczniejsze i lepiej strawne. Nie mniej ważne obowiązki kobiet, czyli opieka nad dziećmi, ich wychowanie oraz zbieranie jadalnych roślin, prowadziły do szeroko rozumianego równouprawnienia mężczyzn i kobiet w danej grupie. Zależność gospodarcza mężczyzn i kobiet oraz idąca za tym równość dawały wielką swobodę w związkach. Tak zwane małżeństwa, występowały w charakterze grupowym, czyli czasowych związków poszczególnych osobników. 7 Rys. 2) Drewniana dzida- broń homo erectus Ogień pozyskiwany był poprzez, podtrzymywanie ognia wywołanego przez siły natury. Prócz wykorzystania go do przygotowywania posiłków oraz ogrzewania się przy nim, zaczął on odgrywać pewną ważną rolę dla praludzi. Poprzez skupianie się wokół ogniska wzmacniano poczucie więzi, wymieniano doświadczenia, przekazywano wiedzę, budowano tradycje. Mimo doskonalszych technik 6 J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa

6 wytwarzania narzędzi oraz wyższej organizacji społeczeństwa życie ich było bardzo trudne. Archantropy żyły prawdopodobnie jedynie od 20 do 25 lat. 8 Rys. 3) Głowy kobiety i mężczyzny ( homo erectus) Długi rozwój człowieka doprowadza nas do Paleontropów należących do gatunku homo sapiens. Żyły one tysięcy lat temu, zasiedlając ogromne tereny Azji, Afryki i Europy. Osobniki te charakteryzują się rozwojem życia społecznego. Grupy łowców zapuszczają się na coraz to większe zwierzęta, takie jak: mamuty, niedźwiedzie jaskiniowe, nosorożce włochate, konie. Paleontrop budował specyficzne szałasy, przy czym słynął z wędrówek. 9 Tworzył on też nowe liczne narzędzia lub przerabiał stare aby przystosować je do nowych potrzeb, stąd liczne pracownie krzemienia. Grupy, które tworzyli liczyły od 15 do 20 osób. Możemy tu już wyróżnić tak zwane więzy rodowe oparte na linii matki ( matrylinearność). Kobiety zyskały szczególne znaczenie co potwierdzają znaleziska licznych figurek kobiet z tamtego okresu. Na podstawie znaleziska w południowej Francji ( pochówek mężczyzny, ciężarnej kobiety i czwórki dzieci) możemy również mniemać iż zaczyna się w tym okresie odróżniać społeczeństwo grupy od członków rodziny, czyli ludzi powiązanych specyficznymi więziami. Powstaje pewien model rodziny 4-6 osobowej, w której znaczącym autorytetem staje się mężczyzna. 10 Rys. 4) Horda neandertalczyków odpoczywających w jaskini 8 J. Z. Young: Zarys wiedzy o człowieku, Warszawa J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski: Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa K. Godłowski, J.K. Kozłowski: Historia starożytna ziem polskich, Warszawa

7 W tym okresie, społeczeństwa prehistoryczne posiadały również złożony system wierzeń. Trzeba dodać że ludzie ci nie byli agresywni mimo iż wiemy że spory rozwiązywano często w sposób krwawy. Charakteryzowało ich raczej pokojowe nastawienie do innych hord czy drugiego osobnika. Wyznawano wzajemne udzielanie sobie pomocy i wspieranie się w potrzebie. Przykładem mogą być tu odkryte w Iraku szczątki kalekiego, 40- sto letniego mężczyzny. Wiek jakiego dożył mimo swego kalectwa świadczy iż grupa musiała się nim opiekować i traktować jak pełnowartościowego członka grupy. 11 Neantrop- twórca dzieł sztuki, tak zwany człowiek kromanioński, wykształcił się na Ziemi przed 35 tysiącami lat, czyli zaczyna swój byt w młodszym paleolicie. W przeciwieństwie do swoich poprzedników jest w zupełności wyprostowany. Zamieszkiwał on prócz Azji, Europy i Afryki również Australię i obie Ameryki. Neantropy były praktycznie twórcami podstaw życia w wszystkich strefach klimatycznych. Społeczeństwa rodowe Neantropów na początku charakteryzowały się jeszcze zbieracko- łowiecką gospodarką. Zaczyna on zaś jednak budować bardziej skomplikowane szałasy i pierwsze domostwa sezonowe. Później gdy rozwija już gospodarkę hodowlano- rolniczą i przechodzi do życia osiadłego domostwa stają się stałymi. Możemy również powiedzieć o jako takim podziale poszczególnych grup na różne stopnie rozwoju i różnym typie gospodarczo- kulturowym. 12 Poszczególne typy to: tropikalny zbieracz i łowca, stepowy i półstepowi łowca i zbieracz, łowcy i rybacy lasów strefy umiarkowanej, łowca arktyczny, myśliwi i hodowcy reniferów zasiedlających tajgi i tundry północnej Eurazji, koczowniczy hodowca bydła ze stepów tropikalnych i subtropikalnych. 13 Rys. 5) Siedziba i obozowisko epoki lodowcowej z Cro- Magnon Społeczności rodowe tego okresu charakteryzuje już egzogamia, czyli zakaz stosunków płciowych między najbliższymi krewnymi. W przypadku Paleoantropów mówiliśmy o typowych grupach, tworzących zarodek rodziny, składających się z 4 do 6 osób. Związki jednak między mężczyznami a kobietami nie były jeszcze tak trwałe były to małżeństwa wymienne. U Neantropów możemy już mówić o procesie 11 J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski: Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa

8 przemian, który coraz to częściej prowadził do występowania małżeństw trwałych i monogamicznych. Spokrewnienie ludzi stało się bodźcem do utworzenia grup zorganizowanych w nowy sposób. Dzięki jednoczeniu się grupy lokalnej i stworzonego przez blisko spokrewnionych ludzi rodu, powstaje plemię, które później również będzie dążyć do zawarcia związków plemiennych. 14 Jak już wiemy kobieta odgrywała bardzo ważną rolę w społeczeństwach pierwotnych. Stosunki matriarchalne charakteryzują jedno z wczesnych stadiów prehistorii ludzkości. W wyniku przemian i rozwoju stosunków gospodarczo- społecznych, w wyniku których praca mężczyzny była ważniejsza, został on zastąpiony patriarchatem. W szczególności dotyczyło to grup gdzie dominowała hodowla i rybołówstwo, a później również obróbka i użytkowanie metali. Rys. 6) Neantrop po polowaniu Na czele rodziny, bądź rodu stał najstarszy lub najbardziej doświadczony mężczyzna, ojciec rodziny. Obowiązywała patrylokalność, co oznaczało, że kobiety przenosiły się do miejsca zamieszkania mężczyzn a nie na odwrót jak to miało miejsce w matriarchacie. Patriarchat rozwinął się w neolicie a rozkwitający w okresach metali stał się porządkiem społecznym obowiązującym w wszystkich plemionach i u wszystkich ludów. Według Engelsa była to historyczna klęska kobiet. 15 Neantrop rozwinął wiele różnorodnych kultur oraz stał się twórcą kultury materialnej. Rozwinął szereg obrzędów, jego światopogląd był już wiele bogatszy i różnorodny. Na przestrzeni wieków ulepszał techniki wyrobu narzędzi, naczyń itd J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski: Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa

9 Rys. 7) Pochówek dzieci ( rekonstrukcja wg znaleziska koło Menton) Jak już wspomniałam na początku przyroda miała bardzo duży wpływ na warunki życia grup łowiecko- zbierackich okresu kamienia. Często hamowała ich rozwój. Rozwój gospodarki, techniki, kultury i stosunków społecznych był niezmiernie powolny, ludzie 2 miliony lat żyli jako łowcy i zbieracze, a dopiero od 10 tysięcy lat zajmują się hodowlą i uprawą ziemi. Te ostatnie zmiany zaś zapoczątkowały gwałtowny rozwój i umożliwiły powstanie cywilizacji. 17 Społeczności, które na stałe zajęły się uprawą i hodowlą to społeczeństwa neolityczne. Charakterystyczną cechą ludności tego okresu byłe specyficzne stałe domy zwane inaczej: długimi domostwami, które zapewne zajmowane były przez większą liczbę rodzin, przy czym każda prawdopodobnie posiadała, w nim swoje miejsce. Osiadły rolnik stawał się stopniowo twórcą krajobrazu rolniczego. Jego kultowe wyobrażenia również ulegają zmianom. Powstały nowe typy narzędzi, które pomagały w uprawie jak i obróbce drewna. Zaczęto również karczować lasy by pozyskać grunt pod uprawy. 18 Rozwój takiej gospodarki spowodował możliwość składania zapasów żywności czy przechowywania np. ziarna siewnego do następnego roku. Rys. 8) Pierwsze uprawy w Neolicie Zaczęto hodować zwierzęta oraz powstawały nowe potrawy, np. pierwszy chleb przaśny. Ludzie neolitu rozpoczęli długi okres odkryć i wynalazków, chociażby takie prace domowe jak plecienie koszy, mat, toreb (tkactwo), wyrabianie naczyń ( 17 K. Godłowski, J.K. Kozłowski: Historia starożytna ziem polskich, Warszawa J. Z. Young: Zarys wiedzy o człowieku, Warszawa

10 garncarstwo) i innych przedmiotów codziennego użytku. W eneolicie to też bierze swój początek ważna epoka brązu, która dzieli nas tylko o krok do okresu metali, czyli od przejścia człowieka prehistorycznego w krąg cywilizacji starożytnych charakteryzujących się podziałem klasowym i tym samym rozpadem społeczeństw pierwotnych. 19 Rys. 9) Budowa domów- epoka brązu Biorąc pod uwagę czynniki rodzino twórcze tego okresu, to możemy powiedzieć iż funkcjonowanie rodziny znalazło się na drodze rozwoju, do stanu rzeczy jakim żyjemy dziś. Podstawą stały się monogamiczne związki, dziecko będące niegdyś ciężarem dla wędrującej grupy w końcu uzyskało bezpieczne i pewne warunki dorastania. Stałe osiedlenie i nowa gospodarka sprawiły, że dzieci mogły bezpiecznie się rozwijać i tym samym również pomagać w obowiązkach domowych. Obowiązywał patriarchat i choć rola kobiety, tak jak wcześniej, była bardzo ważna lecz równouprawnienie zatarło się do końca. 20 Rys. 10) Kmiece domostwo- okres prehistoryczny 19 J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa

11 Wychowanie u ludów pierwotnych Wiadomości o czasach, w których nie istniały jeszcze żadne zapiski dają nam wykopaliska, a więc pozostałości po osadach ludzkich, narzędzia jakimi się posługiwali i sprzęty z których korzystali. Jednak te pozostałości materialne nie wiele mogą nam powiedzieć na temat powstawania rodziny i procesu wychowania jaki w niej zachodził. Dlatego informacje te zdobyto inaczej, a mianowicie na podstawie obserwacji ludów zamieszkujących współcześnie lub w niedalekiej przeszłości Ziemię. Obserwacji ludów, szczepów, które żyją bądź żyły w odosobnieniu od rozwiniętej współczesnej cywilizacji oraz reprezentują poziom rozwoju niektórych dziedzin, ludzi pierwotnych. Na podstawie tych obserwacji możemy stwierdzić, że wychowanie w najodleglejszych czasach polegało na osobistym oddziaływaniu człowieka na człowieka bez udziału szczególnych środków nauczania i bez utrwalania materiału kształcenia za pomocą np. podręczników. Ważną cechą ów wychowania był fakt iż społeczeństw pierwotnych nie dzielił podział klasowy. Każdy był równy i miał to samo prawo do własności grupy co inni- mowa o tak zwanym komunizmie pierwotnym. Dzieci w tych grupach nie otrzymywały specyficznego dla dzisiejszych czasów wychowania. Niczego im się nie nakazywało ani niczego nie broniło. Przekazywano im różnego rodzaju umiejętności, dotyczących walki czy też prac domowych itp. ale i tradycje związane z kultem. Dzieci te uczyły się poprzez obserwację otoczenia i najbliższych. Ich tak zwanymi wychowawcami ( wzorcami) byli krewni, matka i ojciec, rodzeństwo, brat matki, dziadkowie, zespoły młodzieży jak i cały szczep. Rola tych osób polegała na dawaniu dobrego przykładu. Dziecko nie odpowiadało za szkody, które wyrządziło, był to obowiązek rodziców. Nauki moralne i etyczne jako tako nie istniały. Przekonywanie ich do pewnych wartości polegało na pouczeniu nigdy zaś na rozkazie czy wymuszaniu pewnych zachowań poprzez kary. Zamiast tego starano się zawsze pomagać i wspierać dziecko w eksperymentowaniu i przyswajaniu sobie otoczenia i pewnych praktyk. Starano się zachęcić i zaciekawić dzieci tymi praktykami nie zmuszano ich do nich. Dzieci po przez zabawy przygotowywały się do działań, które później miały być częścią ich życia. Jak więc nie trudno zauważyć wychowanie to zupełnie różniło się od współczesnego. Nie było jako takich wychowawców a jedynie ludzie, którzy świadczyli swym przykładem i ingerowali w życie ów dziecka na jego życzenie. Wraz z upływem czasu system ten nabrał zupełnie innego wymiaru. 21 Wnioski Trudno jest nam odtworzyć to co zachodziło w głowach naszych praprzodków, gdyż nie możemy tego tak łatwo odczytać z tego co nam pozostawili. Możemy jedynie mniemać jakie życie wiedli i jak wraz z upływem czasu rozwijały się więzi między nimi. Tereny ich osiedlania stały się miejscem ukształtowania rodzin ludzkich, tak bardzo różniących się od zwierzęcych. Rozwój więzi społecznych i rodziny jako 21 R. Alt: Wychowanie u ludów pierwotnych, Warszawa

12 samodzielnej komórki stawał się wyraźniejszy wraz ze wzrostem rozmiarów naszych przodków homo sapiens. Jednak fizjologiczny rozwój kobiety nie wystarczający, by jej potomstwo już jej łonie uzyskało taki stopień fizycznej dojrzałości, by po narodzeniu samo dało sobie rade. W przeciwieństwie do zwierząt potomstwo człowieka potrzebuje dłuższego czasu aby uzyskać pełną dojrzałość. Długie niemowlęctwo i dzieciństwo powoduje iż potomstwo jest uzależnione od swoich rodziców i rodziny. W wyniku tego zaś powstał podział między kobietami a mężczyznami i ich obowiązkami. Matki zostały obarczone obowiązkiem, opieki nad dzieckiem, a ojcowie brali na siebie trud zdobywania żywności oraz polowaniami. Ważną różnicą pomiędzy zwierzętami a ludźmi jest również sfera aktywności seksualnej. Otóż zwierzęta posiadają okresy, w których odczuwają pociąg do drugiego osobnika, u człowieka zaś, kobieta jest stale atrakcyjna dla mężczyzny. Ten fakt sprawił iż ważną rolę zaczęły odgrywać indywidualne upodobania w kontaktach między dwojgiem ludźmi. Fakt długiego dzieciństwa nawiązuje do silnej więzi jaka musiała również wykształcić się pomiędzy potomstwem a matką oraz potomstwem, matką a ojcem, który zarazem jest żywicielem rodziny J.M. Roberts: Ilustrowana historia świata. Pierwsi ludzie, pierwsze cywilizacje, Łódź

13 Bibliografia 1) Alt R., Wychowanie u ludów pierwotnych, Warszawa ) Augusta J., Z pradziejów życia, Warszawa ) Burian Z., Wolf J., Pradzieje człowieka, Warszawa ) Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa ) Engels J.K.F., Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, Warszawa ) Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa ) Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa ) Roberts J.M., Ilustrowana historia świata. Pierwsi ludzie, pierwsze cywilizacje, Łódź ) Young J.Z., Zarys wiedzy o człowieku, Warszawa

14 Aneksy: Rys. 1) Pierwsi ludzie w trakcie zbierania jadalnych części roślin. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 48 Rys. 2) Drewniana dzida- broń homo erectus. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 59 Rys. 3) Głowy kobiety i mężczyzny ( homo erectus). źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 69 Rys. 4) Horda neandertalczyków odpoczywających w jaskini. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 87 Rys. 5) Siedziba i obozowisko epoki lodowcowej z Cro- Magnon. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 107 Rys. 6) Neantrop po polowaniu. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 106 Rys. 7) Pochówek dzieci ( rekonstrukcja wg znaleziska koło Menton). źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona152 Rys. 8) Pierwsze uprawy w Neolicie. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona189 Rys. 9) Budowa domów- epoka brązu. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona 206 Rys. 10) Kmiece domostwo- okres prehistoryczny. źródło: J. Wolf, Z. Burian: Pradzieje człowieka, Warszawa 1982, strona