Retoryczna historia Ruchu Inteligentnego Projektu

Transkrypt

1 Diametros nr 4 (czerwiec 2005): Dariusz Sagan Thomas Woodward, Doubts about Darwin: A History of Intelligent Design, Baker Books, Grand Rapids, MI Thomas Woodward jest profesorem w Trinity College na Florydzie, gdzie naucza m.in. historii nauki, komunikacji i teologii systematycznej. W 1972 roku zrobił licencjat nauk humanistycznych w Princeton University, w 1979 roku uzyskał stopie magistra teologii w Dallas Theological Seminary, a prac doktorsk obronił na Wydziale Komunikacji w University of South Florida w 2001 roku. Jest kierownikiem i załoycielem C. S. Lewis Society, które wspólnie z Trinity College funduj stron internetow Dysertacj doktorsk, która nosiła tytuł Aroused from Dogmatic Slumber [Przebudzenie z dogmatycznego snu], Woodward przeredagował i wydał w 2003 roku jako ksik Doubts about Darwin: A History of Intelligent Design [Wtpliwoci wzgldem darwinizmu: historia Ruchu Inteligentnego Projektu]. Autor opowiada tutaj histori tzw. Ruchu Inteligentnego Projektu (ID) z punktu widzenia rozwoju jego argumentacji retorycznej. Ksika jest podzielona na dziesi rozdziałów. W Rozdziale 1. Woodward zarysowuje ogólne tło powstania Ruchu ID i główne idee retoryki nauki. Rozdział 2. opisuje wydarzenia, które doprowadziły Michaela Dentona, jednego z przedstawicieli Ruchu ID, do zwtpienia w darwinowsk teori ewolucji, a w Rozdziale 3. Autor szczegółowo analizuje ksik Dentona, Evolution: A Theory in Crisis [Ewolucjonizm: kryzys teorii], zarówno pod wzgldem zawartej w niej argumentacji naukowej, jak i retorycznej. Kolejne trzy rozdziały powicone s drugiej czołowej postaci w Ruchu ID, Phillipowi E. Johnsonowi, w tym Rozdziały 5. i 6. stanowi podobn jak w przypadku ksiki Dentona analiz najwaniejszej pracy Johnsona, Darwin on Trial [Sd nad Darwinem]. Rozdział 7. dotyczy rozwoju Ruchu ID po opublikowaniu wspomnianej ksiki Johnsona. Rozdziały 8. i 9. opisuj pogldy i retoryczne 76

2 oddziaływanie odpowiednio Michaela J. Behe ego i Williama A. Dembskiego, innych członków Ruchu ID. Rozdział 10. natomiast zawiera wnioski Autora. Rozdziały podzielone s na opatrzone tytułami paragrafy, co znacznie ułatwia odnajdowanie poszczególnych zagadnie. Ponadto, ksika wzbogacona jest o cztery Dodatki, z których trzy dotycz pewnych wydarze w historii Ruchu ID, a jeden przedstawia zarys historyczny powstania retoryki nauki. Na pochwał zasługuj obszerne przypisy uzupełniajce omawiane w ksice zagadnienia i bdce skarbnic wielu ciekawych cytatów. Rozwaania Woodwarda nale do dziedziny wiedzy, która w Polsce nie jest zbyt popularna retoryki nauki. W dziedzinie tej próbuje si odpowiedzie na pytanie, w jaki sposób przekonuje si naukowców oraz opini publiczn, e s w posiadaniu solidnej wiedzy naukowej na dany temat? (s. 20) 1. Jak w Słowie wstpnym pisze Phillip E. Johnson, retoryki nie naley w tym kontekcie kojarzy z jakimi górnolotnymi mowami polityków jest to raczej szlachetna sztuka [argumentacji], która stanowiła przedmiot powanych bada od czasów Arystotelesa i przed nim (s. 7; por. te s. 192). Rol retoryki w nauce uwiadomiono sobie od momentu opublikowania ksiki Thomasa Kuhna, Struktura rewolucji naukowych, w której zwrócił on uwag, e aby dowiedzie si, w jaki sposób wywoływane s rewolucje naukowe, zbada musimy [...] nie tylko wpływ samej przyrody i logiki; trzeba te zbada techniki perswazyjnej argumentacji skuteczne w obrbie poszczególnych grup, z których składa si społeczno uczonych 2 (s. 233). Ruch ID powstał w latach 90-tych XX wieku jako nieformalna grupa sprzeciwiajca si naturalistycznemu modelowi nauk przyrodniczych oraz nastawiona sceptycznie wobec twierdzenia neodarwinizmu, jakoby makroewolucja organizmów ywych była faktem udowodnionym naukowo. Członkowie tego ruchu uwaaj, e pewno ewolucjonistów co do zachodzenia procesu makroewolucji wynika z załoe naturalizmu lub materializmu 1 Tak bd dalej cytował recenzowan tu ksik. 2 Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromcka i J. Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s

3 naukowego, nie za ze wiadectw empirycznych. Ponadto, nie zgadzaj si oni na odgórne odrzucanie moliwoci wykrywania w naukach przyrodniczych skutków działania przyczyn inteligentnych, podczas gdy tak moliwo dopuszcza si w archeologii, kryptografii i innych dziedzinach wiedzy naukowej. Czyni te wszelkie starania, aby w szkołach pastwowych na lekcjach przyrody nauczano o problemach darwinowskiej teorii ewolucji. Ruch ID kojarzony jest czsto z fundamentalizmem religijnym, który głosi, e w Biblii znajdujemy dokładny opis powstania Wszechwiata, ycia i człowieka. Jednake nie jest to dobre skojarzenie, zwaywszy na to, e członkowie Ruchu ID, zwani take teoretykami projektu, w swojej argumentacji w ogóle nie odwołuj si do Biblii ani do jakiejkolwiek doktryny religijnej. Utrzymuj oni, e poruszaj si wyłcznie w sferze nauki, a nauka nie moe kierowa si takimi metafizycznymi przekonaniami, powinna natomiast uczciwie odczytywa dane empiryczne, niezalenie dokd one prowadz (s. 55) 3. Zdaniem teoretyków projektu owe dane nie popieraj tez ewolucjonizmu darwinowskiego, lecz wskazuj na projekt. W tym miejscu naley zwróci uwag na pewn wan kwesti. Ruch ID z pewnoci mona uzna za grup na ogół głoszc pogldy kreacjonistyczne na ogół, poniewa niektórzy jego członkowie s agnostykami. Istniej dwie główne formy kreacjonizmu: biblijny i naukowy. Kreacjonizm biblijny opiera si wyłcznie na analizie tekstów zawartych w Biblii, a kreacjonizm naukowy stara si swoje twierdzenia uzasadnia tak, jak to si robi w naukach przyrodniczych, a przynajmniej takie wygłasza deklaracje. Kreacjonizm naukowy moe, co prawda, inspirowa si Bibli, ale nie musi. Kreacjonizm naukowy nie inspirowany Bibli odwołuje si do interpretowania faktów naukowych bez uprzedniego kierowania si jakimi religijnymi załoeniami (deklaracja ta jest przedmiotem ostrej krytyki ze strony przeciwników kreacjonizmu). Zauwamy przy tym, e kreacjonista naukowy wcale nie musi by chrzecijaninem; moe by wyznawc jakiej innej religii (istniej te kreacjonici ydowscy, islamscy i Hare Kriszna) lub nawet 3 Por. np. Michael J. Behe, Filozoficzne zarzuty stawiane hipotezie inteligentnego projektu: odpowied na krytyk, tłum. D. Sagan, Filozoficzne Aspekty Genezy (1) 2004 ( uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=28). 78

4 ateist (jak Hoyle, Crick czy sekta raelian). Ruch ID i głoszon przez wikszo jego członków teori inteligentnego projektu mona z powodzeniem zaliczy do nurtu kreacjonizmu naukowego, odwołujcego si do faktów naukowych. Sami zainteresowani nie chc jednak, aby kojarzono ich z t wersj kreacjonizmu (a z kreacjonizmem biblijnym tym bardziej), poniewa utarło si powszechne przekonanie, e równie kreacjonizm naukowy z koniecznoci wie si z jak doktryn religijn. Teoretycy projektu przyjli inn nazw, chcc unikn włanie tego błdnego skojarzenia. Co wicej, by moe po to, aby jeszcze bardziej si od niego oddzieli, oni take czsto przedstawiaj taki fałszywy obraz kreacjonizmu naukowego; robi to równie Woodward (zob. s. 274, przypis 43). Nie ulega jednak wtpliwoci, e teoria inteligentnego projektu to nowa i trzeba przyzna zdecydowanie bardziej wyrafinowana posta kreacjonizmu naukowego. Na stronicach swej ksiki Woodward z perspektywy historycznoretorycznej opisuje rozwój pogldów czołowych postaci Ruchu ID oraz retoryczne reakcje na nie ze strony darwinistów. Rozwaa on, jak argumentacj retoryczn musieli si posłuy teoretycy projektu, aby przekona naukowców i opini publiczn, e za ich twierdzeniami nie kryj si adne motywacje religijne, lecz zdrowy sceptycyzm. Naley przy tym zaznaczy, i Woodward wcale nie uwaa, e ich argumenty s wytworem fantazji. Przeciwnie, wskazuj one na pewne ograniczenia twierdze ewolucjonistów, gdy te konfrontuje si z przyrod. Wan rol odgrywa tutaj pojcie krnbrnoci (recalcitrance) przyrody, czyli jej uparte opieranie si ujciu w ramy teoretyczne. Krnbrno przyrody jest kluczowym elementem wizji retorycznej Ruchu Inteligentnego Projektu, gdy ograniczajc pole manewru ewolucjonistom, wzmacnia ona jednoczenie sił argumentacji teoretyków projektu (s ). W 1959 roku w Chicago odbyły si obchody setnej rocznicy wydania przełomowej ksiki Darwina O powstawaniu gatunków. Podczas ceremonii Julian Huxley stwierdził, e dziki odkryciom naukowym darwinowska teoria ewolucji przestała by teori i stała si faktem. Jak pisze Woodward, w przeciwiestwie do mistycznych opowieci, które wczeniej kryły w kulturze Zachodu, ewolucjonizm był teraz retorycznie zabezpieczony, gdy stał na fundamencie 79

5 empiryzmu (s. 35). Jednak dalszy rozwój paleontologii i biologii molekularnej, która ukazała ogromn złoono ycia, sprawił, e zaczły pojawia si wtpliwoci, czy darwinowski mechanizm gradualnej ewolucji przypadkowe mutacje i dobór naturalny jest w stanie tak złoono wytworzy. Pierwsz oznak odstpstwa od darwinizmu było zorganizowane w 1966 roku Sympozjum Wistar, na którym Murray Eden, profesor inynierii elektrycznej w Massachusetts Institute of Technology, francuski matematyk Marcel Schützenberger i kilku innych matematyków przy pomocy teorii prawdopodobiestwa zaatakowało pojcie losowoci mutacji. Twierdzono na przykład, e powstanie oka na drodze kumulowania si małych mutacji jest wysoce nieprawdopodobne, gdy ilo mutacji musiałaby by tak dua, e nie starczyłoby czasu na uformowanie si tego narzdu. Reakcj darwinistów było stwierdzenie, e matematycy musieli popełni błd w obliczeniach, poniewa ewolucja jest faktem (s. 37). Innym głosem sceptycznym wobec darwinizmu była wydana w jzyku francuskim w 1973 roku, a w 1977 przetłumaczona na angielski ksika Evolution of Living Organisms [Ewolucja organizmów ywych], autorstwa słynnego francuskiego zoologa, Pierre a Grasségo. Grassé krytykował w niej mechanizm doboru naturalnego w wietle braku form przejciowych w zapisie kopalnym (s. 39). Istnienie luk w tyme zapisie doprowadziło nastpnie do sformułowania teorii przerywanej równowagi, któr w latach 1970-tych rozwinli paleontolodzy Niles Eldredge i Stephen Jay Gould. Teoria ta wyjania obserwowan w zapisie kopalnym staz i nagłe pojawianie si w pełni ukształtowanych nowych form organizmów poprzez sugesti, e due zmiany ewolucyjne nie zachodziły jak chciał Darwin stopniowo w duych, centralnych populacjach, lecz gwałtownie (w cigu tysicy, a nie milionów lat) w populacjach małych i izolowanych. Poniewa zmiany zachodziły szybko, nie znajdujemy obecnie skamieniałoci wikszoci form przejciowych (s ). Wtpliwoci pojawiły si te w kwestii powstania ycia z materii nieoywionej. Astrofizycy Fred Hoyle i Chadra Wickramasinghe obliczyli na przykład, e prawdopodobiestwo uformowania si jakiego pojedynczego enzymu lub białka z oceanu aminokwasów jest 80

6 niesłychanie małe i w 1981 roku zaproponowali hipotez panspermii, która głosi, e ycie na Ziemi pojawiło si za spraw jakiej pozaziemskiej cywilizacji (s. 43). Te i inne czynniki wpłynły na sceptycyzm i posłuyły jako bro perswazyjna biochemikowi, Michaelowi Dentonowi pierwszej czołowej postaci w historii Ruchu ID. W 1985 roku Denton opublikował ksik zatytułowan Evolution: A Theory in Crisis [Ewolucjonizm: kryzys teorii], w której podjł wiele tematów, takich jak taksonomia, homologia, skamieniałoci, statystyczna analiza procesów losowych, biologia molekularna czy powstanie ycia, w poszukiwaniu potwierdzenia empirycznego dla makroewolucji i zjawiska cigłoci biologicznej. Denton nie znalazł wiadectw ani nawet eksperymentów mylowych, które w wiarygodny sposób rekonstruowałyby cieki ewolucyjne. Skd wic zapytuje Denton wziły si zapewnienia darwinistów, e teoria Darwina to ju nie tylko teoria, lecz fakt, i e makroewolucja w ogóle ma miejsce? Odpowiada on, e wpływa na to pierwszestwo, jakie biolodzy przyznaj paradygmatowi darwinowskiemu, zanim nie znajdzie si lepsza teoria. W zwizku z tym wszelkie problemy i anomalie darwinizmu s niewidzialne skrywane (s. 50). Woodward zwraca uwag, e atak Dentona na ide makroewolucji był bardzo radykalny; wczeniej krytykowano co najwyej jej mechanizm (s. 56). Autor podkrela równie, i dobrym posuniciem retorycznym Dentona było to, e nie zaatakował darwinizmu z pozycji kreacjonistycznych, lecz naukowych, dziki czemu udało mu si przekona wielu intelektualistów, e jego sceptycyzm jest uzasadniony (s. 64; 66). Na korzy Dentona wpłynł take fakt, e w poszukiwaniu innego wyjanienia pozostał on agnostykiem i uznano go za naukowca-dysydenta, a nie kreacjonist. Według Woodwarda wanym elementem w retoryce Ruchu ID (ale i w ogóle w retoryce naukowej) jest umiejtno wzbudzania atmosfery kryzysu krytykowanego paradygmatu przez zwracanie uwagi na jego fundamentalne anomalie (s ). Denton w odniesieniu do ewolucjonizmu darwinowskiego wiadomie posłuył si danym przez Kuhna opisem procesu zmiany paradygmatu jako przewidywaniem, e owa zmiana wkrótce nastpi. Takie narracje retoryczne s charakterystyczne dla całego Ruchu ID. 81

7 Ksika Dentona silnie oddziałała na przyszłych teoretyków projektu. Po jej przeczytaniu Phillip E. Johnson, emerytowany prawnik i główna persona w Ruchu ID, postanowił przeprowadzi analiz logiczn argumentacji ewolucjonistów 4, któr drukiem przedstawił w ksice Darwin on Trial [Sd nad Darwinem], opublikowanej w 1991 roku (tłumaczenie polskie ukazało si w roku 1997). Jak twierdzi Woodward, oprócz wykazania braku bazy empirycznej teorii ewolucji Johnson w swojej retoryce poszedł o krok dalej ni Denton. Uznał mianowicie, e darwinizm jest pseudonauk w sensie Poppera i e teoria ta opiera si na pozanaukowych załoeniach filozofii naturalizmu. Naturalizm to metafizyczne przekonanie, e przyroda stanowi zamknity system przyczyn i skutków, na który nie moe mie wpływu aden zewntrzny czynnik, taki jak Bóg (s. 74). Odrzucanie a priori moliwoci istnienia takiego wpływu bardziej przypomina zdaniem Johnsona fundamentalizm religijny ni nauk. Nauka jego zdaniem powinna by otwarta na róne moliwoci: zarówno wyjanienia naturalistyczne, jak i nienaturalistyczne czy teleologiczne. Johnson przyznaje si do bycia teist, ale przedstawia siebie jako bezstronnego badacza, znajdujcego si midzy fundamentalizmem religijnym z jednej a fundamentalizmem darwinowskim z drugiej strony, który chce sprawdzi, dokd doprowadzi pozbawiona jakichkolwiek przesdów analiza danych empirycznych. Według Woodwarda taka postawa stała si znaczc czci wizji retorycznej Ruchu ID, która działa na jego korzy (s ). Autor opisuje, e Johnsona próbowano w łatwy sposób pokona, oskarajc go o ukryty kreacjonizm, a zwłaszcza z racji tego, e był prawnikiem, a nie naukowcem o brak wiedzy i niezrozumienie myli ewolucyjnej 5. Johnson jedził jednak po uniwersytetach, organizujc debaty midzy zwolennikami i przeciwnikami swoich idei, oraz werbujc nowych członków do Ruchu ID, wród których przybywało zawodowych naukowców. Johnson nie oferuje, oczywicie, adnej alternatywy dla paradygmatu 4 Zob. Phillip E. Johnson, Sd na Darwinem, tłum. R. Piotrowski, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1997, s Posiadania takiej wiedzy nie odmawia mu jednak znany paleontolog David Raup (zob. s , zwłaszcza przypis gwiazdkowy na s. 83). 82

8 darwinowskiego (cho zasugerował moliwo ingerencji jakiego czynnika inteligentnego), ale pozostawia pole do popisu naukowcom. I rzeczywicie, z czasem w Ruchu ID pojawiły si osoby, które podjły si tego zadania. Wspomn tutaj o dwóch najwaniejszych postaciach: Michaelu J. Behe em i Williamie A. Dembskim. Michael Behe jest biochemikiem na Wydziale Nauk Biologicznych w Lehigh University w stanie Pensylwania. Podobnie jak w przypadku Johnsona, lektura Evolution: A Theory in Crisis autorstwa Dentona, obudziła w Behe em sceptycyzm wobec darwinizmu, w którego prawdziwo bez namysłu niegdy wierzył. Zaczł on analizowa teoretyczne i empiryczne podstawy tej teorii w wietle odkry biochemii, czego owocem jest przełomowa dla Ruchu ID, wydana w 1996 roku ksika Darwin s Black Box: The Biochemical Challenge to Evolution [Czarna skrzynka Darwina: biochemiczne wyzwanie dla ewolucjonizmu]. W ksice tej Behe zaproponował koncepcj nieredukowalnej złoonoci. Utrzymuje on, e pewne układy biochemiczne, takie jak na przykład wi bakteryjna, kaskada krzepnicia krwi czy proces widzenia, s nieredukowalnie złoone, tzn. nie mog spełnia swojej funkcji, jeli zabraknie choby jednej ich czci. Układy takie stanowi problem dla ewolucjonizmu darwinowskiego, poniewa nie mogły powsta na drodze drobnych przekształce z mniej złoonego systemu poprzedzajcego ze wzgldu na to, e ten ostatni nie byłby funkcjonalny, a tego wymaga teoria Darwina. Behe wzmacnia swoj tez faktem, e w profesjonalnej literaturze naukowej nie ma adnych ewolucjonistycznych wyjanie powstania wskazanych przez niego układów. Co wicej, według Behe ego nieredukowalna złoono nie tylko stanowi negatywne wiadectwo przeciw doborowi naturalnemu, lecz take pozytywne wiadectwo wskazujce na projekt nie wiemy bowiem, czy układy nieredukowalnie złoone mogły powsta w sposób naturalny, ale wiemy, e systemy takie projektuje pewien inteligentny czynnik człowiek. Zdaniem Behe ego mona wic rozsdnie przypuszcza, e w powstanie biochemicznych układów nieredukowalnie złoonych zaangaowana była jaka inna od ludzkiej inteligencja. 83

9 Zasług Williama Dembskiego jest natomiast sformułowanie ogólnego kryterium wykrywania projektu, które nazwał on filtrem eksplanacyjnym. Filtr wykazuje projekt w danym zjawisku, jeli prawdopodobiestwo jego zajcia jest małe i pasuje ono do jakiego obiektywnego wzorca, zwanego specyfikacj, o którym wiadomo, e jest skutkiem działania inteligencji. Takimi wzorcami w biologii s zgodnie z Dembskim funkcje układów biologicznych. Na przykład wi bakteryjna to dwukierunkowa, napdzana silnikiem ruba przymocowana do grzbietów niektórych gatunków bakterii, która słuy im do pływania. Obiektywny wzorzec stanowi dla niej silnik zaburtowy stosowany w motorówkach i wymylony na długo przed tym, zanim odkryto wi bakteryjn wiemy, e takie urzdzenia produkuje człowiek, czyli inteligencja, ale nie wiadomo, czy moe je wytworzy jaki proces naturalny 6. Zarówno Behe, jak i Dembski stanowi now jako w Ruchu ID. Behe jest biochemikiem na dobrym uniwersytecie, a Dembski ma doktoraty z matematyki i filozofii, zrobił te licencjat z teologii. Obaj panowie wnosz nowe idee do ruchu, które maj podstaw wyłcznie w rozwaaniach naukowych, co sprawia, e nie łatwo przyczepi im etykietk kreacjonistów i naukowcy zmuszeni s do prowadzenia z nimi rzeczowych dyskusji. Co najwaniejsze, pomysły te s zacztkiem naukowego programu badawczego w ramach teorii inteligentnego projektu to ju nie tylko krytyka negatywna, ale konstruktywne przedsiwzicie, mieszczce si w ramach mylenia racjonalnego. Woodward zauwaa, e rozwój takiej racjonalnej retoryki Ruchu ID rozpoczł kulturowe przebudzenie (s. 210). Mona si z tym zgodzi, biorc pod uwag chociaby fakt, e obecnie w 17 stanach USA tocz si dyskusje nad wprowadzeniem teorii inteligentnego projektu do programu nauczania w szkołach publicznych i omawianiem tam problemów teorii ewolucji 7. Argumenty teoretyków projektu uwiadomiły te, e ateizm wcale nie musi wynika z nauki (s. 204). Oddziaływanie Ruchu ID moe ujawnia si równie w fakcie, e w 6 Zob. William A. Dembski, The Design Revolution: Answering the Toughest Questions about Intelligent Design, InterVarsity Press, Downers Grove, Il. 2004, s. 104, Por. Suzanne Goldenberg, Religious right fights science for the heart of America, The Guardian, 7 lutego 2005 ( 84

10 ostatnich latach niewielka grupka naukowców otwarcie wyraajcych sceptycyzm wobec darwinizmu rozrosła si do ponad 350 osób 8. Jest to, oczywicie, jedynie margines społecznoci uczonych, ale nie da si zaprzeczy, e nieco si powikszył. Doubts about Darwin Thomasa Woodwarda to ksika warta przeczytania zarówno dla filozofa nauki, religii, jak i kultury, a zwłaszcza dla osób zainteresowanych bliszym zapoznaniem si z elementami retoryki nauki. Ksika ta nie ma wikszych wad. Woodward przyznaje si do bycia teist i e jest przychylnie nastawiony do Ruchu ID (s. 10). Ta sympatia jest najwidoczniej powodem, dla którego Autor przytacza najczciej opinie krytyczne, w których Ruch ID postrzegany jest jako grupa kierujca si motywami religijnymi. Rzadko natomiast wspomina o rzeczowych polemikach z tezami Ruchu, jakie mona znale na przykład na stronach internetowych: lub Mimo to Woodward stara si zachowa jak najwiksz obiektywno, nie przyznajc Ruchowi ID wikszych sukcesów, ni rzeczywicie odniósł. Stwierdza on, e teoretycy projektu w istocie doprowadzili do kryzysu retorycznego ewolucjonistów, zmniejszajc ich sił przekonywania opinii publicznej i w pewnej mierze take naukowców. Jednake w przeciwiestwie do wielu członków Ruchu Autor uwaa, e zaistnienie kryzysu paradygmatu ewolucjonistycznego jest raczej kwesti przyszłoci, jeli w ogóle taki kryzys nastpi (s ). W kadym bd razie dyskusje s w toku i nie wiadomo, jaki bdzie ich finał. Myl, e ksika Woodwarda powinna zadowoli kadego czytelnika, zainteresowanego szczegółami kontrowersji ewolucjonizm inteligentny projekt 9. 8 Zob. 9 Polskojzyczn literatur na ten temat mona znale na przykład na stronie Serwisu Filozoficznego Nauka a Religia : 85