Wstęp. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 66 73, ŁUKASZ ŁAWICKI

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 66 73, ŁUKASZ ŁAWICKI Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Szczecin, ul. Monte Cassino 7/27 Adres do korespondencji: Gryfino, ul. Łużycka 59/4 Gniazdowanie ostrygojada Haematopus ostralegus, sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons w dolinie dolnej Odry 66 Wstęp Ostrygojad, sieweczka obrożna i rybitwa białoczelna należą do gatunków bardzo nielicznie gniazdujących w Polsce. Ich główne stanowiska lęgowe znajdują się w dolinach większych rzek oraz na wybrzeżu (Głowaciński 2001, Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wobec tego, iż krajowa populacja tych gatunków jest niewielka i narażona na wymarcie, zostały one umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001). Najliczniejsza populacja lęgowa ostrygojada, sieweczki obrożnej i rybitwy białoczelnej zasiedla środkową Wisłę oraz jej dopływy. Inne ważne ostoje tych gatunków to między innymi: Park Narodowy Ujście Warty, dolina środkowej Warty oraz wybrzeże Bałtyku (głównie Wybrzeże Słowińskie i Zatoka Gdańska) (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wobec silnego zagrożenia, konieczne jest monitorowanie ich populacji w głównych miejscach występowania (Chylarecki 2004, Winiecki 2004). Niniejsza praca przedstawia aktualny stan populacji lęgowej ostrygojada, sieweczki obrożnej i rybitwy białoczelnej w dolinie dolnej Odry.

2 Teren badań i metody Teren badań obejmował dolny odcinek Odry pomiędzy Szczecinem a Kostrzynem o długości ok. 150 km. Na badanym odcinku szerokość doliny rzecznej nie przekracza zwykle 2 3 km. Między Kostrzynem a Starą Rudnicą koryto rzeki jest wzmocnione jedynie kamiennymi ostrogami i nie posiada obwałowań przeciwpowodziowych. Na tym odcinku do Odry przylegają duże kompleksy łąk z licznymi starorzeczami, kępami zarośli wierzbowo-topolowych oraz dużymi płatami trzcinowisk. W ciągu roku obszar ten jest często zalewany podczas zimowo-wiosennych i jesiennych powodzi. Natomiast w latach suchych woda utrzymuje się jedynie w korytach starorzeczy. Na wysokości Osinowa Dolnego Odra zmienia kierunek swojego biegu z zachodniego na północno-zachodni. Od tego odcinka aż do Ryc. 1. Podlot ostrygojada Haematopus ostralegus, żwirownia w Chlewicach, czerwiec 2004 (fot. Ł. Borek). Fig. 1. Fledgling of the Oystercatcher, gravel-pit in Chlewice, June 2004 (photo Ł. Borek). 67

3 Tab. 1. Wykaz stanowisk i liczba par ostrygojada Haematopus ostralegus w dolinie dolnej Odry w latach Table 1. List of breeding sites and the number of pairs of the Oystercatcher in the lower Odra River valley in Stanowisko Breeding site Żwirownia w Bielinku Gravel-pit in Bielinek Odra w Gozdowicach Odra River at Gozdowie Żwirownia w Chlewicach Gravel-pit in Chlewice Żwirownia w Kaleńsku Gravel-pit in Kaleńsko Razem Total * 1 1* * 1* 1* 1 1* * Znaleziono gniazdo lub młode Nest or fledgling found. Tab. 2. Wykaz stanowisk i liczba par sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula w dolinie dolnej Odry w latach Table 2. List of breeding sites and the number of pairs of the Ringed Plover in the lower Odra River valley in Stanowisko Breeding site Osadniki k. Gryfina Sedimentation tanks near Gryfino Stawy w Marwicach Fishponds in Marwice Żwirownia w Bielinku Gravel-pit in Bielinek Odra w Cedyni Odra River at Cedynia Żwirownia w Kaleńsku Gravel-pit in Kaleńsko Razem Total

4 Tab. 3. Wykaz stanowisk i liczba par rybitwy białoczelnej Sternula albifrons w dolinie dolnej Odry w latach Table 3. List of breeding sites and the number of pairs of the Little Tern in the lower Odra River valley in Stanowisko Breeding site Osadniki k. Gryfina Sedimentation tanks near Gryfino Żwirownia w Bielinku Gravel-pit in Bielinek Odra w Cedyni Odra River at Cedynia Odra w Porzeczu Odra River at Porzecze Żwirownia w Chlewicach Gravel-pit in Chlewice Razem Total Bielinka Odra oddzielona jest od terenów nizinnych dużym wałem przeciwpowodziowym. Od Widuchowej do Szczecina Odra płynie dwoma ramionami, a położony pomiędzy nimi teren Międzyodrza jest bagnistą równiną, pociętą licznymi kanałami. W dolinie dolnej Odry znajdują się trzy czynne żwirownie z kilkoma wyspami (Sidło i in. 2004). Prace terenowe prowadzono w okresach: , i Każdego roku wykonano 4 5 kontroli doliny rzeki w celu określenia dokładnej liczby par lęgowych. Zasadniczą metodą kontroli były piesze przemarsze wzdłuż linii brzegowej zbiorników wodnych. Ponadto w zalanych wodą żwirowniach kontrolowano wyspy, które stanowiły główne miejsca gniazdowania opisywanych gatunków. Szczególną uwagę poświęcono miejscom dogodnym do gniazdowania inwentaryzowanych gatunków, takim jak nadrzeczne pastwiska i piaszczyste łachy, a także siedliska pochodzenia antropogenicznego: osadniki, spuszczone stawy i żwirownie. Za pary lęgowe uznawano terytorialne lub zaniepokojone pary w odpowiednim siedlisku oraz pary z gniazdami i pisklętami. 69

5 70 Wyniki W latach w dolnym odcinku Odry gniazdowały 3 4 pary ostrygojadów (ryc. 1, tab. 1). Trzy stanowiska znajdowały się na czynnych żwirowniach w Bielinku, Chlewicach i Kaleńsku, a jedna para występowała na nadodrzańskich łąkach w Gozdowicach. Na żwirowniach ostrygojady zakładały gniazda na wyspach, najczęściej w pobliżu koloni rybitwy rzecznej Sterna hirundo i rybitwy białoczelnej. Wyjątkowo na żwirowni w Kaleńsku znaleziono gniazdo (z 4 jajami) umieszczone na betonowej podstawie stalowej rury, służącej do pobierania piasku z dna. Gniazdowanie sieweczki obrożnej w dolinie dolnej Odry miało charakter efemeryczny. W latach gniazdowało 4 6 par, a w roku 2006 gniazdowania nie stwierdzono (tab. 2). Sieweczki występowały głównie w siedliskach pochodzenia antropogenicznego, takich jak osadniki popiołów, spuszczone stawy rybne, wyspy na żwirowniach. Jedynie w roku 2005 zasiedliły piaszczystą łachę nad Odrą w Cedyni. Rybitwę białoczelną stwierdzono na pięciu stanowiskach, z czego trzy funkcjonowały przez jeden rok (tab. 3). W badanym okresie liczba lęgowych rybitw wahała się w zakresie par. Największa populacja zasiedlała żwirownię w Chlewicach, gdzie maksymalnie w roku 2006 gniazdowało par. Pojedyncze pary gniazdowały na osadnikach popiołów oraz nadodrzańskich łachach. Dorosłą rybitwę białoczelną obrączkowaną jako lęgową w roku 2004 nad Odrą w Cedyni, stwierdzono w następnym roku na gnieździe w żwirowni w Chlewicach (Ł. Borek, Z. Kajzer, inf. ustna). Dyskusja Ostrygojad gniazduje w dolinie dolnej Odry co najmniej od roku 1995, gdy stwierdzono pojedyncze pary na łąkach w Starej Rudnicy i żwirowni w Bielinku (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Ponownie lęgowe 3 pary wykryto w Bielinku w roku 2003 (Kajzer i in. 2005), a w latach między Bielinkiem a Kaleńskiem występowały 3 4 pary. W Polsce ostrygojad występuje głównie na środkowej Wiśle, gdzie zasiedla piaszczyste

6 łachy (Sikora 2001, Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W dolinie dolnej Odry ze względu na uregulowany charakter rzeki na znacznym odcinku, brakuje takich siedlisk, co zmusza ptaki do zajmowania terenów antropogenicznych, takich jak żwirownie. Głównymi zagrożeniami powodującymi straty w lęgach ostrygojada na żwirowniach w dolinie dolnej Odry są prawdopodobnie: penetracja wysp w sezonie lęgowym przez wędkarzy, drapieżnictwo ze strony norki amerykańskiej, wrony oraz mewy srebrzystej (Sikora 2001, Sikora 2004). Lęgi sieweczki obrożnej w dolinie dolnej Odry zależały od dostępności dogodnych warunków siedliskowych, na przykład w 2004 roku 2 pary gniazdowały na dnie spuszczonych stawów rybnych. Także w latach na refulacie nad Odrą w Szczecinie gniazdowało 8 par sieweczek obrożnych, lecz obecnie stanowisko to nie jest zajmowane (Oleksiak 1993, A. Oleksiak, inf. ustna). Sieweczka obrożna zasiedla w głębi lądu głównie piaszczyste wyspy na dużych rzekach i odsypiska na brzegach koryta (których w dolinie dolnej Odry brak), natomiast siedliska pochodzenia antropogenicznego zajmowane są okazjonalnie i najczęściej nietrwale (Chylarecki 2001). Być może nieregularne gniazdowanie sieweczki obrożnej w dolinie dolnej Odry ma związek z położeniem badanego terenu na skraju południowego zasięgu tego gatunku (Chylarecki, Ojanen 1997). Głównym stanowiskiem rybitwy białoczelnej zarówno w dolinie dolnej Odry, jak i na Pomorzu Zachodnim jest żwirownia w Chlewicach, gdzie gniazduje ok. 75% całej populacji. Gniazdowanie tego gatunku w żwirowni w Bielinku stwierdzono już w roku 1979: w latach występowało tam do 7 par, a w nawet par (Uhlig i in. 1998), choć w kolejnych latach ponownie do 6 par (A. Oleksiak, inf. ustna). Zmniejszenie się populacji oraz niski sukces lęgowy na żwirowni w Bielinku ma związek z postępującą sukcesją roślinności na wyspach, penetracją wysp przez ludzi oraz drapieżnictwem. Ponadto w latach na wysypisku przepłukanych piasków nad Odrą pod Szczecinem gniazdowało do 18 par rybitw białoczelnych, lecz obecnie stanowisko to nie istnieje (Oleksiak 1993, Uhlig i in. 1998, A. Oleksiak, inf. ustna). Głównymi czynnikami, które zagrażają populacjom lęgowym opisywanych gatunków są: utrata siedlisk w wyniku zmian re- 71

7 żimu hydrologicznego rzek i redukcji nadrzecznych pastwisk, a także penetracja stanowisk lęgowych przez ludzi oraz drapieżnictwo ze strony ssaków (wałęsające się psy, norka amerykańska, lis, jenot) i ptaków krukowatych. Dlatego podstawowym postulatem ochronnym jest konieczność utrzymania dużych rzek nizinnych w naturalnym stanie oraz ograniczenie dostępu ludzi do lęgowisk tych gatunków w okresie gniazdowania (Chylarecki 2001, Winiecki, Chylarecki 2001, Chylarecki 2004, Winiecki 2004). Ponieważ główne stanowiska ostrygojada, sieweczki obrożnej i rybitwy białoczelnej w dolinie dolnej Odry znajdują się w czynnych żwirowniach, należałoby wprowadzić zakaz wstępu na wyspy w okresie od 1 kwietnia do 31 lipca. Podziękowania Serdeczne podziękowania składam Koleżankom i Kolegom, którzy pomagali mi w pracach terenowych lub przekazali własne dane. Byli to: Ł. Borek, R. Głębicka, Z. Kajzer, O. Krystek, I. Misztal, A. Oleksiak, S. Rubacha, M. Sołowiej, M. Sowa. W roku 2006 prace finansowane były ze środków GEF/SGP UNDP i WFOŚiGW w Szczecinie w ramach projektu Żwirownie jako enklawy siedliskowe rzadkich gatunków ptaków. SUMMARY Ławicki Ł. Breeding of the Oystercatcher Haematopus ostralegus, Ringed Plover Charadrius hiaticula and Little Tern Sternula albifrons in the lower Odra River valley (NW Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 66 73, Oystercatchers were breeding (3 4 pairs) in gravel-pits in Bielinek, Chlewice and Kalensko, and on the meadows in Gozdowice in Ringed Plover was only ephemerical breeder. During breeding pairs occurred, but in 2006 no nesting birds were recorded. Little Tern were recorded in 5 localities with a total of pairs. The most important site for that species is gravel-pit in Chlewice, where most of the whole population occurring in the lower Odra River valley breed. 72

8 PIŚMIENNICTWO Chylarecki P Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: Chylarecki P Charadrius hiaticula L., 1758 sieweczka obrożna. W: Gromadzki M. (red.) Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000, podręcznik metodyczny, T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Chylarecki P., Ojanen M Ringed Plover Charadrius hiaticula. W: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds.). The EBCC Atlas of European birds: Their distribution and abundance. T. & A.D. Poyser, London: Głowaciński Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa. Kajzer Z., Guentzel S., Jasiński M., Sołowiej M Rzadkie ptaki obserwowane w latach na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn. 46: Oleksiak A Gniazdowanie sieweczki obrożnej (Charadrius hiaticula) i rybitwy białoczelnej (Sterna albifrons) nad Odrą pod Szczecinem. Przegl. Przyr. 4, 1: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Sikora A Ostrygojad Haematopus ostralegus. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: Sikora A Haematopus ostralegus L., 1758 ostrygojad. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000, podręcznik metodyczny, T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Uhlig R., Mundt J., Kaliciuk J Die Bestandsituation der Zwergseeschwalbe Sterna albifrons an der Unteren Oder. Limicola 12: Winiecki A Sterna albifrons Pall., 1764 rybitwa białoczelna. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000, podręcznik metodyczny, T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Winiecki A., Chylarecki P Rybitwa białoczelna Sterna albifrons. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: