Zarządzanie i Edukacja

Transkrypt

1 Zarządzanie i Edukacja Zarządzanie gospodarką Edukacja społeczna NUMER Nr 107 LIPIEC SIERPIEŃ/2016 ISSN X DWUMIESIÊCZNIK SZKO Y WY SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO

2 Adres redakcji Dwumiesięcznik Zarządzanie i Edukacja ul. Elektronowa 2, Warszawa tel./fax wydawnictwo@janski.edu.pl Redaktor naczelny dr Mariusz Szajda, Szkoła Wyższa im. Bogdana Janskiego Rada naukowa dwumiesięcznika Zarządzanie i Edukacja dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW; doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab. Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; dr Marcin Kazimierczak, Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ; dr inż. Elżbieta Kopciuszewska SWBJ w Warszawie; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka, National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove; dr n. med. Sławomir Stawicki, Wojciech Sroczyński, prof. UPH Redaktor tematyczny dr Małgorzata Stawicka Redaktor statystyczny dr inż. Paweł Kopciuszewski Redaktor językowy dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP) Sekretarz redakcji Anna Janus (tel ) anna.janus@janski.edu.pl Korekta Anna Janus Wszystkie artykuły są recenzowane Recenzenci dr hab. Łukasz Popławski UR w Krakowie; prof. Carmine Pinto Uniwersytet w Solerno (Włochy); dr hab. Tatiana Kamińska Uniwersytet Biznesu i Prawa w Kijowie; prof. Irina Pavlenko Europejski Uniwersytet w Kijowie; dr hab. Grzegorz Wejman prof. US; ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański UKSW w Warszawie; dr Maryla Januszewska-Warych Akademia im. J. Długosza w Częstochowie Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w publikowanych tekstach skrótów i zmian ISSN X wersja referencyjna czasopisma: papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam

3 Spis treœci Zarządzanie gospodarką Jerzy Donarski, Monika Turkowska Skuteczna komunikacja interpersonalna a rozwijanie zarządzania etycznością pracy... 5 Olga Banit Menedżerowie korporacji transnarodowych kontekst edukacyjny Edukacja społeczna Maria Januszewska-Warych Idea partnerstwa jako fundament multiprofesjonalnej współpracy służb społecznych z osobą i rodziną w kryzysie 41 Margarita Brzozowska OSB Sam Poziom życia religijnego osób niepełnosprawnych intelektualnie w Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie w świetle badań własnych Dorota Katarzyna Marczuk Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży Mariusz Szajda, Klaudia Niewitecka Wychowawczy i duchowy wymiar muzyki w interpretacji św. Augustyna z Hippony Jarosław Klimaszewski Istota pojęcia bezpieczeństwo Noty o autorach

4

5 Jerzy R ODonarski, Z Z PMonika A R Z Turkowska, AĄ D WZ A SKUTECZNA Y N I E I G KOMUNIKACJA... O AS P RO D T A YR K Ą U Ł Y5 Jerzy DONARSKI Monika TURKOWSKA SKUTECZNA KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA A ROZWIJANIE ZARZĄDZANIA ETYCZNOŚCIĄ PRACY EFFECTIVE INTERPERSONAL COMMUNICATION AND DEVELOPING WORK ETHICALITY MANAGEMENT STRESZCZENIE Artykuł określa czym jest zarządzanie etycznością pracy i dlaczego potrzeba nam menedżerów oraz innych pracowników wyróżniających się skuteczną komunikacją interpersonalną. W tym kontekście konkretyzuje zasady skutecznej komunikacji. Podaje związek między skutecznością zarządzania a dobrym przywództwem, dbającym o wprowadzanie i przestrzeganie wartości przez menedżerów. Artykuł przedstawia również fragment wyników badań etyczności pracy projektu nr R w 104 firmach, z udziałem 1940 pracowników, finansowanego przez MNiSW, i projektu finansowanego przez Santander Universidades w 66 firmach, dla pokazania specyfiki informacji do przekazu przy pomocy interpersonalnej komunikacji. SUMMARY The Article defines what management ethics in work and why we need managers and other employees distinctive effective interpersonal communication. In this context, concrete principles of effective communication. Gives the relationship between the effectiveness of management and good leadership, taking care of the implementation and compliance of the managers. The article presents the results of research fragment ethical work project no R11

6 6 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień companies, with the participation of 1,940 employees, funded by the Higher Education and a project financed by Santander Universidades in 66 companies, to show the specificity of information to the media with interpersonal communication. Słowa klucze: zarządzanie etycznością pracy, skuteczna komunikacja interpersonalna, POP, zasady etycznej pracy, produktywność pracy Keywords: Work Ethicality Management, Effective Interpersonal Communication, POP, principles of ethical work, work productivity Chodzi o nową kulturę pracy uwzględniającą duchowe i materialne potrzeby człowieka i szanującą jego podstawowe prawa (Jan Paweł II, Rzym, 11 listopada 1996 roku) 1. WPROWADZENIE Komunikowanie jest jednym z najstarszych procesów społecznych. Towarzyszy ono człowiekowi od momentu, kiedy istoty ludzkie zaczęły żyć w grupach i organizować pierwsze struktury. Człowiek, jako istota społeczna, aby funkcjonować w społeczeństwie, musi komunikować się z innymi jego członkami. Dlatego w obecnych czasach nie sposób wyobrazić sobie życie w społeczeństwie, organizacji czy rodzinie bez porozumiewania się z innymi. Komunikacja daje nam szansę na wymianę myśli, współdziałanie, podążanie w tym samym kierunku. Dzięki niej dowiadujemy się, co czują i myślą inni, a także możemy wyrazić siebie. Komunikacja jest procesem, z którym wszyscy mamy do czynienia na co dzień. Pozwala wyrażać myśli, zamiary, potrzeby i oczekiwania wobec ludzi, a także uczucia. Polega na przekazywaniu i odbieraniu informacji między dwiema lub większą liczbą osób zarówno w sposób werbalny, jak i niewerbalny. Podstawowymi błędami menedżerów jest niedostrzeganie barier w komunikacji interpersonalnej. Menedżerowie patrzą na komunikację z jednej

7 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA... 7 perspektywy nadawcy, natomiast nie dostrzegają perspektywy odbiorcy 1. Nasze życie jest ciągłą komunikacją i na niej opiera swe zasady. Ludzie znajdują się w sytuacji stałego komunikowania się z innymi. Przez ten proces inicjują, podtrzymują i zmieniają swoje stosunki interpersonalne, definiują swoją sytuację społeczną, role i zadania. Codziennie czy to na polu zawodowym, czy prywatnym negocjujemy, rozmawiamy, pertraktujemy. Na tym komunikacyjnym polu bitwy dochodzi do wielu potyczek. Czy będą one dla nas zwycięskie, w dużej mierze zależy od strategii i taktyki, które przyjmiemy już na starcie. Komunikacja interpersonalna wbrew pozorom nie należy do procesów prostych. Efektywne i skuteczne porozumiewanie wymaga bowiem wielu umiejętności i kompetencji menedżerskich. Niedostatki w tej mierze utrudniają zrozumienie intencji drugiej strony. Warto przyjrzeć się bliżej temu procesowi i odpowiedzieć sobie na pytanie: Czy potrafimy skutecznie się komunikować? 2. ISTOTA KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ Komunikowanie jest jednym z najstarszych procesów społecznych z którym wszyscy mamy do czynienia na co dzień. Towarzyszy człowiekowi od momentu, kiedy istoty ludzkie zaczęły żyć w grupach i organizować pierwsze struktury. Człowiek, jako istota społeczna, aby funkcjonować w społeczeństwie musi komunikować się z innymi jego członkami. Dlatego w obecnych czasach nie sposób wyobrazić sobie życie w społeczeństwie, organizacji czy rodzinie bez porozumiewania się z innymi. Jak każdy rodzaj komunikacji, najlepiej rozpatrywać jest jako proces, w którym wszystkie aspekty doświadczania sytuacji komunikacji mogą na siebie nawzajem wpływać oraz w którym komunikacja zmienia się w czasie i w zależności od kontekstu Błędy w zarządzaniu w aspekcie komunikacji interpersonalnej, [dostęp: ] 2 S.P. Morreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge, Komunikacja między ludźmi. Motywacja, wiedza i umiejętności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 308.

8 8 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Komunikacja interpersonalna jest procesem wzajemnego przekazywania informacji przez ludzi komunikujących się. Polega na przekazywaniu i odbieraniu informacji między dwiema lub większą liczbą osób zarówno w sposób werbalny, jak i niewerbalny. Proces ten zachodzi nieustannie, bowiem przez cały czas swoją postawą ciała, mimiką, gestykulacją, a także słowami przekazujemy określone informacje. Jednak, aby można było mówić o istnieniu komunikacji musi być spełniony podstawowy warunek dotyczący wystąpienia co najmniej trzech podstawowych elementów tego procesu: nadawca, czyli osoba, która przesyła określoną informację; odbiorca, czyli osoba, do której daną informację kierujemy; kod, czyli sposób przekazu tej informacji obraz, gest, słowo etc. Komunikacja interpersonalnajest jedną z podstawowych form kontaktu między ludźmi, dlatego wykorzystywanie zasad i reguł obowiązujących w tej komunikacji prowadzi do zaspokojenia ludzkich potrzeb, którymi między innymi są chęć obcowania z drugim człowiekiem oraz życie w zespole. Komunikacja interpersonalna przebiega w interakcji. Angażuje niewiele osób, co odróżnia ją od kontekstu małych grup lub przemawiania publicznego. Dotyczy relacji i tworzy związki międzyludzkie. Związki powstają w wyniku ciągłej interakcji między wymiarami treści komunikatów oraz relacji. Komunikaty umożliwiają ewolucję związków 3. Po tym powyższym zapoznaniu się czym jest komunikacja interpersonalna możemy przejść do krótkiej charakterystyki komunikacji werbalnej i niewerbalnej. 3. RODZAJE KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ 3.1. Komunikacja werbalna Komunikacja werbalna, inaczej nazywana słowna, jest używaniem słownych, sformułowanych w zdania przekazów. 3 Ibidem.

9 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA... 9 Komunikacja werbalna to mówienie, pisanie, czytanie i słuchanie 4. Jednak należy mieć na uwadze, że zaledwie 7% zawartości komunikatu rozumiemy dzięki słowom. Pozostałe 93% odczytujemy poprzez wychwytywanie różnorodnych elementów komunikacji niewerbalnej. Komunikacja werbalna jest zazwyczaj intencjonalna (czyli posługujemy się nią raczej świadomie). Komunikacja ustna jest najczęstszym sposobem przekazywania informacji 5. Język jest podstawowym środkiem komunikowania werbalnego, dzięki któremu wyrażane są znaczenia komunikowanych idei i uczuć, pod warunkiem, że dźwięki oraz symbole są rozumiane przez wszystkich uczestników procesu komunikacji. Dzięki językowi możemy udzielać informacji, szukać jej lub unikać zrobienia czegoś. Pozwala być jednoznacznym i dwuznacznym, można ujawniać swoje emocje lub je ukrywać. Język wpływa na wszelkie aspekty ludzkich stosunków, może być przyczyną werbalnego nieporozumienia wynikającego z nierozumienia 6. Komunikacja werbalna jest niezbędna, by móc, na co dzień efektywnie porozumiewać się tzn. przekazywać sobie informacje, uzgadniać stanowiska, dochodzić do wspólnych rozwiązań pojawiających się problemów, porównywać stan obecny z zamierzeniami itp. unikając przy tym nieporozumień i destrukcyjnych konfliktów. Pomocne w osiągnięciu sukcesu w zakresie komunikacji werbalnej jest przestrzeganie kilku zasad: przekonanie odbiorcy, iż robi to co sprzyja przyjemności pomaga w tym entuzjazm i zapał w wygłaszanych poglądach; mówić należy jasno, głośno i wyraźnie dobierając tempo do słuchacza; swoboda w mówieniu i stylu bycia; okazywanie zaufania, demonstracja korzyści naturalnie i w sposób oczywisty; 4 E. Badowska, Budowanie relacji i więzi w rodzinie z udziałem komunikacji, [w:] K. Bocheńska-Włostowska, (red.),komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań 2013, s Ibidem. 6 Ł. Świerad, Komunikacja, która buduje i motywuje zespół lidera, [w:] K. Bocheńska-Włostowska K (red.), Komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań 2013, s

10 10 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień przygotowanie do rozmowy; eliminacja czynników mogących rozpraszać rozmówcę; udzielanie odpowiedzi na zadane pytanie oraz szczerość; nie przerywać wypowiedzi innych; mówić komplementy; uważne słuchanie; okazywanie pozytywnych uczuć (poprzez uśmiech lub potakiwanie). Komunikacja werbalna jest kluczowa w procesie porozumiewania się ludzi, jest przydatna w nawiązywaniu kontaktów, podtrzymywaniu ich i przekazywaniu informacji. Podczas komunikacji werbalnej bardzo ważna jest treść wypowiedzi, jednak w dużym stopniu wpływ na jakość tej komunikacji ma stopień płynności mowy oraz akcent co możemy zaliczyć do komunikacji niewerbalnej, o której będzie mowa w dalszej części Komunikacja niewerbalna Komunikacja niewerbalna, inaczej nazywana bezsłowna, wykorzystuje mowę ciała do przekazów komunikacyjnych za pomocą gestów, mimiki twarzy i ruchu ciała 8. Jest uzupełnieniem i wzmocnieniem bezpośredniego i werbalnego komunikowania. Do jej zadań należy: komunikowanie postaw i emocji, wspomaganie komunikacji językowej, zastępowanie mowy (gdy np. mamy utrudniony kontakt werbalny). Komunikacji niewerbalnej zwykle towarzyszy komunikacja werbalna 9. Wszystkie wymienione składowe komunikatów niewerbalnych mają ogromne znaczenie w kontaktach interpersonalnych. Często w procesie komunikowania komunikaty niewerbalne mogą dopełniać komunikaty werbalne, ale czasem mogą być zupełnie 7 R. Fedecka, Komunikacja w doradztwie zawodowym, [w:] K. Bocheńska-Włostowska K (red.), Komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań 2013, s J. Korba, Z. Smutek, (2013), Podstawy przedsiębiorczości, Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON, Gdynia 2013, s E. Badowska, Budowanie relacji i więzi w rodzinie z udziałem komunikacji, [w:] K. Bocheńska-Włostowska (red.), Komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań 2013, s. 11.

11 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA niespójne, a tym samym zakłócać odbiór naszej osoby. Stąd też komunikacja niewerbalna nie jest już tak oczywista, prosta i jasna jak komunikacja werbalna. Komunikowanie niewerbalne jest uzupełnieniem i wzmocnieniem bezpośredniego i ustnego komunikowania werbalnego, i jest z nim nierozerwalnie związane 10. Komunikacja niewerbalna jest obecnie stawiana na pierwszy plan w procesie komunikacyjnym, dlatego odgrywa bardzo istotną rolę w kontaktach interpersonalnych. Z zarejestrowanego przez odbiorcę przekazu słownego jedynie 7% stanowi treść komunikatu, na towarzyszące mu niewerbalne aspekty mowy (rytm, intonację, akcent) przypada już 38%, a wyraz twarzy (mimika) stanowi 55% całości odebranego komunikatu. Komunikacja niewerbalna pozwala na wyrażenie emocji i postaw wobec rozmówcy. Wzmacnia także przekaz werbalny oraz może być częścią rytuału ZASADY KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ 4.1. Zasady komunikowania się Nasza skuteczność jako mówcy zależy zarówno od formy wypowiedzi, jak i przekazywanej treści. Warto zatem przestrzegać reguł dotyczących zarówno odpowiedniego przygotowania wypowiedzi, jak też konkretnych zaleceń w kwestii sposobu prowadzenia rozmowy. Najistotniejsze zasady dobrej komunikacji to 12 : 1. Poznaj samego siebie musimy mieć świadomość własnych celów, zamierzeń, cech, preferencji, temperamentu i motywów. Trudno oczekiwać zrozumienia ze strony innych, kiedy sami nie potrafimy zrozumieć siebie. Nadawca powinien mieć jasność tego, co chce przekazać odbiorcy. 2. Uwzględniaj chwiejność uwagi rozmówcy nikt nie jest w stanie odebrać wszystkich naszych przekazów bez względu na to, co mówimy i w jaki sposób. Trzeba liczyć się ze zmiennością 10 B. Dobek Ostrowska, Komunikowanie polityczne i publiczne, PWN, Warszawa 2011, s J. Korba, Z. Smutek, (2013), Podstawy przedsiębiorczości, Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON, Gdynia 2013, s Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Antykwa, Kraków 2000, s

12 12 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień uwagi słuchaczy, ich selektywnością, przekręcaniem sensu naszych wypowiedzi. Należy ponadto unikać przeładowania informacyjnego pamiętając o ograniczeniach w zdolności do przetwarzania danych. 3. Licz się z uczuciami drugiej strony powinniśmy zwracać uwagę na stan psychiczny, kondycję emocjonalną słuchacza. Konieczne jest, aby uwzględniać w wypowiedzi perspektywę odbiorcy i używać odpowiedniego kodu czy rodzaju argumentacji. 4. Zwracaj uwagę na sens, a nie na formę wypowiedzi. Zrozumienie treści kierowanych do nas przekazów jest pełniejsze, gdy staramy się uchwycić sens całej wypowiedzi, a nie poszczególnych jej fragmentów czy słów. Treść powinna być odbierana w kontekście poruszanego zagadnienia. Zasadniczym błędem jest wyrywanie poszczególnych fragmentów przekazu z jego całościowego kontekstu czy zwracanie przesadnej uwagi na sposób wypowiedzi. 5. Spróbuj przyjąć punkt widzenia swoich oponentów. Spojrzenie na sprawę z pozycji partnera, chwilowa zamiana ról jest szczególnie przydatna w sytuacjach narastającego niezadowolenia partnerów i narastającego konfliktu. 6. Mówmy w sposób jasny, rzeczowy. Zagmatwany sposób przedstawiania swoich poglądów, nieodpowiednio dobrana treść wypowiedzi, nadmierne i przesadne używanie przenośni to częste błędy w przekazie komunikatów. Zasadniczym mankamentem jest konstruowanie długich, złożonych zdań, w których mówca pragnie pochwalić się elokwencją, tracąc przy tym na efektywności komunikacji. 7. Wspieraj słowa komunikacją niewerbalną. Należy zwrócić szczególną uwagę na spójność komunikacji werbalnej i pozasłownej tak, aby uniknąć sprzecznych lub niejasnych komunikatów. Proces komunikacji interpersonalnej obejmuje procesy słuchania i mówienia następujące kolejno. Strony zajmują w poszczególnych fazach rozmowy pozycje zarówno słuchacza, jak i mówcy. Kiedy zapytano wieloletniego prezesa koncernów Forda i Chryslera L. Iacoccę o najważniejszą umiejętność, jaką powinien posiadać menedżer odpowiedź brzmiała: powinien umieć słuchać. Prezes

13 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA dodał, że założyłby Instytut Słuchania, w którym kształciliby się wszyscy, którzy kierują ludźmi 13. Kluczem jest zrozumienie, że można słuchać, ale nie słyszeć. Podsumowując, warto podkreślić, że rola słuchacza nie ogranicza się do biernego słuchania. Jest on aktywnym współtwórcą sytuacji komunikacyjnej i powinien dołożyć starań, aby była ona możliwie najbardziej efektywna Zasady skutecznej komunikacji Komunikowanie się w każdej, nawet najbardziej technologicznie zaawansowanej formie jest procesem dwustronnym. W skutecznej komunikacji informacja nadawcy oddaje jego intencję, a interpretacja odbiorcy zbiega się z zamiarami nadawcy. O porozumieniu możemy mówić wtedy, gdy istnieje zgodność intencji nadawcy i intencji przypisanych mu przez odbiorcę. Ponieważ jednak na sam proces komunikacji wpływa wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych, to bardzo często między nadawcą i odbiorcą pojawia się nagle jakaś bariera utrudniająca, a nawet uniemożliwiająca dalszy proces wzajemnego komunikowania się. Skuteczna komunikacja jest wtedy, gdy 14 : informacja zostanie przekazana w języku zrozumiałym dla obu komunikujących się stron, zaistnieje skuteczny nośnik tej informacji, przekaz spotyka się z odbiorem, przekaz pozostanie czysty od zniekształceń przez czynniki zewnętrzne (szum). Istnieje kilka zasad skutecznej komunikacji. Liczy się przede wszystkim chęć i zaangażowanie partnerów oraz ich skłonność do współpracy. Odbiorca przekazu musi posiadać dostateczny zasób wiedzy, potrzebnej do przeprowadzenia rozmowy. Generalnie uważa się, że przekaz informacyjny skierowany do klienta powinien uwzględniać następujące zasady 15 : przechodzić od znanego do nieznanego, 13 A. Potocki, R. Winkler, A. Żbikowska, Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Diffin, Warszawa 2003, s Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Antykwa, Kraków 2000, s Ibidem.

14 14 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień przechodzić od łatwego do trudnego, przechodzić od konkretu do abstrakcji. Kluczem do sukcesu w każdym kontakcie interpersonalnym jest odpowiednia, dostosowana i zrozumiała komunikacja 16. Dzięki skutecznej komunikacji można osiągnąć duże sukcesy, ale ignorując ją spektakularną porażkę. Skuteczna komunikacja w zespole, gdzie ewentualne błędy i zakłócenia ujawniają się bardzo szybko w efektach pracy, posiada szczególną wagę. Od tego w jaki sposób jest przekazywana, od umiejętności komunikacyjnych poszczególnych członków, zależy kultura organizacji i jej osiągnięcia. Towarzyszy wszystkim podejmowanym działaniom zespołu, począwszy od jego tworzenia, przez wyznaczanie celów, podział zadań, motywowanie, prowadzenie zebrań, aż po ocenę członków zespołu. Komunikowanie się jest więc najczęściej wskazywaną pożądaną umiejętnością zarządzania wśród menedżerów. Należy przy tym pamiętać, że menedżer tworzy zespół od którego zależy sukces. Zespół jest wówczas zespołem, gdy sam siebie uważa za zespół, gdy zmierza w zespołowym kierunku i gdy ma własne zespołowe sposoby działania. 5. ROLA MENEDŻERA W ZARZĄDZANIU Obecnie zarządzanie organizacją wymaga skutecznego przywództwa. Ważną rolę w procesie komunikacji w organizacji odgrywa menedżer, jego pozycja w hierarchii organizacyjnej, ale także język, jakim się posługuje, zachowanie i mowa jego ciała. W kontekście komunikacji organizacyjnej rola menedżera wydaje się być wyjątkowo skomplikowana, ponieważ nie tylko rola społeczna menedżera jest wielowymiarowa, ale również sam proces komunikacji odbywa się na kilku płaszczyznach. Dlatego, by komunikacja była skuteczna, ważne jest dostosowanie się do odbiorców zarówno w formie, miejscu, jak i sposobie przekazu komunikatu. Menedżer jest osobą odpowiedzialną za realizację działań podległych mu osób i działu. Jego celem jest zwiększanie 16 B. Goszczyk, Porozumiewanie z podopiecznymi w sytuacjach resocjalizacyjnych, [w:] K. Bocheńska-Włostowska (red.), Komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań 2013, s. 61.

15 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA efektywności pracy, przez stosowanie odpowiednich sposobów zarządzania ludźmi. Realizując swoje funkcje menedżer odgrywa role: interpersonalną, informacyjną i decyzyjną. Każdy menedżer wie, że komunikowanie jest istotną częścią zakresu jego zadań 17. Menedżer w roli interpersonalnej znajduje się w samym centrum sieci komunikacyjnej, gdzie komunikowanie odbywa się w wielu kierunkach: z jego własnym przełożonym, z kierownikami innych szczebli i jednostek organizacyjnych, z podwładnymi, a także innymi osobami z organizacji. Każdy z kontaktów wymaga innej formy komunikowania, gdyż różnić się będzie to, co i komu menedżer przekazuje, jakim językiem się posługuje, jakiej używa formy i czasu. Menedżer aby mógł wypełniać właściwie swoje role, musi umieć jasno wypowiadać się, aktywnie słuchać, a także być spostrzegawczy, wspierający, przekonywający, sprawiedliwy i otwarty, skłonny do rozmowy z każdym członkiem organizacji 18. Koordynowanie zadań, przetwarzanie i przekazywanie odpowiednich informacji oraz podejmowanie racjonalnych decyzji wymaga odpowiednich kompetencji, w tym wysokich predyspozycji interpersonalnych połączonych z umiejętnościami komunikacji międzyludzkiej i międzygrupowej. Wraz ze zmieniającym się biznesem, zmienia się rola menedżera, która staje się trudniejsza, niż kiedykolwiek wcześniej. Wymogi, które stawia się kadrze zarządzającej nie są łatwe do spełnienia, dlatego rozwój kompetencji kierowniczych i osobistych, to fundament, na którym każdy lider powinien budować swoją karierę. To, jak podwładni odbierają komunikaty wysyłane przez menedżera, wpływa także na sposób, w jaki podwładni traktują zadanie, które wykonują. Gdy wiedzą, jak wysokie znaczenie ma ich praca dla funkcjonowania organizacji, z pewnością będą bardziej zmotywowani, podwyższy się jakość ich pracy. Jeśli zaś będą mieli poczucie, że ich praca nie ma znaczenia, znacznie obniży się poziom 17 L. Pruszkowski, Zarządzanie procesami pomocniczymi w przedsiębiorstwie. Koncepcja Facility Management, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock Klimatporozumieniaczylirolamenedżerawprocesiekomunika cjiwfirmie, [dostęp: ]

16 16 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień ich pracy, ale także zdecydowanie zostanie zakłócona skuteczność procesu komunikacji między nimi a menedżerem. Najważniejszym z uwagi, że najbardziej pracochłonnym, absolutnie niezbędnym elementem procesu komunikacji jest budowanie przez menedżera relacji międzyludzkich wewnątrz organizacji. Menedżer sam, z racji zajmowanego stanowiska i władzy, którą mu przydzielono, narzuca pewne procedury, sposoby zachowania, sposoby podejmowania decyzji i w bardzo dużym stopniu kreuje całą atmosferę pracy zespołu. Rola menedżera sprowadza się również do aktywnego budowania, inspirowania, ale też zmieniania (czasem destrukcji) tożsamości organizacyjnej, której nieodłącznym składnikiem są relacje interpersonalne. Komunikowanie się jest przede wszystkim zachowaniem, które pojawia się w każdej sferze funkcjonowania organizacji. Można je określić jako pewnego rodzaju narzędzie, które intencjonalnie bądź zupełnie nie zamierzenie wpływa na zarządzanie w organizacji. Podsumowując, aby menedżer mógł być skuteczny w swym komunikowaniu, musi być zgodny w tym, co komunikuje i z tym co czyni. Brak zgodności całkowicie podważa jego wiarygodność, a co za tym idzie także skuteczność jego komunikatów, mimo że będą miały doskonałą formę. 6. ZNACZENIE KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ W ZARZĄDZANIU Komunikowanie się w organizacji jest jednym z najważniejszych problemów współczesnych przedsiębiorstw. Niewłaściwa komunikacja jest zewnętrznym przejawem ukrytych zaburzeń w organizacji. Proces komunikacji powinien być jak najlepiej opracowany, tak aby praca danego podmiotu gospodarczego była jak najbardziej efektywna. Menedżerowie powinni wiedzieć, w jaki sposób maksymalizować potencjalne korzyści z komunikacji i minimalizować ewentualne problemy, przezwyciężając bariery w komunikacji. Komunikowanie się jest esencją zarządzania 19. Bez odpowiedniej komunikacji w organizacji różne zasoby firmy nie zostają 19 A. Potocki, Instrumenty komunikacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa 2008, s. 8.

17 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA w pełni i optymalnie wykorzystane. Osiągnięcie wspólnego celu jest możliwe tylko i wyłącznie przy skutecznej komunikacji gdyż bez skutecznej komunikacji nie ma sprawnej organizacji. Olbrzymia jest funkcja menedżera w zespole. To on komunikuje chęć stworzenia zespołu, inicjuje początkowe działania integracyjne, mobilizuje do tworzenia i ustalania wspólnej wizji działania oraz dba o wprowadzenie i przestrzeganie wartości, którymi kieruje się zespół. Menedżer musi poznać różnorodne potrzeby osób, z którymi pracuje i starać się je zaspokajać, tworząc atmosferę sprzyjającą rozwojowi każdej jednostki. Wiąże się to z umiejętnością komunikacji ze współpracownikami i staraniem, aby zrozumieć każdego z nich. Komunikację w organizacji można porównać do funkcjonowania krwiobiegu. Jeśli następuje zator w jednym miejscu, istnieje spore ryzyko, że wpłynie to na funkcjonowanie całego organizmu. Tak właśnie bywa, gdy nie ma efektywnej komunikacji pomiędzy przełożonym a pracownikami i (lub) pomiędzy klientem a pracownikami. Sukcesem na lepsze zarządzanie w każdej organizacji jest skuteczna komunikacja dwustronna czyli polepszenie wzajemnych relacji interpersonalnych. Charakterystyczną cechą współdziałania ludzi jest to, że we właściwej atmosferze potrafią wchodzić między sobą w interakcje, które doprowadzają do rezultatów nieporównanie większych niż indywidualna praca każdego z nich czy też praca zbiorowa w schematycznej, strukturalizowanej atmosferze. Jednak aby uzyskać efekt synergii należy stworzyć odpowiednie warunki. Zależą one między innymi od pracy liderów oraz poczucia zaufania i wzajemnego poznania członków zespołu. 7. POZYTYWNA ORGANIZACYJNA PSYCHOLOGIA DLA KOMUNIKOWANIA [POSITIVE ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY POP] Czym jest? Jest nową wiedzą stworzoną poprzez badania Pozytywnej Psychologii (Positive Psychology research), które mają na celu

18 18 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień ulepszenie organizacyjnej efektywności i życia w pracy wszystkich osób. Została zapoczątkowana w Ameryce w końcu XX wieku. Ma na celu tworzenie pozytywnego życia w pracy i wydajność (creating positive work life and performance ). Badania prowadzi Claremont Graduate University. Wydawnictwo Emerald koncentruje się na publikacji wyników badań. SlDonaltson publikuje o Ruchu pozytywnej psychologii, który jego zdaniem stymuluje nowe badania i zastosowania znacznie wyprzedzające dyscyplinę tradycyjnej psychologii. Co w POP jest dobre dla WEM? Są to wyniki badań nauki psychologii do stosowania w organizacji i jako takie mogą być podstawą zwiększania skuteczności w komunikacji interpersonalnej dla rozwijania Zarządzania etycznością pracy WEM. 8. ROZWIJANIE ZARZĄDZANIA ETYCZNOŚCIĄ PRACYWYMAGA SKUTECZNEJ KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ Rozwijanie WEM potrzebuje skutecznej komunikacji głównie w realizacji fazy DOSKONALENIA sposobu wykonywania pracy przez wszystkich menedżerów i pracowników organizacji na uwzględniający ZASADY etycznej pracy, które w efekcie mają skutkować pomnażaniem dobra wspólnego, a konkretniej wzrostem produktywności pracy i sprzedaży, płac, nową kulturą pracy. WEM jest zarządzaniem zmianą, zmianą w zachowaniu w pracy wszystkich członków organizacji.` 8.1. Zasady etycznej pracy, są przedmiotem komunikowania interpersonalnego w rozwijaniu Zarządzania etycznością pracy Zarządzanie etycznością pracy WEM jest realizowane w każdej organizacji bowiem jest stosowaniem etyki pracy (tj. ZASAD etycznej pracy) przez jej menedżerów i pracowników. Jednak nasze badania (projekt nr R ) wykazały, że stopień stosowania etyki pracy, czyli etyczność pracy (e) jest różny. W 104 badanych firmach w Polsce (e) wynosiła od 18% do 81%.

19 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA Dlaczego warto rozwijać WEM? Badania nasze prowadzą do potwierdzania super hipotezy: wzrost etyczności pracy o 1% może prowadzić do wzrostu produktywności pracy w organizacji o 0,5 do 1%. Zatem można podnieść w firmach w Polsce produktywność pracy (mierzoną w złotych na jedną godzinę obecności pracownika w pracy) i sprzedaż o 10 do 30% - poprzez wzrost etyczności pracy, przy niskich nakładach, głównie na rozwój każdego członka organizacji aby mógł realizować twórczy wkład do wzrostu produktywności pracy, sprzedaży, płacy i jakości życia w pracy. Proces rozwoju WEM Rozwijanie WEM to osiąganie wzrostu produktywności pracy, sprzedaży, płacy poprzez wzrost stosowania ZASAD etycznej pracy przez menedżerów i pracowników w konkretnej organizacji. ZASADY (jest ich 151), są ujęte w Projekcie normy etyczności pracy EK1000, który jest produktem finalnym projektu badawczego rozwojowego nr R Rozwijanie WEM to wprowadzenie przez kierownictwo organizacji procesu rozwoju WEM, czyli: 1. MIERZENIA etyczności pracy i produktywności pracy menedżerów i pracowników. 2. PROJEKTOWANIA wzrostu. 3. DOSKONALENIA etyczności pracy. 4. OCENIANIA efektów gospodarczych i społecznych (osiągniętego wzrostu produktywności w złotych na 1 godzinę obecności zatrudnionych. Produktywność pracy w Polsce w przemyśle wynosi ok. 80 zł/ godz. obecności, natomiast w usługach ok. 50 zł /godz Wyniki badań etyczności pracy (e) w 104 firmach w Polsce przykład Dobra komunikacja interpersonalna ma umożliwić menedżerom zrealizowanie DOSKONALENIA etyczności pracy czyli uzyskanie wzrostu produktywności pracy, sprzedaży, płacy, jakości życia w pracy poprze wzrost etyczności pracy. Jak wielki jest potrzebny ten wzrost etyczności pokazuje wyniki badań projektu

20 20 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień badawczego rozwojowego R zrealizowany przez Uczelnię: Szkołę Wyższą im Bogdana Jańskiego. Badanie wykazuje dużą różnicę etyczności pracy w 17 firmach z najniższą (e) i porównanie z etycznością w 17 firmach z najwyższą etycznością (e) w realizacji tego wzrostu ma pomagać dobra komunikacja kierownictwa organizacji z menedżerami i z kolei menedżerów z wszystkimi pracownikami członkami organizacji. ZASADY etycznej pracy wg Projektu normy etyczności pracy EK Średnia etyczność pracy (e) Wynik badań w 104 firmach Wynik badań w 66 firmach 28 firm z najwyższą 17 firm 17 firm z najniższą z najwyższą (e) PODSTAWOWE WARTOŚCI W FIRMIE % 1.1. Odczuwam, że Kierownictwo firmy przyjmuje dla misji zasadę, że głównym bogactwem firmy jest sam CZŁOWIEK załoga firmy. 1.2 Odczuwam, że wspólne dążenie ZAŁOGI do % ciągłego rozwoju firmy jest u podstaw realizowanej misji Tworzenie solidarną pracą życia bardziej godnego, % konkretne przyczynianie się do umocnienia godności i rozwoju uzdolnień twórczych każdej poszczególnej osoby to zasada realizowana przez naszą ZAŁOGĘ Jestem poinformowany o misji naszej firmy % 1.5. Klient i jego maksymalna satysfakcja jest naczelnym zadaniem ZAŁOGI naszej firmy % 1.6. Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: a) ludzie pracy mają prawo zabiegać o pełne poszanowanie % ich godności oraz o szerszy zakres udziału w życiu przedsiębiorstwa, tak, by nawet pracując razem z innymi i pod kierunkiem innych, mogli w pewnym sensie pracować na swoim, używając swej inteligencji i wolności. b) Celem przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie % zysku ale samo istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb. c) Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się równie istotne dla życia przedsiębiorstwa %

21 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA d) Podstawowym celem produkcji nie jest tylko wzrost masy towarowej ani zysk, ale służenie Mnie jako człowiekowi, z uwzględnieniem Moich potrzeb materialnych i wymogów życia umysłowego, moralnego, duchowego i religijnego. e) Moje prawo do wolności oraz obowiązek odpowiedzialnego z niej korzystania. f) Determinująca (o wynikach firmy) jest rola zdyscyplinowanej i kreatywnej pracy ZAŁOGI firmy oraz jako część istotna tej pracy rola zdolności do inicjatywy i przedsiębiorczości. g) Popierany jest postęp techniczny, duch wynalazczości, staranie o tworzenie i rozbudowę przedsiębiorstwa, usprawnienie metod produkcji i rzetelne wysiłki ludzi zatrudnionych w produkcji: słowem wszystko, co służy postępowi. h) Z PRACY swojej ma człowiek spożywać chleb codzienny i poprzez pracę ma się przyczyniać do ciągłego rozwoju nauki i techniki, a zwłaszcza do nieustannego podnoszenia poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa, w którym żyje jako członek braterskiej wspólnoty. Źródło: Opracowanie własne % % % Wynik badania zasady etycznej pracy, które wymagają szczególnej skuteczności komunikacji interpersonalnej W Projekcie etyczności pracy EK1000, są zapisane ZASADY ETYCZNEJ PRACY, który oparto na badaniu Unii Europejskiej w 16 krajach, na Memorandum Europejskiego Stowarzyszenia Centrów Produktywności i na społecznym nauczaniu Jana Pawła II dla XXI wieku. I. PODSTAWOWE WARTOŚCI W FIRMIE: Tworzenie solidarną pracą życia godnego, konkretne przyczynianie się do umocnienia godności i rozwoju uzdolnień twórczych każdej poszczególnej osoby (CA 29). Celem przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb (CA 35). Moje prawo do wolności oraz obowiązek odpowiedzialnego z niej korzystania (CA 32).

22 22 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Determinująca (dla wyników firmy) jest rola zdyscyplinowanej i kreatywnej pracy załogi firmy oraz rola zdolności do inicjatywy i przedsiębiorczości (CA 32). II. POLITYKA KADROWA Kierownictwo firmy zapoczątkowało procesy rozwojowe zmierzające do lepszego wykorzystania nie tyle zasobów materialnych, co zasobów ludzkich (CA 33) Nieustanne zmiany sposobów produkcji i użytkowania dóbr dewaluują pewne zdobyte już umiejętności i sprawdzone dotąd przygotowanie zawodowe, zmuszając do nieustannego zdobywania nowych kwalifikacji i przystosowania się do zmian (CA 33) Kierownictwo firmy przywiązuje znaczenie do tak ważnych cnót jak: pracowitość (CA 32) Za czynnik decydujący w firmie uznaje się samego człowieka, jego zdolności poznawcze, wyrażające się w przygotowaniu naukowym, zdolności do uczestniczenia w solidarnej organizacji, umiejętność wyczuwania i zaspakajania potrzeb innych ludzi (CA 32). 9. PODSUMOWANIE Uzyskiwanie pomnażania dobra wspólnego (cel nadrzędny) oraz zwiększanie sprzedaży i wzrostu produktywności pracy potrzebuje skutecznej komunikacji komunikacji menedżerów z pracownikami, komunikacji pomiędzy menedżerami, komunikacji menedżerów z przełożonymi. Skuteczność to umiejętność osiągania wyznaczonych celów. Dobra komunikacja nie jest celem samym w sobie. Celem jest bowiem skuteczne przekazywanie informacji, a szybka i skuteczna informacja to klucz do sukcesu w biznesie. Poza środkami komunikacji, składa się na to jeszcze wiele czynników, choćby poprawne formułowanie czy selekcja informacji. Nic nam po najskuteczniejszych środkach przekazywania informacji, gdy ona sama będzie nic nie warta - fałszywa czy niezrozumiała. A więc używanie naprawdę dobrych słów, w odpowiednich miejscach i w dobrym czasie, jest sztuką o wiele ważniejszą od nawet najbardziej wyszukanych technologii i sposobów komunikacji. Sztuka porozumiewania się stanowi podstawę kontaktów międzyludzkich, stwarza szansę na wymianę myśli, współdziałanie,

23 Jerzy Donarski, Monika Turkowska, SKUTECZNA KOMUNIKACJA podążanie w tym samym kierunku. Dzięki niej uzyskujemy informacje na temat uczuć i myśli innych ludzi, a także wyrażamy siebie. Wywiera ona również istotny wpływ na nasz psychologiczny dobrostan, bowiem niski poziom umiejętności komunikacyjnych często prowadzi do samotności, poczucia bezradności, niezadowolenia oraz niepowodzeń zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym. Dlatego też współczesny człowiek, chcąc prawidłowo poruszać się w sieci społecznej, musi być wyposażony w podstawową wiedzę, leżącą u podłoża budowania prawidłowych relacji interpersonalnych. Aby poznać tę sztukę sztukę komunikacji musimy przede wszystkim zaznajomić się z jej regułami. Potem pozostaje nam tylko praca, praca i praca. Nie będziemy się dobrze komunikować jeżeli nie będziemy mieć otwartych umysłów. Musimy się wyzbyć wszelkich uprzedzeń czy stereotypów, poznawać kultury zwłaszcza te, z których wywodzą się nasi klienci bądź kontrahenci. Proces komunikowania się musi ponadto być dobrze przygotowany sprzedaż, PR czy negocjacje w biznesie nie są praktycznie możliwe bez określenia strategii, opracowania posunięć. Komunikować będziemy się zawsze, wiec warto pracować nad sobą i poszerzać swoją wiedzę w tym obszarze. Temat komunikacji społecznej jest bardzo obszerny i jest niemożliwy do omówienia w kilku słowach. Jednak nie ulega wątpliwości jej znaczenie dla społeczeństwa: bez procesów komunikacji nie ma społeczeństwa. Rola skutecznego komunikowania się i umiejętności komunikacyjnych jest nie do przecenienia w doradztwie zawodowym, zarówno z perspektywy klienta, jak i doradcy. Dlatego tak ważnym, zwłaszcza w doradztwie, jest zrozumienie istoty procesu komunikacyjnego jako procesu wymiany informacji pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi, jego celów czyli modyfikacji wiedzy bądź zachowań w kierunku zgodnym z interesami społeczeństwa i jego członków, poznanie składników aktu komunikacyjnego oraz czynników zakłócających ten proces. Komunikacja nie powinna być tematem zajmującym psychologów i trenerów zarządzania. Komunikacja powinna być podstawą funkcjonowania organizacji i być udoskonalana każdego dnia, nie tylko przez kierownika, ale każdego pracownika. Usprawnienie komunikacji (każdej jej formy), powinno być

24 24 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień działaniem ciągłym, dlatego właśnie lekcję komunikacji dostajemy codziennie w pracy. Jeśli nie odrobimy tej lekcji (nie wprowadzimy zmian), każda następna będzie bolesną nauczką, która odbije się na relacjach między wszystkimi zainteresowanymi stronami. BIBLIOGRAFIA 1. Bocheńska-Włostowska K. (red.), Komunikacja społeczna w wielu odsłonach, Media Consulting Adam Kaczmarek, Poznań Dobek Ostrowska B., Komunikowanie polityczne i publiczne, PWN, Warszawa Donarski J., Bałamut J., Kabaj M., Korporowicz L., Kietliński K., Szczupaczyński J., Projekt normy etyczności pracy EK1000, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa Donarski J., Bałamut J., Kabaj M., Korporowicz L., Kietliński K., Szczupaczyński J., Work Ethicality Standard EC1000, The Bogdan Janski Academy, Warsaw Donarski J., Bałamut J., Kuszaj-Milewska, JAN PAWEŁ II DO MENEDŻERÓW, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa Donarski J.A., Bałamut J., POPE JOHN PAUL II TO MANAGERS, WARSAW, the 1 ST May 2011 The Bogdan JanskiAcademy, Warsaw Korba J., Smutek Z., Podstawy przedsiębiorczości, Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON, Gdynia Morreale S.P., Spitzberg B.H., Barge J.K., Komunikacja między ludźmi. Motywacja, wiedza i umiejętności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Antykwa, Kraków Potocki A., Instrumenty komunikacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa Potocki A., Winkler R., Żbikowska A., Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Diffin, Warszawa Pruszkowski L., Zarządzanie procesami pomocniczymi w przedsiębiorstwie. Koncepcja Facility Management, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock Żbikowska A., Potocki A., Komunikowanie w organizacjach gospodarczych, Difin, Warszawa 2011.

25 Olga R Banit, O ZMENEDŻEROWIE P R A WKORPORACJI Y I TRANSNARODOWYCH... A R T Y K U Ł 25 Y Olga BANIT Menedżerowie korporacji transnarodowych kontekst edukacyjny The managers of transnational corporations Educational context Streszczenie Artykuł ma charakter koncepcyjny. Wskazano w nim potrzebę kształcenia umiejętności odpowiednich dla menedżerów działalności biznesowej, menedżerów krajowych, menedżerów funkcyjnych i menedżerów szczebli centralnych. Rynek globalny wymusza pojawienie się nowego typu przedsiębiorstw transnarodowych korporacji. Przygotowanie studentów kierunków organizacji i zarządzania do pełnienia ról w korporacjach transnarodowych wydaje się ważnym i poważnym wyzwaniem edukacyjnym. Summary It is a conceptual article. This article presents the need for vocational skills relevant for business managers, country managers, functional managers and central levels managers. The global market forces the emergence of a new type of enterprise transnational corporations. Preparing students organization and management studies for the roles in the transnational corporations seems to be an important and serious challenge of education. Słowa klucze: transnarodowa korporacja, menedżer działalności biznesowe, menedżer krajowy, menedżer funkcyjny, menedżer szczebla centralnego, edukacja politechniczna, umiejętności

26 26 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Keywords: transnational corporation, manager of business activities, country manager, functional manager, the manager of the central, polytechnic education, skills Wprowadzenie Nie ulega wątpliwości, że żyjemy w dobie permanentnego globalizmu i w międzynarodowym klimacie. Działalność biznesowa firm rozszerza się nieustannie na wszystkie zakątki globu, a zadaniem menedżerów jest sprawne i skuteczne zarządzanie firmami w warunkach globalnej ekspansji. Postawione przez Christophera A. Bartletta i Sumantrę Ghoshala pytanie: Kim jest globalny menedżer?, wydaje się dziś jeszcze bardziej palące niż przed 16 laty, gdy po raz pierwszy ich artykuł ukazał się na łamach HBR. Udzielone przez nich wówczas odpowiedzi nie straciły aktualności. Autorzy twierdzą, że nie istnieje pojęcie uniwersalnego globalnego menedżera. Międzynarodowe przedsiębiorstwa potrzebują trzech rodzajów specjalistów menedżerów działalności biznesowej, menedżerów krajowych i menedżerów funkcyjnych oraz dyrektorów najwyższego szczebla umiejących zadbać o rozwój zawodowy i koordynację działań tych specjalistów 1. Młodzież kształcona na uczelniach wyższych, na kierunkach organizacji i zarządzania winna być przygotowana do pełnienia funkcji menedżerów firm transnarodowych. Menedżerowie korporacji transnarodowych Rynek międzynarodowego biznesu wymusza pojawianie się firm o nowej strukturze organizacyjnej. Do niedawna odnoszące sukcesy na rynkach światowych tradycyjne firmy wielonarodowe, międzynarodowe czy nawet globalne zmuszone są by zapewnić sobie sukces przekształcać się w korporacje transnarodowe. Przedsiębiorstwa transnarodowe integrują aktywa, zasoby i zróżnicowanych pracowników w jednostkach operacyjnych rozproszonych po całym świecie. Elastyczne procesy zarządzania, w których 1 Kim jest globalny menedżer, dostęp: 15 wrzesień 2016.

27 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH menedżerowie działalności biznesowej, krajowi i funkcyjni tworzą triadę odmiennych, lecz wzajemnie równoważących się punktów widzenia, umożliwiają transnarodowym przedsiębiorstwom wykształcenie trzech kompetencji strategicznych: efektywności w skali globalnej oraz konkurencyjności, elastyczności i zdolności reagowania na zmiany na poziomie krajów, a także umiejętności organizacyjnego uczenia się w związku z prowadzeniem działalności na różnych rynkach całego świata 2. Zadaniem menedżera działalności biznesowej jest zwiększać globalną efektywność i konkurencyjność firmy. W związku z powyższym menedżer działalności biznesowej powinien charakteryzować się: umiejętnością dostrzegania szans i zagrożeń ponad granicami geograficznymi czy funkcyjnymi; zdolnością do koordynowania działań i integracji kompetencji firmy ponad powyższymi barierami; umiejętnością wydobycia wszystkich korzyści płynących ze zintegrowanych działań operacyjnych na skalę globalną; umiejętnością efektywnego podziału aktywów i zasobów firmy; zdolnością wykorzystania kompetencji poszczególnych jednostek i ich ochroną. Umiejętności te są niezbędne jako że menedżer działalności biznesowe musi pełnić jednocześnie trzy role: (1) stratega firmy, (2) architekta rozdzielającego aktywa i zasoby, (3) koordynatora międzynarodowych transakcji. Często popełnianym przez tradycyjnie zarządzane korporacje wielonaro dowe błędem jest automatyczne mianowanie menedżera odpowiedzialnego za linię produktu na macierzystym rynku na stanowisko globalnego menedżera działalności biznesowej. Doświadczone i rozwinięte transnarodowe podmioty już dawno oddzieliły pojęcie koordynacji od centralizacji, szukając liderów w swoich najlepszych jednostkach, bez względu na to, gdzie się one znajdują 3. 2 Kim jest globalny menedżer, dostęp: 15 wrzesień Kim jest globalny menedżer, dostęp: 15 wrzesień 2016.

28 28 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Znaczna ilość koncernów o światowym zasięgu zbudowana jest z krajowych filii czy spółek zależnych. Zwierzchnikiem jednostek krajowych jest menedżer krajowy. Zadaniem jego jest osiąganie efektywności i ciągła poprawa konkurencyjności filii krajowej, tym samym zaspakajanie potrzeb miejscowych klientów, spełnianie wymagań miejscowej administracji publicznej, ochrona pozycji rynkowej firmy przed lokalnymi i zewnętrznymi konkurentami. Zmuszony jest więc wykazać się: umiejętnością wyczuwania wszelkich zmian zachodzących na lokalnym rynku; umiejętnością szybkiego i skutecznego reagowania na zmiany; zdolnością adekwatnego dostosowania się do istniejących wymagań administracyjnych. Filia krajowa, której przewodzi menedżer krajowy, nie jest jednostka odizolowaną od globalnej centrali. W związku z powyższym niejednokrotnie menedżera krajowego powinny cechować: umiejętności efektywnej komunikacji interpersonalnej i w organizacji; zdolności prowadzenia negocjacji z menedżerem działalności biznesowej, by nie doprowadzić do zatargów pomiędzy korporacją a lokalną jej filią; zdolności efektywnego rozwiązywania konfliktów na linii: korporacja filia. Chcąc sprostać stawianym menedżerom krajowym zadaniom musi ponad to: kształtować atmosferę przedsiębiorczości i innowacyjności; rozwijać i wzmacniać kreatywność podwładnych; cenić zasoby i talenty filii. W praktyce skuteczni menedżerowie krajowi pełnią trzy ważne role: (1) zwiadowcy zwiadowcy zmian i interpretatora miejscowych szans i zagrożeń, (2) konstruktora efektywnej współpracy filii z centralą korporacji, lokalnych zasobów, (3) współtwórcy sukcesu rynkowego lokalnej filii, tym samym globalnej strategii firmy. W praktyce obowiązek identyfikacji, rozwoju i pełnego wykorzystania lokalnych zasobów i umiejętności spada na barki menedżerów krajowych. ( ) W wielu korporacjach transnarodowych

29 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH dostęp do strategicznie ważnych informacji i kontrola nad kluczowymi aktywami powoduje, że funkcja menedżera krajowego nabiera ważniejszego i bardziej centralnego charakteru. Jako łącznicy między centralą a lokalnymi rynkami przestają być oni wyłącznie realizatorami odgórnie narzuconych programów i strategii. Wielu z nich wywiera poważny wpływ na istotne decyzje strategiczne i operacyjne. W większości współczesnych korporacji o prawdziwie transnarodowym charakterze menedżerowie krajowi i ich kluczowi podwładni często wchodzą w skład komitetów ds. rozwoju produktów i zespołów zadaniowych ds. marketingu produktów. Biorą również udział w konferencjach poświęconych zagadnieniom strategii globalnej. Nawet na nieosiągalnych do niedawna dorocznych zebraniach najwyższego kierownictwa menedżerowie krajowi mogą prezentować własne poglądy i bronić swoich interesów przed menedżerami kraju macierzystego firmy i dyrektorami wyższego szczebla w centrali co jeszcze dziesięć lat temu było nie do pomyślenia 4. Domeną menedżera funkcyjnego jest organizacja ucząca się. Organizacja ucząca się to taka, która stawia na: zbiorową refleksję zespołów pracowniczych, kulturę współdziałania w procesie uczenia się organizacji, rolę dyrektora jako organizatora procesu uczenia się, współpracę organizacji z innymi ośrodkami 5. Budowa organizacji uczącej się, tworzącej i rozpowszechniającej innowacje wymaga od menedżera funkcyjnego, prócz fachowej wiedzy i szerokich horyzontów intelektualnych: umiejętności dostrzegania wyjątkowych okazji lub zagrożeń na rynku, takich jak wyłonienie się: nowego trendu wśród konsumentów, rewolucyjnych odkryć technologicznych, odważnych posunięć konkurenta czy projektu ustawy; umiejętności analizowania specjalistycznych informacji z całego świata; umiejętności transferu specjalistycznej wiedzy; 4 Kim jest globalny menedżer, dostęp: 15 wrzesień М. Франц, Школа в контексті вибраних аспектів творчої організації. Постметодика, 1 (124) 2016, ПОІППО, Полтава 2016, c. 2-8.

30 30 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień umiejętności upowszechniania najnowocześniejszych zdobyczy wiedzy i najlepszych praktyk; umiejętności promowania innowacji mogących zaowocować nowymi możliwościami i zastosowaniami w wielu krajach; zdolności budowania kanałów łączności dla deficytowych zasobów oraz kompetencji ponad granicami geograficznymi. Menedżer funkcyjny pełni trzy role: (1) obserwatora okazji, trendów czy wiedzy, (2) łącznika między poszczególnymi obszarami specjalizacji, (3) promotora najlepszych praktyk. ( ) wiele tradycyjnie zarządzanych wielonarodowych korporacji ciągle jeszcze popełnia błąd i nie docenia roli menedżerów funkcyjnych. Zdegradowani do roli personelu wspierającego, wyłączeni z ważnych spotkań, a nawet zwalniani w ramach redukcji zbędnych kosztów stałych, menedżerowie funkcyjni często mają niewielkie szanse na udział w kluczowych globalnych działaniach korporacji, nie wspominając nawet o możliwości wnoszenia w nie aktywnego wkładu. W niektórych przypadkach naczelne kierownictwo pozwala, aby stanowiska funkcyjne stały się «przechowalnią» ludzi niepasujących do korporacji lub cmentarzyskiem menedżerów, których czasy świetności już dawno minęły. W dobie coraz węższej specjalizacji danych, wiedzy i doświadczenia, integracja specjalistów w dziedzinie technologii, produkcji, marketingu, zasobów ludzkich lub finansów na całym świecie może przynosić firmie ogromne korzyści 6. Nie istnieje organizacja, która nie potrzebowałaby kadry centralnie zarządzającej. Menedżer centralnego szczebla ma w obowiązku poradzić sobie ze złożonością transgranicznych strategii i integrować liczne zakresy odpowiedzialności. Menedżera centralnego szczebla powinny charakteryzować: umiejętności przywódcze; umiejętności dostrzegania utalentowanych menedżerów działalności biznesowej, krajowych i funkcyjnych, uznania ich różnorodności i włączenia ich w proces podejmowania wspólnych decyzji obejmujących całą organizację; 6 Kim jest globalny menedżer, -jest-globalny-menedzer#.v29fbkh3dei, dostęp: 15 wrzesień 2016.

31 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH zdolności dbania o rozwój zawodowy menedżerów; umiejętności adekwatnego decydowania o awansie wybitnych specjalistów, przekształcających strategię przedsiębiorstwa w skuteczną działalność operacyjną na całym świecie. Menedżer centralnego szczebla pełni trzy podstawowe role: (1) lidera wdrażającego transgraniczne strategie, (2) łowcy talentów ludzi o wysokim potencjale rozwoju umiejętności, szerokich horyzontach, otwartym umyśle i zdolności perspektywicznego myślenia o firmie i jej działalności, a przy tym dobrze znających własny obszar aktywności, kraj czy pion, (3) mentora dbającego o dalszy rozwój zawodowy menedżerów, dostarczającego menedżerom okazji do zdobycia doświadczeń, które zagwarantują, że na stanowisku menedżera działalności biznesowej, krajowego czy funkcyjnego będzie mógł poprowadzić negocjacje o wymiarze globalnym. Pomimo że większość firm potrzebuje tylko kilku prawdziwie globalnych menedżerów do wdrażania transgranicznych strategii, to jednak niełatwo znaleźć ludzi dysponujących cechami niezbędnymi do pełnienia tej funkcji. Zdaniem Maljersa najpoważniejszą przeszkodą w wysiłkach globalizacyjnych przedsiębiorstw nie są niestabilne czy niedostateczne źródła kapitału, lecz właśnie deficyt zasobów ludzkich. Znalezienie odpowiednich ludzi jest trudnym zadaniem, jednak szanse znacznie wzrastają, gdy menedżerowie centrali nie ograniczają poszukiwań do granic kraju, w którym mieści się główna siedziba firmy, lecz robią to w całej organizacji bez względu na lokalizację geograficzną. Ponieważ koncerny transnarodowe działają w wielu państwach, mają dostęp do znacznie większej puli utalentowanych menedżerów 7. Postulaty edukacyjne Polscy menedżerowie chcą pracować w międzynarodowych firmach. Niektórym to się udało. Pierwszym pracownikiem Google a w Polsce był Adam Kwaśniewski. Dziś, jako dyrektor ds. 7 Kim jest globalny menedżer, -jest-globalny-menedzer#.v29fbkh3dei, dostęp: 15 wrzesień 2016.

32 32 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień operacji biznesowych na Bliski Wschód i Afrykę, pracuje w Dubaju. Innym przykładem polskiego menedżera w międzynarodowej firmie jest Jacek Levernes, członek zarządu HP Europe. Katarzyna Westermark to prezes i dyrektor generalny The Walt Disney Company na Europę Środkową i Wschodnią 8, a Edward Mazur to emigrant z Polski, który odniósł sukces biznesowy na wysokich stanowiskach menadżerskich w firmach międzynarodowych, m.in. na terenie Stanów Zjednoczonych, Polski czy Rosji. Niektórzy nawet założyli własne międzynarodowe firmy 9. Mogło to mieć miejsce dzięki wiedzy, doświadczeniu, a jednocześnie dzięki własnym kompetencjom i umiejętnościom. Wśród najważniejszych zalet menedżera międzynarodowego wymienia się inteligencję kulturową. Inteligencja kulturowa wspiera i buduje motywację do poznawania odmienności i do pracy z przedstawicielami innych kultur, uwrażliwia na różnice, chroni przed stereotypowym postrzeganiem przedstawicieli innych kultur, umożliwia samodzielne dochodzenie do zasad, przekonań i wartości, jakie zaszczepiły zagranicznym współpracownikom, kontrahentom czy też klientom ich rodzime kultury. Inteligencja kulturowa daje podstawę, aby w sposób świadomy i umiejętny wykorzystać wiedzę o innych społecznościach w międzynarodowych kontaktach. Nadto, przymiotem menedżera międzynarodowego jest ambicja, poświęcenie i wytrwałość w dążeniu do celu i w pracy oraz motywacja zdolność do kierowania swoim postępowaniem, której to zdolności zasadniczymi cechami są: świadomość i celowość 10. E. Mazur podkreśla, że swój sukces zawdzięcza również: orientacji na krótki okres i zysk, indywidualizmowi, częstym ocenom swoich pracowników oraz bezpośredniości w kontaktach Polscy menedżerowie robią karierę w międzynarodowych korporacjach, dostęp: 15 września Menedżer międzynarodowy, dostęp: 15 września M. Olczak, Warsztaty samodoskonalenia. Zestaw ćwiczeń i zadań poznawczych do wybranych zagadnień z przedmiotów humanistycznych (dla studentów uczelni technicznych). Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2009, s Menedżer międzynarodowy, dostęp: 15 września 2016.

33 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Zaś sukcesy innych polskich menedżerów na rynku międzynarodowym przypisywane są po części cechom narodowym takim jak: gościnność czy tolerancja, ale też pieniactwo, czyli stawianie na swoim za wszelką cenę, albo ułańska fantazja (skłonność do brawury), które to przywary można spożytkować w dobry sposób. Weźmy choćby pod uwagę indywidualizm. Jeśli połączymy go ze sprawdzonymi metodami zarządzania stosowanymi w korporacjach, ze współpracą, dzieleniem się pomysłami, wyniki mogą być doskonałe 12. Jak się okazuje podłożem sukcesów polskich menedżerów w międzynarodowych firmach może być i trudna polska historia. Polscy menedżerowi mają wyjątkowe doświadczenie związane z okresem transformacji, zwłaszcza budowaniem i kształtowaniem nowych rynków i wprowadzaniem produktów i usług ( ). To wówczas zrozumieli, że elastyczność i pokonywanie barier są szczególnie ważnymi cechami w sytuacji ostrej konkurencji. Umiejętność dostosowania, determinacja, głód sukcesów sprawiają, że Polacy wiedzą, jak przecierać szlaki i poszukiwać niestandardowych rozwiązań 13. Powyższe przykłady karier polskich menedżerów międzynarodowych firm ujawniają potrzebę kształcenia u studentów kierunków organizacji i zarządzania określonych umiejętności oraz formowania cech i przymiotów 14. Formowanie elit wymaga zorganizowanych warunków sprzyjających twórczości, umiejętnego prowadzenia procesu twórczego, skutecznego oddziaływania na osobowość, by ta została uformowana w twórczą. 1. Postuluje się zatem wzmocnić funkcję socjalizacyjną wychowania politechnicznego poprzez promowanie, propagowanie dokonań, wdrażanie ich w życie społeczno-kulturowe. 12 Polscy menedżerowie robią karierę w międzynarodowych korporacjach, dostęp: 15 września Polscy menedżerowie robią karierę w międzynarodowych korporacjach, dostęp: 15 września M. Olczak, Podmiotowy i twórczy wymiar wychowania politechnicznego. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2012.

34 34 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień 2. Postuluje się także wesprzeć wychowanie politechniczne w jego funkcji emancypacyjnej poprzez uczynienie podmiotowości celem tegoż wychowania. Nacisk w oddziaływaniach wychowania politechnicznego winien być położony na generatywność, optymizm, budowanie zaufania do siebie, selektywność i poszukiwanie przyczynowości. 3. Łącznikiem, elementem wspólnym dla obu funkcji pełnionych przez wychowanie politechniczne jest twórczość. Jest to mechanizm, koło napędowe uaktywniające podmiot w formowaniu siebie i rzeczywistości społeczno-kulturowej. Dlatego też postuluje się akcentować w wychowaniu politechnicznym: dokonanie twórcze zwracać uwagę na poziom twórczości w dokonaniu, wspomagać podmiot w dążeniu do osiągnięcia najwyższego poziomu twórczości w dokonaniu, promować dokonania będące czymś więcej niż kopią czy biernym, ślepym naśladownictwem; osobowość twórczą wprowadzając w tok edukacji politechnicznej zajęcia programowe o charakterze heurystycznym, zwłaszcza treningi twórczości; proces twórczy zapoznać wychowanków z metodologią twórczości, zwłaszcza strategią twórczego oddalenia, metodami i technikami twórczego rozwiązywania problemów, które proces twórczy czynią skutecznym, oraz inhibitorami, ograniczającymi tenże proces: warunki sprzyjające twórczości, a wśród nich m.in.: przekazać nauczycielom akademickim wiedzę na temat metodologii twórczości i psychologicznych uwarunkowań twórczości; budować klimat w oparciu o współczesne strategie dydaktyczne, a co się z tym wiąże, metody problemowe, zwłaszcza metody aktywizujące; wzbogacić cykl kształcenia zadaniami heurystycznymi 15. W tej perspektywie jakże koniecznym staje się wspomaganie studentów w rozwijaniu u nich umiejętności twórczego dostrzegania i rozwiązywania problemów. W ostatnich latach sytuacja na 15 M. Olczak, Podmiotowy i twórczy wymiar wychowania politechnicznego. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2012, s

35 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH rynku pracy, szczególnie w Polsce, zaczęła się zmieniać. Odsetek osób zdobywających wykształcenie wyższe co prawda znacznie wzrasta, ale jednocześnie liczba bezrobotnych absolwentów nie maleje. O tym, że wykształcenie w dowolnym kierunku nie gwarantuje sukcesu w podjęciu pracy zgodnej z ukończonym kierunkiem studiów, a studia wyższe nie uczą zawodu, jest powszechnie znaną prawdą, która w dzisiejszych warunkach brzmi szczególnie drastycznie. Wykształcenie, jak wiadomo, nie musi ściśle pokrywać się z rodzajem wykonywanej w przyszłości pracy, zwłaszcza, że obecnie w krajach wysoko rozwiniętych pracę zmienia się dość często, a zawód kilka razy w życiu. Nabycie kompetencji innowacyjnych, w tym szczególnie umiejętności przydatnych w twórczym rozwiązywaniu problemów, może być szansą na pogłębienie wiedzy w wybranej dziedzinie przez studenta, na ogólny jego rozwój osobowy, a także przygotowaniem do podjęcia samodzielnego życia, w tym szczególnie w zakresie możliwości utrzymania się z pracy bądź dokonywania płynnych zmian środowiska pracy i zawodów 16. Kształcenie elit menedżerskich nie powinno być pozbawione zagadnień związanych z inteligencją emocjonalną (EQ), gdyż ta formuje kompetencje psychologiczne (ważne dla funkcjonowania jednostki, osiąganych przez nią efektów w pracy, postrzegania jej przez innych), kompetencje prakseologiczne (dotyczące sposobu podejmowania przez jednostkę działań), kompetencje społeczne (związane z utrzymywaniem przez jednostkę relacji z innymi ludźmi) 17. Kształtowanie wysokiego poziomu EQ równoznaczne jest z rozwijaniem cech i umiejętności, a wśród nich: świadomość własnych potrzeb, zaangażowanie, nastawienie na realizację pozytywnych celów; rozpoznawanie emocji, kierowanie nimi; regulowanie postępowania w różnych emocjach; 16 M. Franc, Dostrzeganie problemu. Rozwiązywanie problemu. Wydawnictwo Bezkresy Wiedzy, OmniScriptum GmbH & Co. KG, Saarbrücken 2016, s M. Olczak, EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Zarządzanie i Edukacja, nr 87 marzec/kwiecień 2013, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2013, s

36 36 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej, wyrażanie uczuć; rozróżnianie emocji innych osób, empatia, łatwe nawiązywanie kontaktów z innymi; optymizm, entuzjazm, kreatywność, wyobraźnia, samoobserwacja, samomotywacja; zdrowa samoocena; umiejętność rozwiązywania problemów, ocenianie ryzyka; umiejętność odnalezienia się w rzeczywistości, wyznaczanie sobie celów, potrzeba zmian; intuicja, odpowiedzialność, pracowitość, kultura osobista, respektowanie uniwersalnych wartości; dostosowanie swego wyglądu do samopoczucia, elegancja, dobry ton, dbanie o szczegóły; wiedza o emocjach i jej poszerzanie, rozróżnianie emocji; pracowitość, staranność w działaniach, samodzielność, tolerancja; towarzyskość, troska o innych, szacunek wobec innych, asertywność, kierowanie postępowaniem innych ludzi 18. Istotnym komponentem edukacji przyszłych menedżerów międzynarodowych wydaje się być także przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu i kształcenie tym samym w zakresie technik: (1) poznania własnej osobowości w kontekście konkretnego środowiska pracy, (2) emocjonalnego dystansowania się: semantyki pracy, izolowania sytuacji, wycofywania się z pracy, (3) zmiany stylu życia 19. Zakończenie Antal International, międzynarodowa firma specjalizująca się w rekrutacji specjalistów i menedżerów średniego i wyższego szczebla z różnych sektorów rynku, opublikował listę najbardziej pożądanych pracodawców w poszczególnych branżach. 18 M. Olczak, EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Zarządzanie i Edukacja, nr 87 marzec/ kwiecień 2013, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2013, s M. Olczak, Wypalenie zawodowe ćwiczenia warsztatowe dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Humanizacja Pracy, nr 4 (278), Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock 2014 (XLVII), s

37 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Respondenci specjaliści i menedżerowie wskazywali najczęściej korporacje lub firmy międzynarodowe jako tych pracodawców, u których chcieliby pracować. Korporacje międzynarodowe dbają o renomę wśród potencjalnych kandydatów budując silną markę i tworząc sprzyjające warunki pracy, które umożliwiają rozwój zawodowy. Wiedzą, że rynek pracodawcy się kończy zbliżający się niż demograficzny oraz dynamiczny rozwój korporacji międzynarodowych na polskim rynku spowoduje, że tylko firmy o dobrej opinii będą mogły konkurować o najlepszych specjalistów i menedżerów. komentuje Artur Skiba, dyrektor zarządzający Antal International i wiceprezes Stowarzyszenia Agencji Zatrudnienia. Dla pracowników tego szczebla ważne są przede wszystkim wielkość i prestiż firmy oraz styl zarządzania i kultura organizacyjna. Wiedzę o firmie zdobywają z biuletynów informacyjnych firm od znajomych pracujących w danym przedsiębiorstwie 20. Transnarodowe korporacje poszukują zaś menedżerów o określonych kompetencjach i umiejętnościach. Nowo powstające grupy transnarodowych korporacji w przeciwieństwie do tradycyjnych firmy, których strukturę organizacyjną wytyczają linie produktowe czy granice geograficzne zaczęły przekształcać klasyczną hierarchię obowiązującą pomiędzy centralą a oddziałami w zintegrowaną sieć wyspecjalizowanych, lecz wzajemnie od siebie zależnych jednostek. Dla wielu z nich najpoważniejszą przeszkodą w tworzeniu tej nowej formy organizacyjnej jest poważny niedobór kadry menedżerskiej dysponującej umiejętnościami, wiedzą i talentem do funkcjonowania w blisko powiązanej, a równocześnie mniej zhierarchizowanej strukturze 21. W zmieniającym się środowisku transnarodowych korporacji pojęcie uniwersalnego globalnego menedżera w istocie nie istnieje. Spotykamy tu raczej trzy typy specjalistów: menedżerów działalności biznesowej (business managers), menedżerów krajowych (country managers) i menedżerów funkcyjnych (functional managers). 20 W jakich firmach chcą pracować polscy specjaliści i menedżerowie?, pl/trendy/artykuly-eksperckie/1003-w-jakich-firmach-chca-pracowac-polscy -specjalisci-i-menedzerowie-2, dostęp: 14 września 2016). 21 Kim jest globalny menedżer, -jest-globalny-menedzer#.v29fbkh3dei, dostęp: 15 wrzesień 2016.

38 38 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień W centrali są jeszcze dyrektorzy najwyższego szczebla; to liderzy, którzy zawiadują złożonymi interakcjami pomiędzy tymi trzema grupami, a także potrafią zidentyfikować i rozwinąć wśród kadry niezbędne talenty. Poszczególne typy globalnych menedżerów pełnią wyspecjalizowane i niezależne role; ich żywym przykładem są kariery zawodowe Leifa Johanssona z Electroluksab, Howarda Gottlieba z NEC i Wahiba Zaki z Procter & Gamble 22. Aby stworzyć uzdolniony zespół zarządzający, na miarę nowoczesnych transnarodowych korporacji, należy rozpocząć od kształcenia. Edukacja akademicka, w tym głównie ta zajmująca się kształceniem przyszłych menedżerów, powinna dołożysz wszelkich starań, by rozwijać potencjał młodych ludzi w zakresie kompetencji psychologicznych, społecznych i prakseologicznych. Natężenie działań edukacyjnych powinno iść w kierunku kształtowania umiejętności komunikacji interpersonalnej i w organizacji, umiejętności tworzenia grup i zespołów zadaniowych, umiejętności inteligencji emocjonalnej, motywacji, dyspozycji twórczych, umiejętności twórczego rozwiązywania problemów i zadań poznawczych wyznaczania celów i sprawności działania 23, a także umiejętności radzenia sobie ze stresem i wypaleniem zawodowym 24. Bibliografia 1. Франц M., Школа в контексті вибраних аспектів творчої організації. Постметодика, 1 (124) 2016, ПОІППО, Полтава 2016, с Franc M., Dostrzeganie problemu. Rozwiązywanie problemu. Wydawnictwo Bezkresy Wiedzy, OmniScriptum GmbH & Co. KG, Saarbrücken Olczak M., Warsztaty samodoskonalenia. Zestaw ćwiczeń i zadań poznawczych do wybranych zagadnień z przedmiotów humani- 22 Kim jest globalny menedżer, -jest-globalny-menedzer#.v29fbkh3dei, dostęp: 15 wrzesień M. Olczak, Warsztaty samodoskonalenia. Zestaw ćwiczeń i zadań poznawczych do wybranych zagadnień z przedmiotów humanistycznych (dla studentów uczelni technicznych). Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź M. Olczak, Wypalenie zawodowe ćwiczenia warsztatowe dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Humanizacja Pracy, nr 4 (278), Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock 2014 (XLVII), s

39 Olga Banit, MENEDŻEROWIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH stycznych (dla studentów uczelni technicznych). Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź Olczak M., Podmiotowy i twórczy wymiar wychowania politechnicznego. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź Olczak M., EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Zarządzanie i Edukacja, nr 87 marzec/kwiecień 2013, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2013, s Olczak M., Wypalenie zawodowe ćwiczenia warsztatowe dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania. Humanizacja Pracy, nr 4 (278), Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock 2014 (XLVII), s Webgrafia 1. Kim jest globalny menedżer, artykuly/kim-jest-globalny-menedzer#.v29fbkh3dei, dostęp: 15 wrzesień Menedżer międzynarodowy, menedzer-miedzynarodowy-/, dostęp: 15 września Polscy menedżerowie robią karierę w międzynarodowych korporacjach, dostęp: 15 września W jakich firmach chcą pracować polscy specjaliści i menedżerowie?, mach-chca-pracowac-polscy-specjalisci-i-menedzerowie-2, dostęp: 14 września 2016

40 40 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień

41 Maria R OJanuszewska-Warych, Z P E R D AU IDEA K WA PARTNERSTWA C Y J A I S P O JAKO AŁ E FUNDAMENT... RC Z T N YA K U Ł 41 Y Maria JANUSZEWSKA-WARYCH IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT MULTIPROFESJONALNEJ WSPÓŁPRACY SŁUŻB SPOŁECZNYCH Z OSOBĄ I RODZINĄ W KRYZYSIE IDEA PARTNERSHIP AS A FOUNDATION MULTIPROFESJONALNEJ COOPERATION OF SOCIAL SERVICES TO THE PERSON AND FAMILY IN CRISIS Streszczenie Artykuł stanowi próbę zabrania głosu w trwającej od kilku lat dyskusji na temat stworzenia spójnego, sformalizowanego, a przede wszystkim efektywnego systemu współpracy pomiędzy publicznymi instytucjami pomocy społecznej, rynku pracy i organizacjami pozarządowymi działającymi w sferze służenia pomocą osobom i rodzinom w kryzysie. Współpraca między różnymi podmiotami w tym zakresie jest podejmowana, ale ma charakter akcyjny, wybiórczy i w dużej mierze uznaniowy. Powoduje to podejmowanie działań, które często nie są skoordynowane i zamiast uzupełniania, niejednokrotnie się powielają. Skutkiem tego jest fakt, iż środki finansowe, zasoby ludzkie i instytucjonalne współpracujących ze sobą podmiotów nie są efektywnie wykorzystywane, a świadczone przez nie usługi nie są skuteczne i użyteczne z punktu widzenia ich odbiorców. Mając na celu przekonanie czytelników do stosowania idei partnerstwa jako fundamentu współpracy w omawianej dziedzinie, artykuł na tle teoretycznych rozważań prezentuje przykłady skutecznych rozwiązań, które przyniosły dobre rezultaty tak w wymiarze merytorycznej pomocy, jak i w wymiarze ekonomicznym.

42 42 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Summary The article is an attempt to participation in the of several years discussion of on the creation of a coherent, formal, and above all, an effective system of cooperation between public institutions, social welfare, labor and non-governmental organizations active in the field of assisting individuals and families in crisis. Cooperation between the various stakeholders in this regard is taking, but it has the nature of selective and largely discretionary. This results in taking actions that are often not coordinated, instead complement the often have duplicated. The result of this is the fact that the financial, human resources and institutional cooperating entities are not effectively used, and the services they provide are not effective and useful from the point of view of their audience. Having to convince readers to use the idea of partnership as the foundation of cooperation in this field, the article on the background of theoretical considerations presented examples of effective solutions that have produced good results both in terms of substantial aid and economic dimension. Słowa kluczowe: pomoc społeczna, służby społeczne, osoba i rodzina w kryzysie, asystent rodziny, pomoc multiprofesjonalna, idea partnerstwa, współpraca partnerska. Keywords: social assistance, social services, individual and family in crisis, assistant family support multiprofesjonal, the idea of partnership, partnership. WSTĘP Każda osoba i rodzina, nawet z wieloma problemami, ma potencjał do zmian. Profesjonalne wspieranie osób i rodzin w kryzysie powinno być wielozakresowe, międzyresortowe i ponadsektorowe obejmować pomoc socjalną, medyczną, psychologiczno-pedagogiczną i inną, w zależności od potrzeb. Stąd inicjatywa multiprofesjonalnej współpracy służb społecznych z osobą i rodziną w kryzysie jest związana z podejmowanymi od wielu lat próbami stworzenia modelowego partnerstwa trójsektorowego

43 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT publiczno-społeczno-prywatnego, ukierunkowanego na przeciwdziałanie i rozwiązywanie problemów społecznych. Rodzi to potrzebę wypracowania określonych zasad i standardów, które do prawidłowej i efektywnej realizacji wymagają współpracy różnych podmiotów, tworzących spójną strukturę działań minimalizujących interesy partykularne oraz związanych z wzięciem na siebie zobowiązań i odpowiedzialności w celu rozwiązywania konkretnych problemów społecznych. Jest to związane z ideą zarządzania, która zakłada funkcjonowanie wielu podmiotów, gotowych do tworzenia struktur partnerskich, mających na celu wzajemne poznanie własnych możliwości w kontekście wypracowania między partnerami interaktywnych relacji, co przyczynia się do podniesienia skuteczności działania. Od strony formalnej, społeczną płaszczyznę współpracy pomiędzy różnymi podmiotami działającymi na rzecz rozwiązywania problemów społecznych, określają odpowiednie ustawy, jednak zawarte w nich w przepisy o wspieraniu osób i rodzin w kryzysie koncentrują się na powinnościach ze strony poszczególnych instytucji z zastrzeżeniem ogólnikowych stwierdzeń o współpracy i współdziałaniu z innymi specjalistami, z podkreśleniem, iż obowiązek wspierania rodziny spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz organach administracji rządowej, które realizują ten obowiązek między innymi we współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami, Policją, podmiotami oświaty i leczniczymi, kościołami czy organizacjami społecznymi 1. Podstawą tej współpracy musi być partnerstwo, w którym wszystkie instytucje (w szczególności wyróżnia się tu specyfikę funkcjonowania organizacji pozarządowych) zgodnie z ustawami i przepisami prawnymi 1 Por.: Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz z późn. zm.). Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 135 z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 182 z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r., Nr 43, poz. 225, z późn. zm.). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 94, poz. 651 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r., poz. 674 z późn. zm.).

44 44 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień rozpoznają oraz określają problemy społeczne, sporządzają spójny plan oraz ustalają metody ich rozwiązania, a także biorą udział w realizowaniu wyznaczonych zadań. W rzeczywistości dostrzec można szereg barier utrudniających kreowanie partnerskiej współpracy np. przeprowadzone w 2014 roku badania na terenie województwa śląskiego wykazały, że do głównych barier należą: niespójne i nieprecyzyjne przepisy prawne, nadmiar obowiązków, niewystarczający przepływ informacji, niewystarczająca liczba instytucji wspierających rodzinę, duża ilość formalności koniecznych do podjęcia współpracy, niewystarczająca znajomość zadań realizowanych przez inne instytucje, presja czasu, niechęć do współpracy ze strony innych instytucji oraz różne godziny czasu pracy różnych instytucji 2. Efektywna, partnerska współpraca służb społecznych musi wiązać się nie tylko z dobrze skonstruowanymi przepisami, ale przede wszystkim z zaangażowaniem, synergią pracowników wszystkich instytucji, z konsekwentnym dążeniem do wspólnych celów w kontekście znalezienia najlepszych rozwiązań i podejmowania najlepszych decyzji. PRACA W ZESPOLE MULTIPROFESJONALNYM JAKO SPOSÓB NA INTEGROWANIE ROZPROSZONYCH ODDZIAŁYWAŃ PROFESJONALISTÓW SŁUŻĄCYCH ROZWIĄZYWANIU TRUDNOŚCI OSOBY I RODZINY W KRYZYSIE Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami, zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin, stanowi ważny element w procesie realizowania zadań służących rozwojowi systemu pomocy osobom i rodzinom, zwłaszcza w szeroko pojmowanej integracji społecznej. Ważne jest, aby partnerstwo stało 2 Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami, Raport z badania ilościowego przeprowadzonego na terenie województwa śląskiego, Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice 2014, s

45 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT się fundamentem współdziałania przede wszystkim między takimi instytucjami jak: powiatowe centra pomocy rodzinie, miejskie ośrodki pomocy rodzinie, Policja, w tym policyjne izby dziecka, ośrodki interwencji kryzysowej, sądy rodzinne, w tym kuratorska służba sądowa, ośrodki adopcyjne, ośrodki wsparcia, w tym dzienne domy pomocy, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, noclegownie, jadłodajnie, warsztaty terapii zajęciowej, placówki ochrony zdrowia, organizacje pozarządowe, gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, podmioty ekonomii społecznej, w tym kluby integracji społecznej, centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, placówki szkolne, wychowawcze, opiekuńcze, w tym kuratoria oświaty, poradnie psychologiczno- -pedagogiczne, zakłady aktywności zawodowej, uniwersytety trzeciego wieku, ośrodki kultury, urzędy pracy, a nawet kościoły i związki wyznaniowe. Są to instytucje i organizacje, które, na bazie wspomnianych we wstępie ustaw, podejmują działania na rzecz osób i rodzin w kryzysie, między innymi w następujących obszarach pomocy społecznej: Przemocy w rodzinie; Bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych; Ubóstwa; Bezrobocia; Niepełnosprawności; Uzależnienia (alkohol, narkotyki); Sieroctwa; Bezdomności; Długotrwałej i ciężkiej choroby; Potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi oraz macierzyństwa i wielodzietności; Trudności w integracji cudzoziemców; Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; Zdarzeń losowych i sytuacji kryzysowych; Klęsk żywiołowych i ekologicznych 3. 3 Podstawą jest tu w szczególności Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 182 z późn. zm.).

46 46 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Dążąc do zbudowania skutecznego układu partnerskiego, gwarantującego owocną, wspólną pracę, pomnażającą zapał do pracy, kreatywność i zdolności twórcze, w sposób szczególny należy zadbać o: określenie wspólnych celów dla współpracujących instytucji i organizacji w dokumentach (np. w programach bądź strategiach) przyjmowanych przez samorządy wszystkich szczebli; sprawny i właściwy przepływ informacji; znajomość zadań realizowanych przez poszczególne instytucje; wysoki poziom kompetencji pracowników; konsekwencję i skuteczność w działaniu; dyspozycyjność i szybkość reakcji; atmosferę zaufania i otwartości; interaktywną komunikację, dzięki której pracownicy mogą wspólnie rozbudowywać pomysły, dodając nowe sugestie oraz okazując zainteresowanie dla różnych opinii i zdań; tworzenie takiego środowiska, w którym każdy z członków zespołu będzie mógł i chciał wykorzystać swój potencjał; procedury, które regulują działania wszystkich partnerów mogą to być proste ustalenia co do przebiegu spotkań zespołu, ale także mogą to być skomplikowane procedury realizacji zadań; wzajemne zaangażowanie w osobisty rozwój i sukces pozostałych członków, jak również w osiąganie wspólnych celów; docenianie informacji zwrotnej; indywidualną odpowiedzialność za osiągane wyniki i realizowane cele; docenianie zespołu jako całości.

47 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT PROGRAM INICJATYWY WSPÓLNOTOWEJ EQUAL 4 PRZYKŁADEM PARTNERSKIEJ WSPÓŁPRACY NA RZECZ OSOBY I RODZINY W KRYZYSIE Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL to program realizowany od 2001 r. w 25 krajach Unii Europejskiej, finansowany przez Europejski Fundusz Społeczny oraz bezpośrednio z budżetów państw biorących udział w Inicjatywie. Stanowi część strategii Unii Europejskiej odnoszącą się w szczególności do spraw związanych ze zwalczaniem wszelkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy, z powodu z powodu płci, pochodzenia rasowego, etnicznego, wyznania, przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, zarówno wobec osób zatrudnionych, jak i poszukujących pracy. W Polsce inicjatywa EQUAL uzupełnia Narodowy Plan Rozwoju, dostarcza przykłady dobrych praktyk i nowatorskie rozwiązania, które dzięki współpracy międzynarodowej mogą być wdrażane w wielu krajach Unii Europejskiej. Najważniejszymi elementami Programu EQUAL są: podejście tematyczne, partnerstwo, zaangażowanie grup dyskryminowanych w działania partnerstwa (empowerment), współpraca ponadnarodowa, innowacyjność oraz włączanie wypracowanych rezultatów do głównego nurtu polityki (mainstreaming). Metoda konstruowania Partnerstwa polegała na stworzeniu szerokiej koalicji środowiskowej, w której głównymi ogniwami są lokalni liderzy opinii. Wyznacznikiem efektywności programu EQUAL nie jest liczba objętych 4 Projekt jest zarządzany przez Fundację Instytut Spraw Publicznych instytucję badawczą działającą na polu nauk społecznych. Partnerzy lokalni zostali na podstawie uprzednio stworzonych kryteriów demograficznych, geograficznych i społecznych, zaś administratorem i pomysłodawcą projektu jest Instytut Spraw Publicznych. Każdy z dwóch partnerów WRZOS i Akademia Rozwoju Filantropii koordynuje działalność dwóch partnerstw lokalnych, przy czym punktem wyjścia była aktywizacja społeczna wybranych wsi, które uznano za zaniedbane pod względem cywilizacyjnym i gospodarczym zgodnie z zasadą budowania partnerstwa na podstawie precyzyjnego planu, opartego na przesłankach naukowych. Zob. F. Piotrowski, R. Włoch Idea partnerstwa w praktyce Programu Inicjatywy Wspólnotowej Equal, Wydawca: Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2008.

48 48 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień wsparciem beneficjentów, tylko jakość wypracowanych innowacyjnych modeli (rezultatów), które zostaną wprowadzone do powszechnego zastosowania. Wzorem dla podejmowanych inicjatyw stały się standardy obowiązujące w brytyjskiej praktyce multiprofesjonalnej 5, polegającej na współpracy pracowników socjalnych z lekarzami, pielęgniarkami środowiskowymi, psychologami, psychoterapeutami, kuratorami stosownie do istoty problemów klientów. Bazą dla konstrukcji tych standardów (sformułowanych i opublikowanych w 2008 r.) jest, między innymi, zasada definiująca brytyjską pracę socjalną: Praca socjalna funkcjonuje w różnych kontekstach pomocy społecznej (social welfare). W Zjednoczonym Królestwie istnieją różne tradycje pomocy społecznej (kształtowane przez legislację, historyczny rozwój i postawy społeczne), które uformowały zarówno kształcenie jak i praktykę w zakresie pracy socjalnej jako umiejscowione w społeczności, obejmujące stacjonarną i dzienną opiekę i opiekę zastępczą 6. Każda z kategorii standardów (dotyczących: przedmiotowej wiedzy i zrozumienia w dziedzinach: usług pracy socjalnej, użytkowników usług i opiekunów; kontekstu świadczenia usług, wartości i zasad etycznych, teorii pracy socjalnej, natury praktyki pracy socjalnej; przedmiotowych i innych umiejętności, w tym rozwiązywania problemów, gromadzenia informacji, analizy i syntezy, interwencji i ewaluacji; umiejętności komunikacyjnych; umiejętności pracy z innymi; umiejętności rozwoju osobistego i personalnego; opanowania technologii informatycznych oraz umiejętności w zakresie statystyki rozliczeń finansowych) obejmuje zestawienie odpowiednich, szczegółowych kompetencji takich jak: angażowanie użytkowników usług pracy socjalnej sposobami, które zwiększają ich zasoby, zdolność i siłę wpływu na czynniki oddziaływujące na ich życie; 5 J. Szmagalski, Praca środowiskowa a praca socjalna w Zjednoczonym Królestwie, [w:] Organizowanie Społeczności lokalnej/analizy, Konteksty, Uwarunkowania, Wyd. Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa 2011, s Ibidem.

49 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT aktywne konsultowanie się z innymi, w tym z użytkownikami usług i opiekunami, którzy dysponują odpowiednimi informacjami lub eksperckim rozeznaniem; współpraca z innymi, nawiązywanie kontaktów i negocjowanie ponad takimi różnicami jak granice organizacyjne i profesjonalne czy różnice tożsamości i języka; rozwijanie efektywnych relacji pomocowych oraz partnerstwa z innymi osobami, grupami i organizacjami, które ułatwiają zmianę; wspólne działanie z innymi na rzecz poprawy sprawiedliwości społecznej poprzez rozpoznawanie i reagowanie na uprzedzenia, instytucjonalną dyskryminację i strukturalne nierówności; działanie w ramach wielostronnej odpowiedzialności (na przykład wobec instytucji opieki, opinii publicznej, użytkowników usług, opiekunów i innych); przeciwstawienie się innym, jeśli to konieczne sposobami, które najprawdopodobniej przyniosą pozytywne rezultaty 7. Wszystko to jest gwarantem skuteczności innowacyjnego, partnerskiego podejścia do rozwiązywania problemów, zasadnego nie tylko ze względu na możliwość dzielenia kosztów, ryzyka i odpowiedzialności, ale przede wszystkim z powodu otwierania nowych możliwości do skutecznego działania. Zakres działań Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL w Polsce obejmuje pięć tematów, z których dwa służą w sposób szczególny współpracy z osobą i rodziną w kryzysie: 1. Temat G: Godzenie życia rodzinnego i zawodowego oraz ponowna integracja kobiet i mężczyzn, którzy opuścili rynek pracy, poprzez wdrażanie bardziej elastycznych i efektywnych form organizacji pracy oraz działań towarzyszących 8. Celem tego tematu jest wypracowanie modelowych rozwiązań sprzyjających godzeniu życia zawodowego i rodzinnego, w tym wsparcie rozwoju instytucji opieki nad dziećmi i osobami zależnymi, ułatwienie podnoszenia kwalifikacji, promocja elastycz- 7 Ibidem, s Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi praca życie rodzina pod redakcją naukową C. Sadowskiej Snarskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008, s. 7.

50 50 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień nych form zatrudnienia i organizacji pracy. Realizacja zadań z tego zakresu charakteryzuje się kompleksowym podejściem i obejmuje udział: rodzin, w których ciężar obowiązków domowych spoczywa przede wszystkim na kobietach (co kształtuje ich niekorzystną pozycję na rynku pracy) kobiet, których intensywny rozwój kariery zawodowej wyraźnie koliduje z życiem prywatnym i obowiązkami wynikającymi z posiadania rodziny, pracodawców, placówek opieki nad dziećmi (żłobki, przedszkola), instytucji szkoleniowych, naukowych, mediów, związków zawodowych oraz samorządu terytorialnego, jako instytucji, których odpowiednio stymulowane działania w największym stopniu mogą sprzyjać godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. 2. Temat I: Pomoc w społecznej i zawodowej integracji osób ubiegających się o status uchodźcy 9 - celem tego tematu jest poprawa systemu opieki instytucjonalnej nad osobami ubiegającymi się o status uchodźcy, rozwój analiz i badań zmierzających do zdiagnozowania i prognozowania zjawiska napływu uchodźców oraz edukację społeczną w zakresie współistnienia kultur. Po realizacji zaplanowanych zadań z zakresu powyższych tematów oceniono mierzalne efekty. Wczytując się w opublikowaną listę rezultatów 10 szczególną uwagę zwraca się na dwie przykładowe inicjatywy: Ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy osobom mającym trudności z integracją lub reintegracją na rynku pracy, celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich (Partnerzy: Fundacja Centrum Promocji Kobiet, Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, Urząd Pracy m.st. Warszawy głównym celem projektu było stworzenie mechanizmów skutecznej 9 J. Talewicz-Kwiatkowska, Wpływ aktywności finansowej Unii Europejskiej na położenie społeczne Romów w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s Zob. Baza rezultatów Programu Inicjatywy Wspólnotowej Equal org.pl/baza.php?m=10&pid=21&lang=pl (dostęp z dnia ).

51 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT reintegracji społecznej i zawodowej ofiar handlu ludźmi, a także szans ich zatrudnienia. Główną grupą docelową były kobiety, ale był on otwarty również dla mężczyzn, którzy coraz częściej stają się ofiarami handlu ludźmi, zwłaszcza do pracy przymusowej i praktyk niewolniczych. Miał też na celu zapobieganie handlowi ludźmi poprzez akcję prewencyjno-edukacyjną, prowadzoną w środowisku potencjalnych ofiar wchodzących na rynek pracy). Model aktywizacji zrównoważonej Praca-Rodzina: lokalne partnerstwa na rzecz osób opiekujących się osobami zależnymi (Partnerzy: Polski Komitet Pomocy Społecznej, Zarząd Województwa Świętokrzyskiego, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Zarząd Okręgowy w Lublinie (biuro projektu), Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Kujawsko-Pomorska Fundacja Gospodarcza Pro Europa, Stowarzyszenie Doradców Europejskich PLinEU ułatwia wejście lub powrót na rynek pracy ludziom zajmującym się osobami zależnymi wychowującym dzieci, opiekującym się chorymi lub niepełnosprawnymi członkami rodziny. Skuteczność działań związanych z tym modelem polegała na stworzeniu lokalnej współpracy instytucji odpowiedzialnych za realizację poszczególnych etapów aktywizacji klientów tak, aby uniknąć dublowania pomocy na rzecz beneficjentów, a tym samym ograniczyć koszty aktywizacji związane na przykład z wykorzystaniem różnych mediów, form reklamy, spotkań informacyjnych, seminariów czy konferencji. Model w części doradczo-szkoleniowej oparty został na schemacie Indywidualnego Planu Działań i obejmował m.in.: warsztaty aktywizujące, diagnozę zawodową beneficjentów, indywidualne i grupowe poradnictwo zawodowe, doradztwo personalne, szkolenia zawodowe, warsztaty interpersonalne, usługi doradztwa prawnego, psychologicznego i rodzinnego. Jego elementami składowymi były: schemat usług w formie plakatu i scenariusza Karty Klienta, Karta Klienta umożliwiająca koordynację ścieżki aktywizacji klienta, rekomendacje alternatywnych ścieżek usług dla poszczególnych grup docelowych, scenariusze, testy, programy szkoleniowe itd Ibidem.

52 52 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień KULTURA DZIAŁANIA ASYSTENTA RODZINY JAKO SZANSA NA PRAKTYKĘ MULTIPROFESJONALNEJ SŁUŻBY OSOBIE I RODZINIE Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nakłada na asystenta zadanie współpracy z innymi podmiotami działającymi na rzecz dziecka i rodziny. Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 18 ustawy, do zadań asystenta rodziny należy między innymi współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny, jak również współpraca z zespołem interdyscyplinarnym lub grupą roboczą, o których mowa w art. 9a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie lub innymi podmiotami, których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną 12. Wśród podstaw organizacyjnych takiej współpracy musi być przekonanie, że podejmujące działanie osoby łączy wspólny cel, choć każda z nich może mieć inne kompetencje i zadania oraz świadomość, że rozległość i zakres zadań w pierwszej kolejności zależy od specyfiki rodziny oraz od rodzaju występujących dysfunkcji. Zawsze warto korzystać z ofert jednostek administracji rządowej i samorządowej, organizacji pozarządowych oraz innych podmiotów i specjalistów w działaniach na rzecz dziecka i rodziny, jakie funkcjonują na danym terenie. Punktem wyjścia pomocy multiprofesjonalnej jest harmonizowanie działań wszystkich możliwych służb społecznych, które podejmują działania adresowane do danej osoby, lub rodziny. Na wspólnych spotkaniach należy wspólnie opracować analizę i ocenę sytuacji rodziny, ustalić plan postępowania, ale też wyznaczyć granice i ramy działań przedstawicieli poszczególnych instytucji. Faktyczne urzeczywistnienie multiprofesjonalnego podejścia wymaga stworzenia wspólnej wizji i uzgodnionej aktywności opartej na dobru konkretnej osoby czy rodziny, realizowanej poprzez 12 M. Świderska, Asystent rodziny współczesna forma pomocy rodzinie, Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk, Łódź 2013, s. 52.

53 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT różne ale spójne działania, akceptowane przez tych, którym niesie się pomoc. Na przykład rodzina, którą trzeba wesprzeć w zakresie kształtowania kompetencji rodziców w różnych zakresach (tworzenia prawidłowych więzi i komunikacji, wzmacniania systemu wartości, gospodarowania budżetem domowym, podziału obowiązków, profilaktyki i higieny zdrowotnej, prawidłowego żywienia dzieci i ich pielęgnacji, organizowania czasu wolnego, pozyskiwania usług związanych z naprawą, zakupem, koniecznymi pracami remontowymi itd.) musi nie tylko zgodzić się na kontakty z różnymi specjalistami, ale Zainteresowana pomocą osoba lub rodzina musi być przygotowana do uczestnictwa w zespole: zaproszona na jego posiedzenie, zachęcona do wyrażania swojego zdania i podawania swoich propozycji rozwiązań, co stanowi następnie podstawę tworzenia planu pracy. Warto zaprosić do współpracy również członków rodziny poszerzonej. Często kontakt asystenta z dalszymi krewnymi rodziny, z którą pracuje, może w pewien sposób nakreślić inny obraz tej rodziny. Krewni mogą znać odmienne i dość istotne w całej sprawie fakty, będące niezbędnymi w rozwiązywaniu problemów rodziny [...] Rodzina jest włączona w pracę nad zmianą swojej sytuacji, staje się to praca z rodziną a nie na jej rzecz. Na spotkaniach zespołów rodzina ma możliwość usłyszeć, jaką opinię na jej temat mają przedstawiciele służb społecznych, dostrzec, że są one zazwyczaj różne, że nawet, jeśli pracownicy zwracają uwagę na dysfunkcjonalne zachowania rodziców, to wynika to z troski o rodzinę i dzieci 13. Budowanie współpracy partnerskiej, w każdym zakresie funkcjonowania służb społecznych, daje nie tylko nowe i lepsze możliwości rozwoju poprzez połączenie cech i możliwości charakteryzujących poszczególne sektory oraz poszukiwanie sposobów wykorzystania ich dla wspólnych korzyści jest gwarantem szybkich 13 I. Krasiejko, Asystentura rodziny. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne, Wydawnictwo Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2016, s. 81.

54 54 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień i oczekiwanych społecznie efektów 14. Multiprofesjonalne partnerstwo, oparte na dobrze zorganizowanej współpracy asystenta rodziny ze służbami społecznymi, których podstawowe zadania są inne i wiążą się z różnymi priorytetami, wartościami i cechami charakterystycznymi, ułatwia oraz odpowiednio ukierunkowuje podejmowanie odpowiednich kroków w celu udzielenia skutecznego wsparcia. PODSUMOWANIE Idea partnerstwa sama w sobie oparta jest na założeniu, że tylko szeroko rozumiana i pełna współpraca różnych sektorów może zaowocować inicjatywami, które umożliwią poszukiwanie spójnych, śmiałych i nowatorskich rozwiązań trudnych problemów. Ważną zasadą działania multiprofesjonalnego jest wzmacnianie lokalnych organizacji czy asystentów rodziny, ukazywanie pozytywnych efektów współpracy, monitorowanie działań oraz ich regularnej ewaluacji. Współdziałanie i integracja aktywności różnych sektorów ich agend i profesjonalistów w połączeniu z wiedzą na temat szczegółowych zadań wynikających ze współpracy instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami, zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin, stanowi ważny element w procesie wytyczania kierunków dalszego rozwoju systemu pomocy osobie i rodzinie w kryzysie, służącemu integracji społecznej. Żeby 14 Zgodnie z zaleceniami ekspertów efektywność pracy asystenta rodziny nie powinna być rozumiana jako rozwiązanie wszystkich problemów rodziny. O sukcesie asystentury możemy mówić, gdy u klientów nastąpią zmiany w postrzeganiu siebie, swoich dotychczasowych zachowań i otaczającego świata, gdy polepszy się ich umiejętność dokonywania konstruktywnych wyborów w swoim życiu i zastosowania takich zachowań, które będą służyły bezpieczeństwu dzieci i ich prawidłowemu rozwojowi teraz i w przyszłości oraz gdy wzmocni się ich samodzielność w radzeniu sobie w życiu, również w znajdowaniu rozwiązań różnych trudnych sytuacji życiowych. Taka rodzina nazywana jest w literaturze przedmiotu rodziną funkcjonalną, normalną, wzorową, wydolną wychowawczo. Wskaźnikiem efektywności asystentury jest również poprawa funkcjonowania dzieci. I. Krasiejko, A. Imielińska, Efektywność asystentury rodziny na podstawie badań przeprowadzonych w MOPS w Częstochowie,

55 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT podjęta współpraca przebiegała prawidłowo niezbędne jest określenie tego, w jakiej formie będą podjęte działania, do jakiego obszaru problemowego się odnoszą, z uwzględnieniem prawnych aspektów współdziałania, określonych w poszczególnych ustawach. W sposób szczególny trzeba uważać na zagrożenia, wśród których może pojawić się brak zrozumienia systemowych założeń funkcjonowania poszczególnych organizacji, walka o wpływy, niski poziom kompetencji komunikacyjnych, trudności w zarządzaniu zespołem i wiele innych. Antidotum na wszelkie utrudnienia będzie na pewno silna koncentracja na jak najlepszym rozpoznaniu potrzeb danej osoby lub rodziny, wspólnie prowadzonej przez partnerów wszechstronnej diagnozy sytuacji społecznej, rodzinnej i zdrowotnej klientów oraz trosce o odpowiednie dopasowanie oferty wsparcia do potrzeb, odejście od działania szablonowego, częstego w pracy różnych instytucji. Projekty i działania realizowane przez partnerów multiprofesjonalnej współpracy służb społecznych powinny być poddane ewaluacji z wykorzystaniem konwencjonalnych sposobów, opartych na rezultatach i pozyskiwanych danych, ale przede wszystkim powinny być na bieżąco analizowane zarówno pod kątem wykorzystania przez partnerów dostępnych zasobów, dynamiki realizowanych działań i jakości usług, co wymaga zaangażowania i ścisłej współpracy członków partnerstwa. BIBLIOGRAFIA Literatura 1. Biernat T., Malinowski J.A., Wasilewska, Ostrowska K.M. (red.), Rodzina w pracy socjalnej aktualne wyzwania i rozwiązania, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń Garbarz A., Szluz B., Urbańska M., Walc W. (red.), Rodzina w środowisku lokalnym. Pomoc wsparcie opieka, Wyd. KORAW, Rzeszów Kantowicz E. (red.), Koncepcjei praktyka działania społecznego w pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego, Olsztyn 2010.

56 56 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień 4. Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi praca życie rodzina pod redakcją naukową Cecylii Sadowskiej-Snarskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Krasiejko I., Asystentura rodziny. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne, Wydawnictwo Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa Krasiejko I., Asystentura rodziny. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne, Wydawnictwo Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa Makuch M., Pluta J. (red.), Rodzina w systemie wsparcia społecznego, Wrocławskie Centrum Opieki i Wychowania, Wrocław Piotrowski F., Włoch R., Idea partnerstwa w praktyce Programu Inicjatywy Wspólnotowej Equal, Wydawca: Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa Szmagalski J., Praca środowiskowa a praca socjalna w Zjednoczonym Królestwie, [w:] Organizowanie Społeczności lokalnej/ Analizy, Konteksty, Uwarunkowania, Wyd. Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa Świderska M., Asystent rodziny współczesna forma pomocy rodzinie, Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk, Łódź Talewicz-Kwiatkowska J., Wpływ aktywności finansowej Unii Europejskiej na położenie społeczne Romów w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami, Raport z badania ilościowego przeprowadzonego na terenie województwa śląskiego, Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice Żukiewicz A. (red.), Praca socjalna w służbie ludziom, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń Strony internetowe 1. Baza rezultatów Programu Inicjatywy Wspólnotowej Equal equal.org.pl/baza.php?m=10&pid=21&lang=pl (dostęp z dnia ).

57 Maria Januszewska-Warych, IDEA PARTNERSTWA JAKO FUNDAMENT Krasiejko I., Imielińska A., Efektywność asystentury rodziny na podstawie badań przeprowadzonych w MOPS w Częstochowie, (dostęp z dnia ). Akty prawne 1. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 135 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 182 z późn. zm.). 4. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r., Nr 43, poz. 225, z późn. zm.). 5. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 94, poz. 651 z późn. zm.). 6. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r., poz. 674 z późn. zm.).

58 58 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień

59 Margarita R O BRZOZOWSKA Z P R AOSB WSam, Y POZIOM I ŻYCIA ARELIGIJNEGO R T YOSÓB... K U Ł 59 Y Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam 1 POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ DLA DZIECI W NIEGOWIE W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH DEGREE OF RELIGIOUS LIFE OF PEOPLE WITH INTELLECTUAL DISABILITY IN THE NURSING HOME FOR CHILDREN IN THE LIGHT OF OWN RESEARCH STRESZCZENIE Dzięki rodzinkowemu systemowi wychowania, który stworzyła na gruncie polskim Jadwiga Jaroszewska na początku ubiegłego stulecia, osoby niepełnosprawne intelektualnie, postrzegane czasem w społeczeństwie jako pozbawione wielu kluczowych sprawności mogą m. in. osiągnąć wysoki poziom życia religijnego i czerpać z niego satysfakcję. Przeprowadzone w Niegowie badania na grupie osób dotkniętych głębszą niepełnosprawnością intelektualną pokazują, że osoby te czerpią radość z uczestnictwa w obrzędach religijnych i wiążących się z nimi zwyczajach. Tworzą kulturę i z niej czerpią, socjalizują się, znajdują poczucie bezpieczeństwa, rozwijają swoją naturalną otwartość i wrażliwość dla drugiego człowieka, znajdują wytłumaczenie dla bólu i cierpienia, rozwijają zdolność do empatii. Mimo oganiczeń - mają własną odpowiedź na trudne pytania teologiczne i egzystencjalne. Klimat domu częsciowo przypomina znane na całym świecie wspólnotom 1 Artykuł powstał dzięki współpracy badawczej z następującymi osobami: Wiolettą Ambroch, Emilią Grabowską, Sylwią Mędrzycką i Katarzyną Strzelecką.

60 60 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Arki, stworzone przez Jana Vaniera gdzie podstawą jest doświadczanie wspólnoty życia, wspólnego świętowania i szacunek wobec każdego człowieka. ABSTRACT Thanks to the 'family system of raising', created on polish ground by Jadwiga Jaroszewska at the begining of the 20th century, people with intellectual disability, who are sometimes perceived in the society as deprived of many essential abilities, can e.g. achieve high degree of religious life and derive from it satisfaction. Studies carried out in Niegów on the group of people with profound intellectual disability show that these persons enjoy participation in religious ceremonies and customs. They create the culture and benefit from it. They socialize, find the sense of security, they develop their natural openness and sensitivity to others, they find explanation for pain and suffering, develop capacity of empathy. Despite some limitations, they have their own answer on difficult theological and existential questions. The climate of the home partially resembles that of 'L'Arche' - communities known all over the world, founded by Jean Vanier, where the basis is experience of sharing lives together, shared celebration and respect for everyone. Słowa klucze: poziom życia religijnego, osoby z niepełnosprawnością intelektualną, system rodzinkowy, wychowanie religijne osób niepełnosprawnych, Jadwiga Jaroszewska Keywords: level of religious life, people with intellectual disability, family system, religious education, Jadwiga Jaroszewska WSTĘP Przeprowadzenie własnych badań na temat poziomu religijności mieszkańców tego być może na swój sposób wyjątkowego Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie zainspirowały zajęcia edukacyjno terapeutyczne z dr Marią Januszewską Warych, dotykające m.in. wieloaspektowej diagnozy dzieci/osób z niepełnosprawnością intelektualną. Część diagnozy funkcjonalnej, która stoi

61 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB na wstępie każdego profesjonalnie zaplanowanego działania terapeutycznego, zarówno wobec dzieci, jak i osób dorosłych, może stanowić diagnoza rozwoju religijnego, jako że osoby niepełnosprawne posiadają taką samą, a może i wiekszą sprawność w przekraczaniu samych siebie. Mają podobnie jak wszystkie inne osoby zdolność do prowadzenia życia religijnego i okazują te same co inni przejawy życia duchowego. Zdaniem Elżbiety Baro i Wernera Reichmana u człowieka wystepuje naturalna otwartość na praktyki realizujące duchowy wymiar jego istoty nazwijmy je tutaj praktykami religijnymi (...) a zaspokajanie tych potrzeb i dążenie do ich zaspokojenia jest cechą charakterystyczną dla gatunku homo sapiens. Wydaje się słusznym spostrzeżenie, że tworzenie oferty aktywności religijnych dla dorosłych osób z niepełnosprawnością jest intergralną częścią profesjonalnego pomagania im i że byłoby dobrze, gdyby tego rodzaju oddziaływania kierował do niepełnosprawnych podopiecznych opiekun, który sam jest osobą wierzacą. Gdy nią nie jest, nie może rezygnować mimo wszystko ze wspomagania osoby niepełnosprawnej w realizacji jej potrzeb 2. W gestii osób zajmujących się organizacją opieki, edukacji i terapii, ale też i katechizacją, duszpasterstwem osób niepełnosprawnych, jest zatem dostrzec ich potrzeby religijne i umożliwić ich realizację zgodnie z wyznawanymi przez daną osobę przekonaniami. Roztropnym byłoby przy tym zauważyć, że w katechezie osób niepełnosprawnych, a już tym bardziej w działaniu terapeutycznym, z jednej strony nie chodzi ani o doskonałe umeblowanie głów wiedzą religijną na poziomie jaki mogłyby posiąść osoby intelektualnie sprawne, ani o to, by przymuszać kogokolwiek do działań religijnych, ale też nie wolno bezradnie załamywać rąk, uwazając, że wszelkie wysiłki w tym kierunku, by rozszerzać świadomość osób są bezcelowe. Oczywiście, pozostaje tajemnicą cała osoba niepełnosprawna, szczególnie z głębokim upośledzeniem umysłowym, a ocena jej duchowych dyspozycji jest zawsze trudna 3. 2 E. Baro, Werner Reichman, Wychowanie religijne osób niepełnosprawnych Ważne kryterium zawodowej profesjonalności [w:] Wspólne tematy Pismo pracowników socjanych, terapeutów, personelu pielęgniarskiego i opiekuńczego, nr 1/ Zob. W. Lechów, Współpraca środowisk katechetycznych w wychowaniu religijnym, COLLOQUIA THEOLOGICA OTTONIANA 1/2014, s. 204.

62 62 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień PERSONALIZM FUNDAMENTEM PROWADZENIA KATECHIZACJI W DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ DLA DZIECI W NIEGOWIE Wyzwaniem jest ciągle poszerzanie świadomości, stymulowanie do rozwoju. Ludzie bowiem, także niepełnosprawni, dorastają ku dobru przez całe życie, na miarę osiągniętego poznania i wolności 4. Osobną kwestią jest takie metodologicznie przygotowane przekazywanie treści religijnych, aby stawały sie one dla odbiorców tych sprawnych i niepełnosprawnych - jak najbardziej czytelne, jasne. Od czterdziestu lat w Niegowie korzysta się z pionierskiej pracy Krzysztofa Lauscha na temat katechizacji, ale jest też kilka innych, nowszych bardzo dobrych. Na szczególną uwagę zasługuje praca ks. Andrzeja Kicińskiego, stanowiąca syntezę wiedzy nie tylko związanej z samą katechezą osób dotknietych niepełnosprawnością, ale i kopalnię wiedzy dla tych, którzy potrzebują jasnych wskazówek dydaktycznych. 5 Bezcenna wydaje się zasada podana w tekście Elżbiety Baro i W. Reichmana sugerująca, że najpierw trzeba poznać dobrze osobę także tę niepełnopsrawną a potem dopiero wychowywać. Przydatne są też sugestie metodologiczne, wskazujące na to, że potrzeba działań multisensorycznych, zauważenia tego, co sprawia radość i co jest mocną stroną osoby, ktorą wspomagamy w jej rozwoju; stworzenia pewnego rodzaju rytuałów, ale nie rutyny. Prawdziwą perełką we wspomnianym artykule jest porada, by pamiętać koniecznie o tym, że religijność osoby upośledzonej umysłowo pozostaje zawsze w ścisłej korelacji z jej praktycznymi doświadczeniami i przeżyciami. W literaturze tematu z jednej strony zauważa się, że to rodzina jest wobec dziecka zasadniczym miejscem wychowywania do wartości i obdarzania bogactewm świata religijnego z jego zwyczajami, obrzędowością, jako ważnymi elementami kultury w której żyjemy. Z przeciwległego zaś punktu widzenia w Kościele katolickim 4 D. Frączek, Stawanie się osobą, [w:] Wychowawca 9/2016, s Zob. K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób głebiej upośledzonych umysłowo, ks. Andrzej Kiciński, Katecheza osób z niepełnosprawnością intelektualną, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa, 1987.

63 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB np. uważa się, że to cała wspólnota chrzescijańska, a więc także każdy chrześcijanin z osobna uczestniczy w procesie dojrzewania do wiary osób katechizowanych, dokonujacym się przez świadectwo. 6 W wypadku osób żyjących poza naturalnym domem rodzinnym, jak to ma miejsce także w wypadku mieszkanców Domu Pomocy Społecznej, to ludzie tworzący instytucję mogą przekazywać wartości, kształtować postawy, wprowadzać w życie religijne 7. By tak jednak było potrzebne są ciepło i rodzinna atmosfera, dzięki którym z łatwoscią i w sposób samorzutny następuje modelowanie postaw i kształtowanie umiejętności. Dom w Niegowie, o którym mowa, powstał 85 lat temu w roku 1932, równolegle z dwoma innymi podobnymi placówkami przy ul. Zbikowskiej i Szkolnej w Pruszkowie pod Warszawą dla chłopców i dziewcząt z niepełnosprawnością intelektualną. Działalność tych trzech domów, a potem i innych, później powstałych, została zainicjowana przez Matkę Wincentę Jadwigę Jaroszewską, założycielkę Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego 8. Już jako młoda osoba nosiła w swoim sercu pragnienie, 6 Zob. W. Lechów, Współpraca środowisk katechetycznych w wychowaniu religijnym, COLLOQUIA THEOLOGICA OTTONIANA 1/2014, s Czesław Wiśniewski, zauważa nie bez słuszności, że wartości w życiu człowieka stają się układem odniesienia dla norm moralnych, ukierunkowują aspiracje tej osoby i motywują ją do działania. Zdaniem autora pozbawienie człowieka możliwości zarówno bezpośredniego, jak i intuicyjnego obcowanie z wartościami, uczyniłoby go głeboko neszczęśliwym. Zob. Cz. Wisniewski, Wartości a wychowanie [w;] Problemy Opiekunczo Wychowawcze 1999, nr 3, s Jadwiga Jaroszewska (M. Wincenta od Męki Pańskiej) pochodziła z Piotrkowa Trybunalskiego, żyła w latach Za początek założonego przez nią Zgromadzenia Benedyktynek Samarytanek KrzyżaChrystusowego przyjmuje się rok Zgromadzenie to powstało w Warszawie, gdzie najpierw siostry roztoczyły opiekę nad chorymi wenerycznie kobietami i dziećmi chorymi zakaźnie, a następnie również nad mężczyznami chorymi wenerycznie. Od 1928 roku rozpoczęły pracę wychowawczą w Karolinie w pierwszej w Polsce placówce dla dzieci upośledzonych umysłowo - z dziećmi i młodzieżą niedostosowaną społecznie i nie w pełni sprawną intelektualnie. Tam w bardzo trudnych warunkach zostały położone podwaliny pod rodzinkowy system wychowania. Siostry samarytanki miały swój istotny wkład w powstanie w Polsce szkół życia, rehabilitowały starszych i zdolniejszych wychowanków w zakładzie pracy w Gaju - Fiszor ucząc praktycznych umiejętności zawodowych; zob. Na tena temat jeszcze szerzej w książce emanueli Dębowskiej: Jadwiga

64 64 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień by pomagać osobom niepełnosprawnym, zepchniętym na margines zagubionym dziewczynom, chorym wenerycznie, więźniom i każdemu kogo możnaby okreslić jako osobę zaniedbanną moralnie. Mówiła: W każdym potrzebującym widzieć bedą siostry samego Chrystusa Pana. (...) Nie będziemy się zrażać tym, że praca nasza jest przykra i wymaga większego umartwienia, a po ludzku biorąc jest nieproduktywna i nie przynosi satysfakcji, ponieważ my powolane jesteśmy do czynów z czystej miłości. Trzeba zauważyć, że Niegów jest domem, w którym od początku przebywało wiele oósb głęboko niepełnosprawnych, opieka, wychowanie działy się w trudnych warunkach. Elektryfikacja wsi miała miejsce dopiero w 1957 roku. Jednak od samego początku, siostrom wychowawczyniom przyświecały myśli Założycielki: Dziecko ma być nie tylko karmione, ale i wychowywane. Dziecko nie może być traktowane jako sprzęt. Ono jest Osobą. Nawet dziecko, które nic nie rozpoznaje, bedzie zdradzać przejawy życia duchowego. Otóż zajmować sie takim dzieckiem zdawałoby się, że to strata czasu. (...) Po co takie wysiłki robić, aby go wychowywać, karmić, a nawet kształcić? Ono zawsze bedzie idiotą, tym niedorozwiniętym! O nie! To nie jest prawda! Bardzo dużo się robi zajmując się nimi. Nade wszystko spełnia się sprawiedliwość Boża! 9. Swoje siostry Jadwiga Jaroszewska pouczała w konferencjach mówiąc: Niech siostry pamiętają, jesteśmy matkami dla dusz tych dzieci 10. Dzisiaj w refleksji nad niepełnosprawnością widzi się jasno, że osób niepełnosprawnych nie można postrzegać przede wszystkim lub wyłącznie w kategoriach biologicznych i fizycznych, ale niezbędne jest personalistyczne spojrzenie oraz ujęcie potrzeb oraz praw tych osób 11. Jak zauważył Mieczysław Gogacz: (...) fizyczna Jaroszewska polska samarytanka, Warszawa 1980, s. 72; Dnia 18 marca 2015 roku papież Franciszek promulgował dekret o heroiczności cnót Sługi Bożej Jadwigi Jaroszewskiej. Odtąd Matce Wincencie Jaroszewskiej od Męki Pańskiej aż do momentu oczekiwanej beatyfikacji przysługuje miano Czcigodnej Służebnicy Bożej. 9 Zob. J. Bar, Wybór Pism Matki Wincenty Jadwigi Jaroszewskiej, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa 1997, s Ibidem, s M. Głowiński, Duchowość niepełnosprawnych [w:] Humanoria. Czasopismo internetowe Nr 3(3)/2013, s

65 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB niepełnosprawność liczy się tylko w kulturze, zorientowanej na wytwarzanie rzeczy. W kulturze, zorientowanej na życie duchowe i humanizm, niepełnosprawność fizyczna staje się drugoplanowa 12. Jadwiga Jaroszewska wiedziała o tym o wiele wcześniej. Na długo przed tym, zanim powstały we Francji Wspólnoty Arki J. Vaniera, kierujące się miłością, czytelnością gestów wobec osób niepełnosprawnych 13 otworzyła siebie i swoje towarzyszki na obecność człowieka odrzuconego przez społeczeństwo, nazywanego w najlepszym razie kaleką. Motywowana była pobudkami religijnymi widząc w każdym z nich żyjącego, obecnego Chrystusa, ale też nosząc w sobie głębokie poczucie społecznej wrażliwości widziała też w każdej ludzkiej istocie pierwiastki życia duchowego. Zaznaczała: Musimy (dziecku) zastąpić Matkę. Nie tylko dać kawałek chleba, ale wczuwać się w jego radość i smutek, musimy poznać jego życie. Dlatego system rodzinkowy jest podstawą organizacyjną naszych domów 14. Do jego konstytutywnych elementów należą: tworzenie klimatu domu rodzinnego, zauważanie indywidualnych potrzeb dziecka, obdarzenie go zaufaniem, zauważanie potrzeby posiadania osobistej własności, wzajemna pomoc mieszkańców wobec siebie, wychowanie przez pracę (ergoterapia), wyodrębnione specjalnie dla rodzinki mieszkanie i wprowadzanie mieszkańców w życie religijne, zgodnie z przebiegiem roku liturgicznego, celebrowanie uroczystości osobistych. Rodzinki tworzą od lat ci sami, zżyci ze sobą emocjonalnie mieszkańcy Domu dziewczyny lub chłopcy, mający mniej więcej stałych opiekunów, 12 M. Gogacz, A. Andrzejuk, Niepełnosprawność (Aspekty teologiczne), edycja internetowa wydania pierwszego 2009, s Jean Vanier podkreślał znaczenia języka miłości w byciu tuż obok osób z niepełnosprawnością, gdzie dla wzajemnej komunii najważniejszy jest język pozawerbalny: gest, spojrzenie, ton głosu, postawa ciała. To one właśnie objawiaja zainteresowanie dla drugiej osoby. Zob. J. Vanier, Każda osoba jest historią świętą, Wydawnictwo W drodze, Poznań 1999, s O systemie rodzinkowym, jako aktualniej formie modyfikacji środowiska enstytucjonalnego szerzej napisała B. Brzozowska (s. Margarita OSB Sam) w pracy: Osoba dotknięta niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym w rodzinkowym systemie wychowania w domu pomocy społecznej, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock, s

66 66 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień a w większości także swoją siostrę opiekunkę, odpowiedzialną jednocześnie za funkcjonowanie tejże rodzinki. Do pań i siostry często spontanicznie mówią: Mamo! Każda rodzinka ma swojego świętego patrona. Jak na prawdziwą rodzinę przystało, do podopiecznych mówi się po imieniu. Porfesjonalizm opiekuna sprawia jednak, że pozostaje to relacja z autorytetem. Na początku posługę wobec dzieci niepełnosprawnych pełniły same siostry, potem także osoby świeckie. W roku 1966 placówkę upaństwowiono, ale siostry odzyskały tytuł własności do niej po 25 latach. Od tego czasu minęło kolejne 25 lat. Obecnie Dom tworzy 108 mieszkańców i 84 pracowników: w tym 6 sióstr, kapelana Domu i 78 pracowników świeckich, (nie licząc osób osobno zatrudnionych w Szkole Specjalnej, jak mieści się na terenie ośrodka). Organem prowadzącym Dom jest Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego. Funkcję dyrektora Domu Pomocy Społecznej dla Dzieciw Niegowie od 15 lat s. mgr Cecylia Lewandowska (s. Lidia OSB Sam). Wśród osób zatrudnionych są m.in. terapeuci zajęciowi, fizjoterapeuci, personel medyczny, pracownicy socjalni. Mieszkańcy cieszą się z zajęć dogoterapii i hipoterapii. Dom w Niegowie jest miejscem, gdzie od trzech lat organizowane są przeglądy kolęd i pastorałek, wspólne dla instytucji specjalnych z naszego regionu, zwane każdorazowo Kolędnicami. Warto tutaj zauważyć, że istotnym elementem z wachlarza możliwości do realizowania samych siebie, jakie są proponowane Mieszkańcom Domu, stanowi umożliwienie im realizacji potrzeb z zakresu życia religijnego. W Niegowie opiekunowie modlą się razem z Mieszkańcami Domu, razem świętują, czego centralnym wydarzeniem jest niemal zawsze Eucharystia. Są razem, gdy ktoś choruje i gdy jest zagrożony śmiercią. Takim wydarzeniom w Domu w Niegowie towarzyszy zwykle siostra i kapłan z posługą sakramentalną. Opiekunowie towarzyszą Mieszkańcom w rekolekcjach, gdzie brać klerycka, bazując na konkretach, przygotowuje naukę rekolekcyjną. W czasie Drogi Krzyżowej to Mieszkańcy Domu noszą świecę i krzyż. Kapelan Domu, ks. Wojciech Miliszkiewicz, każdej niedzieli i we wszystkie uroczystości, także podczas świąt każdej z rodzinek sprawuje Eucharystię w intencji chłopców lub dziewcząt, sióstr i pań tam

67 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB pracujących 15, wykonując mrówczą pracę i jednoczesnie piękną posługę, zawsze mówiąc homilię dostosowaną do odbioru słuchaczy. CHARAKTERYSTYKA OSÓB BADANYCH I OPIS PRZEBIEGU BADAŃ Przechodząc do charakterystystyki osób w grupie badanej, trzeba powiedzieć, że jest to sześć osób dorosłych między 24 a 56 rokiem życia, cztery osoby ze znaczną i dwie z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną. Średnia wieku tych osób wynosi 36 lat. W grupie jest 50% kobiet i 50% mężczyzn. Są to ludzie przyjęci do Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie przed ukończeniem 18 roku życia. Wszyscy zostali ochrzczeni w Kościele katolickim, zanim trafili do domu pomocy społecznej. Mieszkają w nim od 46, 34, 28, 17, 15 i 14 lat. W tym miejscu są u siebie. Byli wychowywani przez siostry benedyktynki samarytanki i osoby świeckie. Podjęto próbę zbadania, jaki jest poziom religijności tych osób i ustalenia, czy możliwym jest, że miał na niego wpływ rodzinkowy system wychowania, jaki stworzyła Matka Wincenta Jadwiga Jaroszewska w Karolinie pod Warszawą w 1928 roku, a jaki był już od 1932 roku wprowadzany do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi w Niegowie i kontynuowany przez kolejne lata. Czy jakąś rolę odegrało typowe dla systemu rodzinowego wspólne z dziećmi/ z Mieszkańcami Domu, uczestniczenie ich opiekunów w codziennych sytuacjach życiowych w tym w sytuacjach życia religijnego? Dodatkowo zadano sobie także trud odpowiedzi na pytania: Czy osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mogą 15 Jean Vanier pisze o praktykowaniu świętowania i sprawowaniu Eucharystii w podobnym duchu do tego, w jakim przeżywają je Mieszkańcy Domu Pomocy Społecznej w Niegowie: Świętowanie jest w w pierwszej kolejności śpiewem wdzieczności, dziekczynieniem. Nie jest się samotnym, przynalezy się do tego samego ciała, zatem nie ma już rywalizacji i współzawodnictwa. (...) Świętowanie jest zatem modlitwą ołynącą z jedności miedzy osobami, jest znakiemi źódłem jedności wewnątrz każdej osoby oraz znakiem i przyczyną jedności z Bogiem. Eucharystia będąca w centrum każdego chrześcijańskiego święta, oznacza dziękczynienie. Zob. J. Vanier, Każda osoba jest historią świętą, op.cit., s. 224.

68 68 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień osiągnąć wysoki poziom życia religijnego i czerpać z niego satysfakcję? Czy ludzie ci czerpią radość z uczestnictwa w obrzędach religijnych i wiążących się z nimi zwyczajach? Czy znają / czy mogą znać odpowiedzi na trudne pytania teologiczne i egzystencjalne? Do zweryfikowania zakreślonego wyżej problemu badawczego posłużono się kwestionariuszem ankiety opracowanym przez s. Margaritę Brzozowską OSB Sam, stworzonego częściowo w oparciu o artykuł Haliny Hrapkiewicz: Rozwój religijny i metody jego badania u dzieci w wieku przedszkolnym 16, przyjmując tym samym, że metody przydatne do diagnozowania dzieci w wieku przedszolnym, znajdujące się w normie intelektualnej mogą być w jakiejść mierze przydatne także do diagnozowania osób dorosłych z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Posłużono się wywiadem przeprowadzonym z opiekunami Mieszkańca Domu, na który zgodę wyraziła uprzednio osoba, której rozmowa miała dotyczyć. W drugiej i trzeciej części kwestionariusza znalazło się, oczywiście, miejsce na rozmowę z samą osobą badaną skonstruowaną na bazie prezentowanych obrazków filmowych z Misterium Męki Pańskiej, w której mieszkańcy w 2016 roku odgrywali określone role. Wszystkie z osób badanych przy pomocy wspomnianego kwestionariusza uczestniczyły w tej inscenizacji. Wyniki badań z pierwszej treści kwestionariusza ilustruje zamieszczony poniżej wykres wraz z legendą, wskazującą na najistotniejsze sposród 32 pytań zawartych w I. Części kwesionariusza. Wyniki badań pokazują wyraźnie, że 100% osób badanych włącza się do wspólnej modlitwy, uczestniczy regularnie we Mszy Świętej, jak również w czynny sposób bierze udział w liturgicznych formach modlitwy znaczy to między innymi, że wypowiada kwestie przewidziane dla wiernych. Zaś 66,6 % badanych daje się wciagnąć w dyskusję z Kapelanem Domu podczas homilii. Do Komunii Świętej regularnie przystępuje 100% badanych. Wszystkie osoby w interesującej nas grupie odgrywają role w inscenizacjach, np. w Misteriach Męki Pańskiej, w Jasełkach i potwierdzają swoją chęć udziału w tego typu przedsięwzięciach. 16 Zob. H. Hrapkiewicz, Rozwój religijny i metody jego badania u dzieci w wieku przedszkolnym [w:] Diagnoza psychologiczna dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, str

69 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB Osoby te biorą też 100% udział w nabożeństwach Drogi Krzyżowej, jakie są zaproponowane Mieszkańcom Domu na wszystkie piątki Wielkiego Postu. Spośród pań opiekunek, które wypełniły I część kwestionariusza 100% zadeklarowało, że razem ze swoimi podopiecznymi uczestniczą w praktykach religijnych. W tym miejscu wydaje się wysoce prawdopodobne, że na tej bazie może dochodzić do modelowania postaw osób badanych, dla których opiekunowie są osobami znaczącymi. Wykres 1. Poziom życia religijnego mieszkańców Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie 2016 Źródło: Opracowanie własne.

70 70 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Tylko 16,7% badadych nie wypowiada własnych intencji do modlitwy, co zresztą wiąże się z trudnością do wypowiadania się w ogóle. Połowa osób badanych zna podstawowe modlitwy. Pozostałe 50% nie jest w stanie z racji na trudności związane z niepełnosprawnością intelektualną zapamiętać w pełnej fromie tekstu podstawowych modlitw. Badani kwestionariuszem ze 100% pewnością wypowiadają lub wskazują, kto jest patronem ich własnej rodzinki. Część II kwestionariusza dotyczyła uczuć i emocji, jakie budzą się w Mieszkańcach prezentowanego Domu w związku z przeżywaniem określonych sytuacji, mających mniej lub bardziej ścisły związek z życiem religijnym. Pytano w pierwszym rzędzie o emocje i wywołujące je sytuacje, stąd istniało duże prawdopodobieństwo udzielenia róznorodnych wypowiedzi. Opiekunowie podzielili się swoimi spostrzeżeniami na temat osób, które na co dzień wspierają, i z którymi pracują częstokroć przez wiele lat. Staż pracy opiekunek poproszonych o udzielenie odpowiedzi wynosił odpowiednio: 7, 8, 9, 5, 25 i 44 lata, co daje średnio 16-letnie doświadczenie w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Wśród opiekunek, które służyły nam pomocą, były 2 siostry. Z ich wypowiedzi wynikało, że Mieszkańcy w związku z sytuacjami religijnymi doświadczają radości, smutku, żalu, czasem lęku, a nawet znużenia czy gniewu, często ciekawości, radości, zaufania i współczucia wobec innych osób. Ilustrujemy to w tabeli 1. Tabela 1. Sytuacje religijne i pojawiające się uczucia w badanej grupie UCZUCIA smutek Niektóre dające się zaobserwować zachowania Osoby Badanej w związku z uczuciami wywoływanymi sytuacjami religijnymi Agnieszka (24 l.) podczas uczestniczenia w pogrzebie (opuszczona głowa, płacz, niechęć do rozmowy z innymi), oglądanie niektórych scen z Misterium Męki Pańskiej; Przemek (32 l.) oglądanie w Misterium scen biczowania i ukrzyżowania Pana Jezusa (mówi wtedy, że ludzie są źli); Przemysław (23 l.) podczas pogrzebu, kiedy dowiadywał się o śmierci bliskich osób; Sama ceremonia pochówku wywołuje nerwowe zachowania, szybkie, nie do końca kontrolowane ruchy, wypieki na twarzy itp.

71 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB UCZUCIA żal, współczucie ciekawość, radość Niektóre dające się zaobserwować zachowania Osoby Badanej w związku z uczuciami wywoływanymi sytuacjami religijnymi Asia (47 l.) gdy myśli o śmierć Pana Jezusa to jest smutne; Janusz (56 l.) podczas pogrzebu jest wówczas poważny, płacze; Agata (33 l.) gdy jest świadkiem choroby współmieszkańców, gdy dowiaduje się o śmierci i podczas pogrzebu Agnieszka (24 l.) podczas pogrzebu bliskich osób, oglądanie scen z Misterium Męki Pańskiej; Przemek (32 l.) oglądając film o tematyce religijnej (mocno przeżył m.in. film o św. Ricie); Przemysław (23 l.) w sytuacjach mających związek z końcem świąt Wielkanocnych i Bożego Narodzenia, kojarzy to z rozstaniem z bliskimi, z którymi te święta spędza; Wzmożone współczucie budzą w nim przedświąteczne bloki reklamowe dotyczące osób potrzebujących i chorych, niepełnosprawnych - wówczas Przemysław wzdycha i komentuje: Co to za życie!? Asia(47 l.) do żalu pobudza ją świadomość popełnionych grzechów, wyraźnie przygotowuje się do spowiedzi, unika sprzeczek i pilnuje się po spowiedzi, by jak najdłużej trwać w zgodzie z innymi; Janusz (56 l.) sakrament spowiedzi - robi skruszone miny, przeprasza wszystkich i całuje, obiecuje, że nie będzie więcej. Mówi swoje nie bede po czym jest zwyczajnie radosny, pogodny; Agata (33 l.) męka i śmierć Jezusa (mówi boli serce ), Agnieszka (24 l.) - śluby wieczyste sióstr (oczekiwała ślubów wieczystych swojej siostry Opiekunki, zadawała pytania, chętnie rozmawiała na ten temat, chciała wziąć udział we Mszy Świętej podczas uroczystości); wycieczka do Rzymu (bacznie obserwowała wszystko, cieszyła się), Agnieszka emocjonująco wspomina też wyjazd na Światowe Dni Młodzieży do Brzegów pod Krakowem; Przemek (32 l.) oglądanie filmów religijnych; Przemysław (23 l.) obrzędy Świąt Bożego Narodzenia; rozumie istotę narodzenia dzieciątka Jezus; Przemek odczuwa emocjonalne podniecenie związane z oczekiwaniem na prezenty; radość i szczęście odczuwa również w czasie wspólnego kolędowania (jest wówczas radosny, wesoły, żywo gestykuluje, chętnie opowiada o swoich uczuciach, uśmiecha się, żywa mimika twarzy, czerwienienie się); Asia (47 l.) rekolekcje adwentowe i wielkopostne; ciekawią Joannę klerycy, którzy przyjeżdżają i grają, śpiewają, mówią do Mieszkańców Domu w ciekawy sposób; Joanna z największą przyjemnością kolęduje, mówi, które kolędy potrafi zaśpiewać;

72 72 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień UCZUCIA ciekawość, radość zaufanie gniew lęk Niektóre dające się zaobserwować zachowania Osoby Badanej w związku z uczuciami wywoływanymi sytuacjami religijnymi Janusz (56 l.) współuczestnictwo w rekolekcjach (okazuje zdziwienie, zainteresowanie, radość, dziwi się: Oooo! ) Chętnie śpiewa z innymi (kolędowanie); Agata (33 l.) z uwagą przeżywa obrzędy związane ze Świętami. Agnieszka (24 l.) lekcje religii, sakrament spowiedzi jako sytuacje, w których można mówić nawet o sekretach (wyraża to poprzez swobodną wypowiedź i uśmiech na twarzy); Przemek (32 l.) sakrament spowiedzi; Przemysław(23 l.) sakrament spowiedzi; Agata (33 l.) sakrament spowiedzi. Agnieszka (24 l.) nie odczuwa gniewu w związku z sytuacjami religijnymi, chętnie się w nie angażuje; Przemek (32 l.) smutne sceny z filmów o tematyce religijnej jest autentyczny i spontanicznie wyraża złość wobec osób, które ogląda, a które, jego zdaniem, źle czynią; odreagowuje w sposób słowny Przemysław (23 l.) nudzą go i gniewają codzienne, systematyczne obrzędy religijne w dłuższym okresie czasu np. nabożeństwa majowe, różaniec; obraża się, szczypie, manifestuje swój bunt wymownym milczeniem; Asia (47 l.) gdy zdarzy się, że jest nie zaangażowana w jakiś występ, śpiewanie na scenie w danym roku. Potrzebuje wyjaśnienia, pocieszenia; Agata (33 l.) bywa, że frustruje ją brak możliwości uczestnictwa we Mszy Świętej z powodu choroby, Przemek (32 l.) nie lubi pogrzebów, drastycznych sytuacji. Nie lubi chodzić na cmentarz. Trzeba zauważyć, że zdarza się, iż podobne sytuacje bywają przyjmowane są przez Mieszkańców domu w różny sposób. I tak, np. gdy Agacie jest przykro, że nie może uczestniczyć w modlitwie w kaplicy, jeden z dwóch Przemków czuje się znużony, czy wręcz rozgniewany z powodu nużących nabożeństw. Może jest to miejsce do pracy w stronę większej elastyczności opiekunów w kwestii panujących w domu rytuałów, tak by nie stawały się z czasem rutyną? Wspólne z autorkami niniejszego tekstu oglądanie przez Osoby Badane fragmentów inscenizacji Misterium Męki Pańskiej, skłoniły je do wypowiedzi, z których niektóre być może warto przycztoczyć.

73 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB Mieszkanka Domu ze znaczną niepełnosprawnością intelektualną zapytana o to, co czuła, kiedy Pan Jezus był ukrzyżowany, a potem umarł, odpowiada: Smutno jest, że Pan Jezus idzie na krzyż. Pytana, czy współczuła Mu, potwierdza m.in. skinieniem głowy, ale też zapewnieniem No. Pytamy: Po co umarł Jezus, czy Ty wiesz? Pada odpowiedź: Za nasze grzechy. Więc dopytujemy dalej: A co to znaczy? Odpowiedź Osoby Badanej brzmi: Że jak są grzechy, to obrażasz Pana Boga. Natomiast 24-letnia dziewczyna z umiarkowaną niepełnosprawnością powiedziała w takiej samej sytuacji: Umarł, żeby odkupić nasze grzechy, Czułam się trochę winna. Przykro było Panu Jezusowi, że umiera za nasze grzechy, ale wiedział, że zmartwychwstanie i zbawi. Mężczyzna w wieku 23 lat powiedział: Musiał się dużo nacierpieć. Czułem smutek i złość. Zapytany, po co umarł Jezus, udzielił odpowiedzi: By na nas czekać w Niebie. Kobieta w wieku 33 lat, obdarzona dodatkowym chromosomem, zapytana o to, co czuła w tej scenie, kiedy krzyżowano Pana Jezusa, powiedziała: Bolało mnie serce. Żal Pana Jezusa. Całą jej wypowiedź wspaniale uzupełnił przekaz niewerbalny, gdzie wyciągnęła obie ręce, żeby pokazać, jak Chrystus wisiał rozciągnięty na krzyżu. Przy ostatniej prezentowanej scenie z filmu, gdzie wszyscy występujący zaśpiewali Hymn Światowych Dni Młodzieży 2016 zapytano o samą inscenizację czy i Ty tam byłeś/byłaś? Jak myślisz: co czuli ludzie, którzy Was ogladali? Czy patrzyli choć trochę na Pana Jezusa? Gdzie On był w czasie Waszego przedstawienia? Na tak sformułowane pytania pojawiają się odpowiedzi: Zadowoleni byli, że pięknie gramy. Patrzyli i smutno im było, że Pan Jezus umarł. Zdjęcia im robili też. Pan Jezus był w mennakulum Czy chodzi Ci o tabernakulum? następuje skinienie głowy i pytamy dalej: A co On tam robił? odpowiedź osoby z głebszą niepełnosprawnością: On tam mieszka!. Młoda dziewczyna z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym odpowiedziała: Ludzie byli wzruszeni, dumni z nas. Na pewno patrzyli na Jezusa. W czasie przedstawienia Pan Jezus był między nami. Jeszcze inna odpowiedź: Jezus był w Niebie. Kiedy te same pytania odnoszące się do oglądanego Misterium Męki Pańskiej zadano 56-letniemu mężczyźnie z Zespołem Downa (niepełnosprawność

74 74 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień intelektualna w stopniu znacznym) odpwiadał/zachowywał się we właściwy sobie sposób. Oglądane misterium kojarzył ze swoim strojem, w który był ubrany podczas przedstawienia. Pokazywał nam jak chodził w szatach Apostoła, odgrywał sceny, w których brał udział. Rozpoznawał na ekranie telewizora s. Dyrektor Domu s. Lidię, Mówił: Ja był! dając słuchającym do zrozumienia, że on brał udział w tym, co mu podsunięto do obejżenia. Słuchając hymnu Błogosławieni miłosierni szybko wyczuł nastrój muzyki, tańczył na bawialni w swojej rodzince, gdzie był prezentowany film, uśmiechał się. Na koniec podsumował: Bardzo ładnie!. Wydaje się, że przytoczone wypowiedzi, tabela ilustrująca wpływ sytuacji religijnych na uczucia/emocje Osób Badanych oraz wykres wyników kwestionariusza wywiadu z opiekunkami, które przez długi czas pracy, niewątpliwie zdobyły ogromną znajomość Mieszkańców Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie, mówią same za siebie. Może nawet krzyczą we właściwy sobie sposób, zwracając uwagę wszystkich osób odpowiedzialnych za podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych intelektualnie na fakt palącej potrzeby umożliwiania rozwoju religijnego wszystkim ludziom, których profesjonalnie chcemy wspierać. Zresztą, zdobywane przez autorki niniejszego tekstu doświadzenie zawodowe pozwala nam stwierdzić, że to nie my obdarowywujemy osoby niepełnosprawne, ale to one jako pierwsze nas obdarowują również pięknem własnego życia religijnego i płynącą stąd radością. Analiza materiału badawczego pozwala na udzielenie pozytywnych odpowiedzi na postawiony przez nas problem badawczy. Osoby dotknięte niepełnosprawnością intelektualną mogą osiagać wysoki poziom życia religijnego. Wskazuje na to ich liczny, czynny i pełny udział w życiu sakramentalym (Komunia Święta, spowiedź), i przenoszenie treści religijnych do własnych wypowiedzi. Wspólne z dziećmi/ a po latach z dorosłymi Mieszkańcami Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Niegowie uczestniczenie ich opiekunów w codziennych sytuacjach życiowych - w tym w sytuacjach życia religijnego, może powodować, że rozwój następuje radośnie i spontanicznie, niejako w sposób naturalny. Może przynosić satysfakcję, choćby przez to, że uczestniczy się w sytuacjach egzystencjalnie wspólnych dla wszystkich a kiedy przychodzą trudne

75 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB pytania, łatwiej umiemy na nie wspólnie odpowiadać. Mieszkańcy Domu w Niegowie swoimi odpowiedziami niejednoikrotnie zaskakują. Czerpią radość z uczestnictwa w obrzędach religijnych i wiążących się z nimi zwyczajach. W powyższym kontekście warta refleksji jest myśl, którą Stowarzyszenie KLANZA stosuje do pedagogiki zabawy. Również w odniesieniu do pedagogiki życia religijnego, wolno powiedzieć: Powiedz mi, a zapomnę; pokaż mi, a zapamiętam; zaangażuj mnie, a zrozumiem. Kwestionariusz wywiadu dla opiekunów dziecka/ mieszkańca Domu Pomocy Społecznej dla dzieci w Niegowie badajacy poziom życia religijnego osób z niepełnosprawnością intelektualną wychowywanych w systemie rodzinkowym Imię Osoby Badanej... Wiek... Od kiedy w naszym Domu?... Wyznanie... Stopień niepełnosprawności intelektualnej Czy Osoba Badana wyraziła zgodę na to, by z nią i o niej przeprowadzić niniejszy wywiad?... (Wymagane) Kto udzielił wywiadu na temat mieszkańca domu? Staż pracy w naszym domu... Imię i nazwisko przeprowadzającego badanie... Miejscowość, data:......

76 76 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Część I. Pytania zamknięte dla opiekunów. Odpowiedź tak nie 17 (Wywiadu może udzielić inna osoba znacząca wobec dziecka, znająca je dobrze. Zadając pytanie opiekunom wstawiamy imię mieszkańca domu. Nie używamy określenia: Osoba Badana). 1. Czy Osoba Badana jest ochrzczona? 2. PYTANIE: TAK NIE Czy Osoba Badana była ochrzczona w naszym domu czy poza nim? (Przed przyjęciem do naszego domu). 3. Czy Osoba Badana była przygotowana do I Komunii Świętej? 4. Czy chętnie włącza się do wspólnej modlitwy? 5. Czy Osoba Badana uczestniczy we Mszy Świętej regularnie? 6. Czy odpowiada kwestie przewidziane dla Ludu? 7. Czy mówi też z księdzem tam, gdzie nie powinno? 8. Potrafi się przeżegnać? 9. Odgrywa role w inscenizacjach Misterium Męki Pańskiej, Jasełka? 10. Czy wyraża chęć do udziału w tego typu przedsięwzięciach? 11. Czy wiąże się z tym dla niego jakaś gratyfikacja społeczna, np. uznanie, docenienie? 12. Spowiada się? 13. Przyjmuje Komunię Świętą? 14. W czasie homilii da się wciągnąć w dialog z Kapelanem Domu? 15. Potrafi wyrazić chęć modlitwy? Choćby kierunek pójścia do Kościoła? 16. Potrafi pokazać czy powiedzieć, że się modlił/a? 17. Odmawia pacierz? 18. Czy uczestniczył/a lub uczestniczy w katechezie w ramach szkoły specjalnej? 19. Czy uczestniczył/a w niedzielnych katechezach? 17 Opracowanie własne s. Margarity Brzozowskiej OSB Sam.

77 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB PYTANIE: TAK NIE 20. Czy bierze udział w nabożeństwie Drogi Krzyżowej? 21. Przychodzi na różaniec? 22. Czy Pani jako opiekunka także uczestniczy z mieszkańcem domu w praktykach religijnych? 23. Czy Osoba Badana podaje intencje do modlitwy? 24. Zna podstawowe modlitwy? 25. Czy reaguje pozytywnie na siostry zakonne, księży, kleryków? 26. Poprawnie wskazuje i nazywa te osoby? 27. Oczekuje na Święta Bożego Narodzenia? 28. Potrafi wskazać na Dzieciątko Jezus? 29. Czy pokaże obraz, figurę Matki Bożej? 30. Czy zadaje pytania o naturze religijnej? 31. Czy modli się za zmarłych? Poprawnie wymienia osoby zmarłe ze swojej grupy rodzinkowej i dołącza ich do modlitwy? 32 Zna patrona rodzinki, do której przynależy? Część II. Pytania otwarte dla Opiekunów W odniesieniu do jakich wydarzeń o charakterze religijnym widziała Pani/Pan, że Mieszkaniec Domu jest smutny? Proszę powiedzieć jak się to uczucie wyrażało? 2. W odniesieniu do jakich wydarzeń religijnych Mieszkaniec Domu odczuwał żal? Jak on się wyrażał? 3. W odniesieniu do jakich wydarzeń religijnych dostrzegła Pani ciekawość Mieszkańca Domu? Jak się ona wyrażała? 4. W odniesieniu do jakich wydarzeń religijnych dostrzegła Pani u Mieszkańca Domu zaufanie i współczucie? Jak się one wyrażały? 18 Opracowano na podstawie artykułu H. Hrapkiewicz: Rozwój religijny i metody jego badania u dzieci w wieku przedszkolnym [w:] Diagnoza psychologiczna dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s

78 78 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień 5. W odniesieniu do jakich wydarzeń religijnych widziała Pani gniew, złość Mieszkańca? Jak się one wyrażały? 6. Czy jest coś jeszcze szczególnie ważnego, dotyczącego przeżyć religijnych Mieszkańca Domu, czym chciałaby się Pani podzielić? Część III. Wywiad rozmowa z Mieszkańcem Domu na bazie podanego materiału filmowego 19 Podane obrazki filmowe pokazujemy Osobie Badanej/ Dziecku i zadajemy pytania. Można wyjaśnić, o co pytamy, co mamy na myśli. Notujemy odpowiedzi. Pamiętajmy o tym, by zapisać również, jak zachowała się Osoba Badana (gest, mimika). W badaniu wykorzystujemy film w formacie MP 4 Misterium Męki Pańskiej 2015, nagrany podczas inscenizacji w Domu Pomocy Społecznej w Niegowie. Minuty: Na krzyż z Nim rozmowa tłumu z Piłatem. Jezus idzie ludzie patrzą. 1. Co czuł Jezus, kiedy tak szedł z Krzyżem? 2. A co ty czułaś/eś? 3. Jak myślisz, co czuła Matka Boża, kiedy na to patrzyła? Dlaczego? Minuty: 47 do 49 Ukrzyżowanie, Jezus umiera. Zawinięcie w prześcieradło i wyniesienie. 1. Jak myślisz? Co czuł Pan Jezus wtedy? 2. Co Ty myślałaś/eś, co czułeś, kiedy patrzyłeś na ten fragment filmu? Powiedz coś jeszcze. 3. Po co umarł? Czy Ty wiesz? Minuty: 53 Hymn Błogosławieni miłosierni. 1. Byłeś/aś tam i śpiewałaś? Co czułaś/eś? 2. Czy ta Droga Krzyżowa, To Misterium Męki Pańskiej skończyło się smutno? 19 Ibidem, s

79 Margarita BRZOZOWSKA OSB Sam, POZIOM ŻYCIA RELIGIJNEGO OSÓB Jak myślisz: Co czuli Ci ludzie, którzy was oglądali? Czy patrzyli choć trochę na Pana Jezusa? Gdzie On był w Czasie Waszego przedstawienia? BIBLIOGRAFIA 1. Bar R., Wybór pism Matki Wincenty Jadwigi Jaroszewskiej, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa Baro E., Reichmann Werner, Wychowanie religijne osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ważne kryterium zawodowej profesjonalności, [w:] Wspólne tematy Pismo pracowników socjanych, terapeutów, personelu pielęgniarskiego i opiekuńczego, nr 1/ Brzozowska Bogumiła (s. Margarita OSB Sam), Osoba dotknięta niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym w rodzinkowym systemie wychowania w domu pomocy społecznej, praca dyplomowa, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock Dębowska E., Matka Wincenta Jadwiga Jaroszewska polska samarytanka i jej dzieło, Michalineum, Marki - Struga Frączek D., Stawanie się Osobą, Wychowawca 9/ Głowiński Marcin, Duchowość niepełnosprawnych, czyli zycie w duchu błogosławieństw, [w:] Humaroria. Czasopismo internetowe Nr 3 93)/2013, s ] pl/sites/default/files/humaniora/humaniora%20nr%203/ Hum_nr_3_Glowinski.pdf, (dostęp z dnia ). 7. Gogacz Mieczysław, Andrzejuk Artur, Niepełnosprawność (Aspekty teologiczne), Edycja internetowa wydania pierwszego 2009 na stronie: htm w dziale: Książki Mieczysława Gogacza, (dostęp z dnia ). 8. Hrapkiewicz Halina, Rozwój religijny i metody jego badania u dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] Diagnoza psychologiczna dzieci wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Kiciński Andrzej, Katecheza osób z niepełnosprawnością intelektualną, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007.

80 80 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień 10. Laush Krzysztof, Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa, Akademia Teologii Katolickiej Lechów Wojciech, Współpraca środowisk katechetycznych w wychowaniu religinym osób z niepełnosprawnością intelektualną w nowych dokumentach programowych katechezy [w:] COLLOQUIA THEOLOGICA OTTONIANA 1/2014, s Milenik Justyna, W stronę wartości w wychowaniu, Wychowawca 4/ Vanier Jean, Każda osoba jest historią świętą, Wydawnictwo W drodze, Poznań Vanier Jean, Wspólnota miejscem radości i przebaczenia, Wydawnictwo W drodze, Poznań Wiśniewski Czesław, Wartości a wychowanie, [w:] Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1999, nr 3.

81 Dorota R OKatarzyna Z P Marczuk, R ACYBERPRZEMOC W Y I WŚRÓD ADZIECI R I TMŁODZIEŻY Y K U Ł 81 Y Dorota Katarzyna MARCZUK CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY CYBERBULLYING AMONG CHILDREN AND ADOLESCENTS Streszczenie Publikacja dotyczy zjawiska cyberprzemocy wśród dzieci i młodzieży czynów zabronionych dokonywanych przy pomocy nowych technologii. W opracowaniu przedstawiono analizę zjawiska i wyniki badań własnych. Jak zauważa J. Juvonen i E.F. Gross, cyberprzestrzeń stała się nowym środowiskiem życia współczesnej młodzieży, do którego młodzi ludzie wraz z pozytywnymi aspektami funkcjonowania, przenieśli zachowania nieakceptowane społecznie. Są nimi m. in. zachowania o charakterze przemocy. W publikacji odwołano się do teorii cyberprzestępczości K. Jaishankar a, zgodnie z którą zachowania jednostek ludzkich zmieniają się w zależności od przestrzeni, w której te jednostki przebywają. Summary Publication deals with the problem of cyberbullying among children and adolescents criminal offences carried out with new technologies. Analysis of the phenomenon and author s studies were presented in that work. J. Juvonen and E.F. Gross noticed that cyberspace has become a new living environment of today s youth. Young people have carried to that new space both positive aspects of social functioning and aspects of behavior that are socially unaccepted. They are acts definited as cyberbullying.

82 82 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Publication refers to the K. Jaishankar s theory of cybercrime, according to that the human behavior depends on the area in which people reside. Słowa klucze: cyberprzemoc, przemoc, młodzież, świat realny i wirtualny, cyberprzestrzeń, nowe technologie, Internet Keywords: cyberbullying, bullying, youth, real and virtual world, cyberspace, new technologies, Internet Wprowadzenie Nowe media, a zwłaszcza Internet i telefony komórkowe, z chwilą pojawienia się zaczęły wywierać coraz większy wpływ na życie społeczne. Dotyczy to przede wszystkim ludzi młodych, którzy stanowią grupę korzystającą z nowoczesnych technologii komunikacyjnych w sposób najbardziej aktywny, a zarazem najmniej odpowiedzialny. Współczesne badania wskazują zarówno na korzyści, jak i zagrożenia wynikające z faktu przebywania młodych ludzi w przestrzeni wirtualnej. Jak zauważa J. Juvonen i E.F. Gross 1, cyberprzestrzeń stała się nowym środowiskiem życia współczesnej młodzieży, do którego młodzi ludzie wraz z pozytywnymi aspektami funkcjonowania, przenieśli zachowania nieakceptowane społecznie. Są nimi m.in. zachowania przestępcze i paraprzestępcze, do których są zaliczane zachowania o charakterze przemocy tak zwana cyberprzemoc (cyberbullying). W opracowaniu odwołano się do teorii cyberprzestępczości K. Jaishankar a 2, według której zachowania jednostek ludzkich zmieniają się w zależności od przestrzeni, w której te jednostki przebywają. Główne postulaty tej teorii głoszą, że: Jednostki, które w świecie rzeczywistym, z różnych względów powstrzymują się przed popełnianiem czynów przestępczych, 1 J. Juvonen, E.F. Gross, Extending the school grounds? Bullying experiences in cyberspace, Journal of School Health, Vol. 78(9), K. Jaishankar, Space Transition Theory of cyber crimes, [in:] F. Schmallager, M. Pittaro (eds.), Crimes of the Internet, Prentice Hall, Upper Saddle River 2008.

83 Dorota Katarzyna Marczuk, CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY 83 posiadają skłonność do przejawiania przestępczych zachowań w przestrzeni wirtualnej. Przestępcze zachowania jednostek w świecie wirtualnym mogą być przenoszone do świata realnego. Istnieje też zależność odwrotna. Przestępcze i paraprzestępcze działania podejmowane przez jednostki sporadycznie, jak również dynamiczny charakter cyberprzestrzeni umożliwiają ucieczkę od odpowiedzialności za popełnione czyny. Cyberprzestrzeń umożliwia nawet nieznanym sobie osobom porozumienie się w celu popełnienia przestępstwa w świecie realnym. Natomiast osoby związane ze sobą w świecie rzeczywistym mogą zjednoczyć się w celu popełnienia czynu przestępczego w przestrzeni wirtualnej. Przedmiotem analiz w pracy uczyniono zjawisko cyberprzemocy, nazywane również przemocą internetową lub przemocą elektroniczną. Cyberprzemoc (cyberbullying) to akty agresji następujące za pośrednictwem i, komunikatorów internetowych, wiadomości tekstowych lub graficznych przesyłanych na telefon komórkowy, w czatroomach lub na stronach internetowych3. Opracowanie zawiera klasyfikację i charakterystykę zachowań o charakterze przemocy przejawianych w przestrzeni wirtualnej, a także wyniki badań własnych dotyczących cyberprzemocy. Formy cyberprzemocy Współcześnie młodzi użytkownicy Internetu, przebywając w przestrzeni wirtualnej, dość często angażują się w różne formy zachowań noszących znamiona przemocy lub będących przemocą. W jednym z pierwszych opracowań dotyczących tego zjawiska, amerykańska autorka N.E. Willard4, opisała kilka działań, które jej zdaniem można sklasyfikować jako cyberprzemoc (cyberbullying). Należą do nich: wojna na obelgi (flaming), prześladowanie 3 R.M. Kowalski, S.P. Limber, Psychological, Physical, and Academic Correlates of Cyberbullying and Traditional Bullying, Journal of Adolescent Health, 53, N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats: Responding to the Challenge of Online Social Aggression, Threats, and Distress, Printed by Malloy Inc., USA: Library of Congress, 2007.

84 84 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień (harassment), oczernianie (denigration), kradzież tożsamości, inaczej podszywanie się (impersonation), zdradzanie (outing) lub pozyskiwanie sekretów (trickery), ostracyzm (exclusion) oraz cybernękanie (cyberstalking). Do tej listy, trzy inne autorki: R.M. Kowalski, S.P. Limber i P.W. Agatston, dodają jeszcze happy slapping 5, natomiast J. Pyżalski za akt przemocy elektronicznej uważa ponadto agresję techniczną 6. Wojna na obelgi (flaming) to krótka i zaciekła wymiana obraźliwych zdań między dwiema lub więcej osobami, prowadzona za pomocą dowolnej technologii komunikacyjnej. Zwykle flaming odbywa się w środowisku publicznym, jak czatroom czy grupa dyskusyjna, rzadziej w prywatnej wymianie i 7. Obecnie, dość popularnym określeniem używanym przez internautów i charakteryzującym opisane zachowania jest hejtowanie 8. Prześladowanie (harassment) to forma przemocy polegająca na wysyłaniu obraźliwych wiadomości do odbiorcy za pośrednictwem prywatnego kanału komunikacyjnego , SMS lub komunikatorów (instant messaging). Wiadomości o takim charakterze rzadziej są przekazywane publicznie, na przykład w czatroomach lub grupach dyskusyjnych 9. W literaturze przedmiotu termin prześladowanie bywa zastępowany terminem mobbing elektroniczny lub cyberprześladowanie w odniesieniu do dorosłych użytkowników 10. Prześladowanie jest także powszechnie stosowane przez specyficzną grupę internetowych sprawców przemocy zwanych dręczycielami (grieferami). Grieferzy to osoby, które przeszkadzają 5 R.M. Kowalski, S.P. Limber, P.W. Agatston, Cyber bullying: Bullying in the digital age, Wiley-Blackwell, Malden MA J. Pyżalski, Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna zarys teoretyczny i najnowsze wyniki badań, [w:] M. Jędrzejko, D. Sarzała (red.) Człowiek i uzależnienia, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Oficyna Wyd. ASPRA-JR, Pułtusk-Warszawa N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats, op. cit. 8 Hejtowanie rąk nie brudzi, -brudzi, (dostęp: ). 9 N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats, op. cit. 10 Aftab P., Wired safety (2006); (dostęp: ).

85 Dorota Katarzyna Marczuk, CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY 85 uczestnikom internetowych gier wieloosobowych i dążą do popsucia zabawy graczom. Ich celem nie jest zabicie przeciwnika w grze, lecz nieszczęście i cierpienie innych graczy, spowodowane udaremnieniem ich wielotygodniowych wysiłków związanych z sukcesami osiąganymi w grze 11. Oczernianie (denigration), to przekazywanie fałszywych i uwłaczających informacji o drugiej osobie, mających na celu zniszczenie jej reputacji lub przyjaźni. Takie informacje mogą być publikowane na stronach internetowych lub przesyłane do innych za pomocą komunikatorów lub a. Do najbardziej popularnych form oczerniania można zaliczyć zamieszczanie lub rozsyłanie cyfrowo przerobionych zdjęć, zazwyczaj przedstawiających osoby w sposób poniżający lub w kontekście seksualnym. Oczernianie to także publikowanie na stronach internetowych ksiąg obelg (slam books), w których pod nazwiskiem konkretnej osoby prześladowcy umieszczają obraźliwe i złośliwe komentarze 12. Kradzież tożsamości, inaczej podszywanie się (impersonation) to sytuacja, w której agresor podszywa się pod ofiarę i loguje się na jej koncie (np. mailowym lub w komunikatorze internetowym), zwykle wykorzystując jej hasło, wcześniej skradzione. Celem takiego zachowania jest upokorzenie ofiary poprzez wysyłanie w jej imieniu obraźliwych, niestosownych lub odstręczających treści do innych osób, takich, które znają adresata. Dodatkowo, agresor może zmienić profil właściciela konta, do którego wtargnął, umieszczając tam obraźliwe lub niestosowne treści lub zamieszczając jego dane personalne, co czyni ofiarę łatwym do namierzenia celem dla atakowanych osób 13. Zdradzanie (outing) lub pozyskiwanie sekretów (trickery) to ujawnianie osobistych, często zawstydzających informacji, które nie miały zostać upublicznione. Ta forma zachowań ma miejsce wówczas, gdy po otrzymaniu SMS-a lub a zawierającego prywatne i potencjalnie zawstydzające informacje (zdjęcia), ktoś 11 Tucker S., Griefing: Policing masculinity in online games, a Thesis, December 2011, Tucker_Staci_ms2011fa.pdf?sequence=1, (dostęp: ). 12 N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats, op. cit. 13 Tamże.

86 86 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień przekazuje tego SMS-a lub a innym osobom. Pozyskiwanie tajemnic często odbywa się w zamierzony i podstępny sposób 14. Zarówno w świecie rzeczywistym jak i wirtualnym młode osoby często postrzegają siebie w kategoriach przynależności lub braku przynależności do jakiejś grupy. Brak zaspokojenia podstawowej potrzeby człowieka, jaką jest uzyskanie członkostwa i akceptacja w grupie, bywa określany jako śmierć społeczna i powoduje poważne zmiany w psychice człowieka 15, wśród polskiej młodzieży istnieje też powiedzenie nie ma Cię na Facebooku, więc nie istniejesz. Wykluczenie użytkownika ze społeczności internetowej nazywane ostracyzmem, czy też cyberostracyzmem (exclusion) następuje poprzez wykasowanie z listy kontaktów bądź pozbawienie hasła dostępu 16. Zdarza się, że osoby wykluczone z dotychczasowej społeczności internetowej dołączają do innych grup internetowych, których celem może być między innymi zemsta na grupie pierwotnej 17. Cybernękanie (cyberstalking) to wykorzystanie środków komunikacji elektronicznej do nękania innej osoby za pomocą ciągłego przesyłania wiadomości mających charakter prześladowania, zastraszania lub wymuszenia albo zawierających pogróżki. Cybernękanie często występuję z innymi formami przemocy elektronicznej, m.in. takimi jak oczernianie i podszywanie się 18. Happy slapping (dosłownie radosne okładanie ) jest rodzajem zachowań o charakterze przemocy, którego początki zrodziły się w angielskim metrze. Polega na nagrywaniu przez nastolatka, zwykle z użyciem telefonu komórkowego, sytuacji, w której inny nastolatek jest uderzany przez rówieśnika lub grupę rówieśników. Odmianą happy slappingu jest hopping (dosłownie podskakiwanie ), polegające na przeprowadzeniu i nagraniu bezpośredniej brutalnej napaści. W obu tych przypadkach film ze zdarzenia jest 14 Tamże. 15 K. Williams, C.K.T. Cheung, W. Choi, Cyberostracism: Effects of Being Ignored Over the Internet, Journal of Personality and Social Psychology, 79, N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats, op. cit. 17 R.M. Kowalski, S.P. Limber, P.W. Agatston, Cyber bullying, op. cit. 18 N.E. Willard, Cyberbullying and Cyberthreats, op. cit.

87 Dorota Katarzyna Marczuk, CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY 87 zamieszczany w Internecie i udostępniony do obejrzenia tysiącom osób 19. Podczas aktu agresji technicznej sprawca kieruje swoje działania nie tyle bezpośrednio przeciwko ofierze co przeciwko należącemu do niej sprzętowi komputerowemu, oprogramowaniu lub infrastrukturze informatycznej, np. stronie internetowej ofiary. W grę wchodzi tutaj celowe rozsyłanie wirusów komputerowych lub włamywanie się do komputerów innych osób (hacking) oraz blokowanie dostępu do pewnych usług, np. poczty internetowej ofiary 20. Z przytoczonej typologii wynika, że aktów przemocy można dokonać za pomocą różnych kanałów komunikacyjnych, na przykład flaming zwykle stosuje się za pośrednictwem publicznych kanałów komunikacji, takich jak czatroomy czy grupy dyskusyjne, podczas gdy do prześladowania i nękania zazwyczaj są wykorzystywane kanały prywatne, takie jak czy SMS. Ponadto, można stwierdzić, że nawet pojedyncze akty przemocy internetowej mogą zawierać jednocześnie działania charakterystyczne dla kilku wyodrębnionych typów. Dokonując charakterystyki zjawiska cyberprzemocy należy wziąć pod uwagę fakt szybkiej dezaktualizacji lub niekompletności wszelkich jej podziałów. Jest to uwarunkowane przede wszystkim dynamicznymi zmianami w zakresie technologii, przekładającymi się na charakter narzędzi komunikacyjnych stosowanych w przestrzeni wirtualnej (np. popularyzacja tabletów, smartfonów). Dodatkowo, wśród internautów wciąż pojawiają się nowe formy zachowań, nie ujęte jeszcze w klasyfikacjach, np. trollowanie, hejtowanie czy fajkowanie. Jednakże, tworzenie typologii, choćby tymczasowych, jest niezbędnym warunkiem podejmowania właściwych działań profilaktycznych i interwencyjnych, w przeciwnym razie istnieje ryzyko traktowania całego zbioru znacząco różniących się przejawów jako jednolitego zjawiska. 19 R.M. Kowalski, S.P. Limber, P.W. Agatston, Cyber bullying, op. cit. 20 J. Pyżalski, Polscy nauczyciele i uczniowie, op. cit.

88 88 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień Badania własne dotyczące cyberprzemocy W badaniach ankietowych dotyczących zjawiska cyberprzemocy wśród młodych użytkowników Internetu wzięło udział 160 respondentów w wieku lat oraz ich rodzice. Badania przeprowadzono na terenie szkół województwa lubelskiego i mazowieckiego w roku szkolnym 2013/2014. Młodzież dostarczyła m.in. informacji na temat form cyberprzemocy, w którą jest uwikłana oraz metod, za pośrednictwem których jej doznaje lub ją praktykuje. Analizę danych dotyczących doznawania lub praktykowania przemocy w świecie wirtualnym przedstawia rys. 1. Z analizy tej wynika, że młodzież dość często jest zaangażowana w zachowania o charakterze przemocy. Badania dowodzą, że 85,01% respondentów doświadczyło w swoim życiu przynajmniej jednego aktu cyberprzemocy z 10 rodzajów uwzględnionych w kwestionariuszu. Ponadto, osoby zaangażowane w przemoc jako ofiary, często stają się jej sprawcami. Jest to kategoria dzieci, które pełnią podwójną rolę, są zarówno ofiarami jak i sprawcami przemocy. W badaniu grupa ta stanowiła 18,13%. Rys. 1. Funkcjonowanie w roli ofiary lub sprawcy przemocy w cyberprzestrzeni Źródło: Opracowanie własne.

89 Dorota Katarzyna Marczuk, CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY 89 W opinii badanych rodziców, ich dzieci bardzo rzadko stają się ofiarami przemocy internetowej (grupa ta stanowi 4,38% młodzieży) i jeszcze rzadziej używają tego rodzaju przemocy w stosunku do swoich rówieśników (1,88%). Wynika z tego, że rodzice ze względu na niski poziom posiadanej wiedzy, kompetencji i umiejętności nie potrafią kontrolować i interpretować zachowań swoich dzieci, a także przeciwdziałać zagrożeniom świata wirtualnego, w tym cyberprzemocy. Młodzież poddana badaniu zwykle po raz pierwszy doświadczyła przemocy elektronicznej będąc w szkole podstawowej, największy procent respondentów zadeklarował wejście w rolę ofiary w wieku lat (17,50%), rzadziej ofiarami przemocy stawali się uczniowie 14 i 15-letni (5,63%), a najrzadziej młodzież w wieku lat (1,25%). W przypadku praktykowania cyberprzemocy dominuje młodzież w wieku lat (6,88%), uczniowie w wieku lat stanowią 2,5%, natomiast najstarsi 16- i 17-letni 3,75%. Wynika z tego, że średnia wieku sprawcy przemocy jest wyższa niż średnia wieku ofiary. Na podstawie analizy danych statystycznych można stwierdzić, że w przestrzeni wirtualnej najczęściej występującą formą przemocy jest obrażanie, wyzywanie i dokuczanie w bolesny sposób, którego doświadcza 56,88% młodzieży. Zdaniem P. Czocholskiej w rozmowach internetowych pojawia się nieporównywalnie więcej obelg, wyzwisk i przekleństw niż ma to miejsce twarzą w twarz. Częściej też broni się własnego zdania za wszelką cenę 21. Poszczególne formy cyberprzemocy doświadczanej przez młodych użytkowników Internetu ilustruje rys. 2. Wśród powodów, dla których młodzi ludzie stali się celem ataków w przestrzeni wirtualnej, najczęściej pojawiały się takie, jak: prześladowanie z powodu wyglądu (kolor skóry, włosów, otyłość) i orientacji seksualnej lub pochodzenia. Przyczyną cyberataków były także konflikty z rówieśnikami. Młodzi ludzie, którzy dokuczali swoim kolegom w świecie realnym, obrażali i stawiali 21 P. Czocholska, Agresja i przemoc w multimediach elektronicznych, [w:] D. Kowalski, M. Kwiatkowski, A. Zduniak (red.), Edukacja dla bezpieczeństwa, Lublin- -Poznań 2004.

90 90 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 107/2016 lipiec sierpień ich w złym świetle, zrywali przyjaźnie, w odwecie byli atakowani przez rówieśników za pomocą nowoczesnych technologii. Część użytkowników Internetu była atakowana bez powodu lub z powodu źle odczytanych intencji. Rys. 2. Formy przemocy doświadczane przez młodzież w cyberprzestrzeni Źródło: Opracowanie własne. Wśród przesłanek stosowania przemocy wobec innych najczęściej pojawiały się powody osobiste. W wypowiedziach respondentów dominowały takie, jak: odwet i zemsta za doznane przykrości (plotki, kłamstwa, wyzwiska, wyśmiewanie się, dokuczanie, krytykowanie wyglądu, obrażanie ofiary lub osób z jej rodziny). Nastolatkowie dopuszczali się również szykanowania z powodu zazdrości, najczęściej zazdrościli innym osiągnięć dydaktycznych, sukcesów w grach online i wysokiej pozycji społecznej, również prestiżu w grupie przyjaciół. Cyberprzemoc występowała również jako odpowiedź na prowokację ze strony innych lub w samoobronie. Osoby nadpobudliwe psychoruchowo tłumaczyły swoje zachowania nerwowością, potrzebą rozładowania energii, ale także nudą (stosowanie przemocy dla żartu, zabawy). Zbadano także częstość wchodzenia w rolę ofiary cyberprzemocy. Analiza danych pozwala stwierdzić, że młodzi ludzie czasami jednorazowo doznają aktów przemocy w przestrzeni wirtualnej,

91 Dorota Katarzyna Marczuk, CYBERPRZEMOC WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY 91 ale zdarza się, że są jej ofiarami znacznie dłużej. 10,63% badanej młodzieży zadeklarowało doznawanie cyberprzemocy w okresie jednego roku i dłuższym Analizę doświadczania przemocy w cyberprzestrzeni ilustruje rys. 3. Rys. 3. Częstość doznawania przemocy w cyberprzestrzeni Źródło: Opracowanie własne. Badania dowiodły, że młodzi ludzie najczęściej stają się ofiarami cyberprzemocy ze strony swoich rówieśników i szkolnych kolegów (24,90%) oraz osób dobrze im znanych (24,10%). Mniejszy odsetek respondentów doznał przemocy w cyberprzestrzeni ze strony nieznajomych 13,65%. Na podstawie analizy wyników badań można stwierdzić, że najczęściej młodzież doznaje przemocy elektronicznej za pośrednictwem portali społecznościowych (24,09% badanej młodzieży). Z dużą częstotliwością są również wykorzystywane SMS-y (16,18%). Dość wysoki odsetek młodzieży doznaje przemocy podczas gry online (6,64%) i komunikując się ze znajomymi za pomocą komunikatorów internetowych (6,22%). Równie często do gnębienia ofiar są wykorzystywane telefony komórkowe (5,39%) i czatroomy (4,98%). Mniej popularne wśród młodzieży poddanej badaniu okazały się e i strony internetowe, takie jak YouTube. Analizę danych prezentuje rys. 4.