RAPORT Rozwój makroregionu Polski Wschodniej po 2004 roku

Transkrypt

1 RAPORT Rozwój makroregionu Polski Wschodniej po 2004 roku Warszawa, 2014 r.

2 1. WSTĘP TRENDY ROZWOJOWE W POLSCE WSCHODNIEJ I WYKORZYSTANIE ŚRODKÓW POLITYKI SPÓJNOŚCI POZYCJA ROZWOJOWA POLSKI WSCHODNIEJ NA TLE UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH WPŁYW POLITYKI SPÓJNOŚCI NA POZIOM ROZWOJU MAKROREGIONU WSPARCIE W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI DLA POLSKI WSCHODNIEJ INNOWACYJNOŚĆ BADANIA I ROZWÓJ SEKTOR NAUKI PRZEDSIĘBIORSTWA, KLASTRY I INSTYTUCJE OTOCZENIA BIZNESU ZASOBY PRACY I JAKOŚĆ KAPITAŁU LUDZKIEGO RYNEK PRACY KAPITAŁ LUDZKI INFRASTRUKTURA INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA INFRASTRUKTURA ELEKTROENERGETYCZNA INFRASTRUKTURA TELEKOMUNIKACYJNA PODSUMOWANIE

3 1. Wstęp Polska Wschodnia obejmująca obszar województwa lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego położona jest wzdłuż wschodniej granicy Polski, stanowiącej zarazem granicę niemalże w całości zewnętrzną Unii Europejskiej. Województwa Polski Wschodniej tworzą zwarty obszar charakteryzujący się podobnymi wskaźnikami rozwoju społeczno-gospodarczego i terytorialnego. Makroregion ten ze względu na skalę wyzwań rozwojowych traktowany jest jako szczególny obszar interwencji publicznej zarówno z poziomu Unii Europejskiej w ramach polityki spójności, jak i z poziomu krajowego w ramach prowadzonej polityki regionalnej. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) w 2004 roku otworzyło polskim regionom, w tym województwom Polski Wschodniej, możliwość korzystania ze środków funduszy unijnych służących podniesieniu konkurencyjności, jak i zmniejszaniu regionalnych dysproporcji rozwojowych. Wsparcie polityki spójności UE, której główny traktatowy cel stanowi spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna, kierowane jest przede wszystkim do regionów o niższym niż średnia unijna wskaźniku rozwoju gospodarczego (mierzonego PKB na mieszkańca). W okresie głównym źródłem finansowania ze środków Unii Europejskiej potrzeb i wyzwań rozwojowych wszystkich polskich województw był zarządzany centralnie lecz w dużej mierze wdrażany na poziomie regionalnym Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego. W okresie tym finansowaniu inwestycji ulokowanych w województwach Polski Wschodniej służyły również programy o charakterze krajowym ( sektorowe programy operacyjne ). Wsparcie polityki spójności UE w trakcie kolejnej perspektywy finansowej UE, , w większym stopniu uwzględniło potrzeby najsłabiej rozwiniętych regionów Unii, co przełożyło się również na zwiększenie wysokości środków unijnych alokowanych w Polsce Wschodniej. Zmiana w programowaniu europejskiej polityki spójności związana była z ewolucją myślenia o spójności na forum Unii Europejskiej rozumianej już nie tylko w kategoriach społeczno-gospodarczych, ale również w kategoriach terytorialnych. Powodowało to większe zwrócenie uwagi na potrzeby różnych terytoriów niemieszczących się w granicach administracyjnych i określanych w sposób funkcjonalny, takich jak makroregiony. Równolegle do prowadzonej na forum Unii Europejskiej dyskusji dotyczącej wymiaru terytorialnego realizowanych polityk rozwoju debata na ten temat toczyła się również w Polsce, co znalazło odzwierciedlenie w zapisach obecnie obowiązujących polskich rządowych dokumentów strategicznych. Efektem nowego podejścia do unijnej i krajowej polityki regionalnej były korzystne dla Polski Wschodniej zmiany w polityce spójności UE w perspektywie finansowej , które polegały między innymi na tym, że podział środków unijnych na poszczególne regiony w większym stopniu odpowiadał na potrzebę wyrównywania szans regionów, które wykazywały się niższymi wskaźnikami rozwoju społecznogospodarczego. Ponadto, pięć polskich wschodnich województw, które w momencie negocjacji pespektywy finansowej (przed wstąpieniem Bułgarii i Rumunii do UE) charakteryzowało się najniższym poziomem rozwoju ze wszystkich regionów (NUTS2) Unii Europejskiej, uzyskało z budżetu unijnej polityki spójności dodatkowe środki rozwojowe. To dedykowane wsparcie przełożyło się na utworzenie Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej na lata (PO RPW), który stanowił uzupełnienie wszystkich pozostałych krajowych programów operacyjnych oraz programów regionalnych realizowanych na terenie makroregionu 1. Uznanie na forum unijnym szczególnej sytuacji województw Polski Wschodniej związane było również z podjęciem na poziomie krajowym działań na rzecz przygotowania oddzielnej strategii rządowej dla właściwego i kompleksowego ukierunkowania dostępnego dla Polski Wschodniej wsparcia ze środków krajowych i unijnych na wspólne dla całego makroregionu cele i kierunki rozwoju. W konsekwencji przyjęta została przez Radę Ministrów w 2008 r. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020 pierwsza strategia ponadregionalna, skierowana do grupy województw 2, która stanowiła element tworzonego od 2008 roku systemu zarządzania rozwojem i krajowego systemu planowania strategicznego 3. 1 Więcej informacji na temat programu jest dostępnych pod adresem 2 W hierarchii obowiązujących w Polsce strategii rozwoju dokument ten jest umiejscowiony pomiędzy średniookresowymi strategiami rządowymi, a strategiami rozwoju województw. 3 Strategia została przyjęta przez Radę Ministrów dnia 30 grudnia 2008 r. 3

4 Krajowe ramy dla wsparcia rozwoju makroregionu Polski Wschodniej w perspektywie wieloletniej do 2020 roku stanowią obecnie następujące dokumenty: tj. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska 2030 trzecia fala nowoczesność (DSRK 2030), Strategia Rozwoju Kraju 2020 (SRK 2020) i Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK) oraz strategie dotyczące polityki regionalnej w Polsce Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (KSRR 2020) wraz ze strategiami ponadregionalnymi i strategiami województw wchodzących w skład makroregionu Polski Wschodniej. Dokumenty te przesądzają o celach rozwojowych i kierunkach wsparcia dla Polski Wschodniej w perspektywie średnio i długookresowej. Główne dokumenty rządowe (DSRK 2030 i SRK 2020) przyjmują jako jeden z celów rozwoju kraju zwiększanie spójności terytorialnej Polski. Zakładają, że redukcja luki rozwojowej między regionami powinna następować z jednej strony poprzez eliminowanie barier ograniczających wzrost, z drugiej zaś poprzez wykorzystanie istniejących potencjałów rozwojowych. Aby działania te były skuteczne, powinny uwzględniać zróżnicowane podejście do różnych typów terytoriów i być dostosowane do potrzeb i wyzwań konkretnych miejsc. Konsekwencją tego założenia było większe zwrócenie uwagi na potrzeby rozwojowe poszczególnych makroregionów w Polsce oraz wskazanie zarówno w SRK, KPZK, jak i w KSRR Polski Wschodniej jako obszaru strategicznej interwencji państwa. Podkreślono w związku z tym, że makroregion jako obszar o niewykorzystanym w pełni potencjale rozwojowym, wymaga skoordynowanej interwencji realizowanej przy szczególnym, dodatkowym wsparciu z poziomu centralnego nakierowanym na wzmacnianie spójności przestrzennej oraz na pobudzanie endogennego potencjału tego makroregionu, realizowanym na podstawie ponadregionalnej strategii. Przejawem szczególnego zainteresowania polityki regionalnej obszarem Polski Wschodniej wynikającym między innymi z przyjęcia nowego, bardziej terytorialnie ukierunkowanego paradygmatu polityki regionalnej w KSRR, było podjęcie decyzji o aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku Aktualizacja miała na celu dostosowanie założeń rozwojowych przyjętych dla Polski Wschodniej w 2008 roku do nowych wyzwań i zmieniających się uwarunkowań krajowych i unijnych w celu kontynuacji i intensyfikacji działań publicznych prowadzących do skutecznego wykorzystania wewnętrznych potencjałów makroregionu. W zaktualizowanej w 2013 r. Strategii Rozwoju Społeczno- Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020 uznano, że do przyspieszenia rozwoju makroregionu w największym stopniu przyczyni się koncentracja interwencji publicznej w trzech obszarach: INNOWACYJNOŚĆ, ZASOBY PRACY I KAPITAŁ LUDZKI oraz INFRASTRUKTURA. Celem niniejszego raportu jest prezentacja i ocena zmian zachodzących w latach na obszarze Polski Wschodniej w trzech obszarach strategicznych wskazanych w zaktualizowanej Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku Podjęto również próbę pokazania zmian zachodzących w Polsce Wschodniej w perspektywie porównawczej na tle całej Polski, oraz tam, gdzie jest to możliwe Unii Europejskiej. Analiza trendów rozwojowych od 2004 roku powinna pozwolić na pierwszą kompleksową ocenę skuteczności interwencji podejmowanych w pięciu województwach makroregionu na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat. Generalnym założeniem raportu jest ukazanie w miarę możliwości efektów rozwojowych dla makroregionu Polski Wschodniej jako całości. Niemniej jednak, w związku z tym, że na poziomie województw rozkładają się one w sposób zróżnicowany, w niektórych częściach raportu przeważają informacje dotyczące poszczególnych województw. Przytaczane dane makroekonomiczne w większości pochodzą z systemu statystyki publicznej i zasadniczo odnoszą się do sytuacji obserwowanych na koniec 2013 roku. W celu pokazania trendów lub skali zmian są one porównywane z danymi z lat poprzednich w zależności od ich dostępności. Dane finansowe odnoszące się do środków unijnych pochodzą w większości z Krajowego Systemu Informatycznego SIMIK (wg stanu na koniec 2013 r.). W pierwszej części raportu zaprezentowana została dynamika zmian wybranych wskaźników rozwojowych i ogólne podsumowanie kierunków i stopnia wykorzystania środków polityki spójności Unii Europejskiej w Polsce Wschodniej od 2004 roku i ich wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy. Kolejne rozdziały przedstawiają trendy rozwojowe zachodzące na przestrzeni dziesięciu lat w makroregionie w poszczególnych obszarach strategicznych. Obszar INNOWACYJNOŚĆ prezentuje zmiany w zakresie innowacyjności przedsiębiorstw, w potencjale B+R instytucji naukowych i szkół wyższych, oraz w zakresie 4 Strategia została przyjęta przez Radę Ministrów dnia 11 lipca 2013 r. 4

5 rozwoju różnych form wspierania innowacyjności poprzez klastry i instytucje otoczenia biznesu. W rozdziale dotyczącym ZASOBÓW PRACY i KAPITAŁU LUDZKIEGO przedstawiono dynamikę zmian na rynku pracy i w sektorze edukacji, jak i rozwój czynników wpływających na jakość kapitału ludzkiego np. związany z poziomem wykształcenia. Obszar INFRASTRUKTURA obejmuje informacje na temat rozwoju infrastruktury transportowej, elektroenergetycznej i telekomunikacyjnej. Każdy rozdział wskazuje również na rolę funduszy unijnych we wspieraniu rozwoju tych obszarów, przykłady projektów współfinansowanych ze środków unijnych wraz z podsumowaniem dotychczas zaobserwowanych korzyści wynikających z wykorzystania środków unijnych na terenie Polski Wschodniej. Analizy przeprowadzone w poszczególnych obszarach służą próbie oceny rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej oraz przedstawieniu dalszych perspektyw rozwojowych, podjętej w podsumowaniu raportu. 5

6 2. Trendy rozwojowe w Polsce Wschodniej i wykorzystanie środków polityki spójności 2.1 Pozycja rozwojowa Polski Wschodniej na tle Unii Europejskiej w latach W momencie wejścia Polski do Unii Europejskiej wartość PKB na mieszkańca w Polsce Wschodniej wynosiła mniej niż 40% średniej unijnej 5. Silniejsza niż średnia w Unii Europejskiej dynamika wzrostu PKB w województwach Polski Wschodniej spowodowała postęp w procesie konwergencji z regionami UE w okresie Mapa 1. Wzrost PKB na mieszkańca w regionach (NUTS 2) w latach i Źródło: Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju i dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej I terytorialnej Komisja Europejska, Bruksela 2014 r., s. 4. W latach we wszystkich województwach makroregionu wartość PKB wzrosła o ok. 10 p.p., przez co dystans rozwojowy Polski Wschodniej do UE zmniejszył się (średnio o 7 p.p.) 6. Niemniej, regiony te wykazując na rok 2011 PKB na mieszkańca niższy niż 50% średniej unijnej pozostają nadal w gronie 20 najsłabiej rozwiniętych regionów w UE 7. Na przestrzeni ostatnich lat obserwowany jest wzrost poziomu konkurencyjności województw Polski Wschodniej na tle Unii Europejskiej. Mimo, że nie dysponujemy pomiarami konkurencyjności od roku 2004, w roku 2013 wartość indeksu konkurencyjności dla regionów Polski Wschodniej w porównaniu do roku 2010 wzrosła i była na poziomie większości polskich województw 8. 5 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wg PPP, UE-27 = Od 2004 r. w makroregionie występuje stały wzrost wartości bezwzględnej PKB. W roku 2011 była ona wyższa w porównaniu z rokiem 2004 o 58,4%. 7 Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju i dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, Bruksela 2014 s Syntetyczny indeks konkurencyjności, którym posługuje się Komisja Europejska obejmuje wskaźniki odnoszące się do innowacyjności, instytucji, stabilności makroekonomicznej, jakości kapitału ludzkiego, infrastruktury, obszaru zdrowia, edukacji szkolnej na poziomie podstawowym i średnim, edukacji wyższej i kształcenia ustawicznego, efektywności rynku pracy, rynku zbytu, gotowości technologicznej czy stopnia zaawansowania biznesu; zob. P. Annoni, L. Dijkstra, EU Regional Competitiveness Index, RCI 2013, JRC Scientific and Policy reports, Luksemburg 2013, s. v. 6

7 Mapa 2. Indeks konkurencyjności w latach 2010 oraz 2013 Źródło: Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, Bruksela 2010 s. 69 (mapa lewa), Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju i dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Komisja Europejska, Bruksela 2014 s. 53 (mapa prawa). Jednym z czynników wpływających na konkurencyjność regionów jest ich potencjał innowacyjny. Zmiany w tym zakresie nie następowały równomiernie na obszarze całego makroregionu. Podczas gdy w 2006 roku, wszystkie województwa Polski Wschodniej zaliczały się do grupy regionów o słabym potencjale innowacyjnym (low innovators) 9, dane z Regional Innovation Scoreboard 2014 wskazują na awans województwa podkarpackiego do grupy umiarkowanych innowatorów regionalnych, zgodnie z przyjętą klasyfikacją regionów 10. Niemniej, trendy rozwojowe w pozostałych województwach makroregionu w zakresie rozwoju innowacyjności w okresie wskazywały na tendencje prowadzące do spadku ogólnego poziomu innowacyjności tych regionów na tle państw i regionów UE Regional Innovation Scoreboard 2014, Komisja Europejska, Bruksela 2014, s Raport dzieli regiony UE na cztery grupy o różnym poziomie innowacyjności ich gospodarek: 1) Liderzy innowacji (Innovation leaders) regiony, których sumaryczny indeks innowacyjności jest 20% lub więcej powyżej średniej EU, 2) Podążający za innowacjami (Innovation followers) regiony, których indeks plasuje się pomiędzy 90% - 120% średniej UE, 3) Umiarkowani innowatorzy (Moderate innovators) indeks innowacyjności kształtuje się w przedziale od 50% do 90% średniej UE oraz 4) Słabi innowatorzy (Modest innovators) to regiony znajdujące się poniżej (mniej niż 50%) średniej EU. 11 Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju I dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Komisja Europejska, Bruksela 2014 Bruksela 2014, s

8 Mapa 3. Indeks innowacyjności w 2014 i jego wzrost w latach Źródło: Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju i dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Komisja Europejska, Bruksela 2014, s. 32. Na wyższą pozycję województwa podkarpackiego w rankingach innowacyjności wpływał między innymi rosnący poziom wydatków w tym województwie na B+R. Jest to region, w którym w okresie relacja nakładów na B+R do wartości PKB wzrosła ponad trzykrotnie. W konsekwencji województwo podkarpackie jako jedyny Polski region znalazło się wśród 39 regionów (NUTS2) w UE o największej dynamice wydatków na B+R do PKB w latach Jeszcze większy skok odnotowało województwo świętokrzyskie, jednak startując w 2004 roku z dużo niższego pułapu region ten osiągnął w 2011 roku tylko czteroprocentowy udział wydatków na B+R w relacji do PKB (w porównaniu z 9% województwa podkarpackiego) 12. Przyrost wydatków na B+R do PKB na w latach (w p.p.) nastąpił również, choć nie w takiej skali, we wszystkich pozostałych województwach makroregionu 13. Mapa 4. Zmiana nakładów na B+R w regionach NUTS 2 w latach 2004 i 2010 (p.p.) Źródło: Eurostat, opracowanie własne 12 Regional Statistics Illustrated, Eurostat. 13 Bardziej szczegółowe informacje w tym zakresie znajdują się w rozdziale 3 poświęconym Innowacyjności. 8

9 Trendy rozwojowe w obszarze zasoby pracy i jakość kapitału ludzkiego wskazują na poprawę głównych wskaźników takich jak poziom wykształcenia, stopa zatrudnienia i stopa bezrobocia. Wskaźnik zatrudnienia w UE (28) wzrósł z 59,3% w 2004 roku do 62,5% w 2013 roku. Średni wskaźnik zatrudnienia wzrastał w Polsce Wschodniej w tym okresie szybciej niż w UE osiągając wzrost o 6 pp. I przekraczając średnią unijną w 2013 roku o prawie jeden punkt procentowy. Trzy województwa makroregionu osiągnęły poziom wyższy niż średnia unijna podlaskie 66,9%; lubelskie 65,8% oraz świętokrzyskie 62,7%. Mapa 5. Wskaźnik zatrudnienia w regionach (NUTS 2) w latach 2004 i 2013 Źródło: Eurostat, opracowanie własne Podczas gdy stopa bezrobocia w województwach Polski Wschodniej w 2004 roku znacząco przewyższała średnią unijną (od 14,8% w województwie podlaskim do 23,8% w województwie warmińsko-mazurskim w stosunku do 9,3% UE28), kolejne lata przyniosły jej znaczący spadek (z 18,4% do 11,8% średnio dla Polski Wschodniej), co oznaczało znaczące zmniejszenie różnic w tym zakresie między makroregionem a UE jako całością. W 2013 roku stopa bezrobocia spadła w dwóch województwach Polski Wschodniej (podlaskim i lubelskim) poniżej średniej unijnej, a jej średni poziom dla makroregionu tylko o jeden punkt procentowy przewyższał średnią unijną Zmiana stopy bezrobocia w województwach Polski Wschodniej w 2013 r. w stosunku do danych dla roku 2008 wykazywała tendencję rosącą: podkarpackie: z 8,2% w 2008 r. do 14,4% w 2013 r.; świętokrzyskie: z 8,8% w 2008 r. do 13,0% w 2013 r.; warmińsko-mazurskie z 7,4% w 2008 r. do 11,4% w 2013 r.; podlaskie z 6,4% w 2008 r. do 9,9% w 2013 r.; lubelskie z 8,8% w 2008 r. do 10,3% w 2013 r. (dane Eurostat). 9

10 Mapa 6. Stopa bezrobocia w regionach (NUTS 2) w latach 2004 i 2013 Źródło: Eurostat, opracowanie własne W ostatnim dziesięcioleciu nastąpiły pozytywne zmiany w poziomie wykształcenia w województwach Polski Wschodniej. Odsetek osób posiadających wyższe wykształcenie w makroregionie wzrósł z 14,76% w 2004 roku do 24,28% w 2013 roku. Oznacza to, że regiony Polski Wschodniej nadganiają zapóźnienia rozwojowe w tym zakresie w stosunku UE 28, dla której średni odsetek osób z wykształceniem wyższym w wieku w 2013 roku wyniósł 28,4%. Mapa 7. Odsetek ludności z wykształceniem wyższym w wieku w regionach NUTS 2 w latach 2004 i 2013 Źródło: Eurostat, opracowanie własne Pozytywne trendy rozwojowe w zakresie rozwoju zasobów ludzkich nie przełożyły się jednak na równie szybki rozwój gospodarczy w Polsce Wschodniej (jak wykazuje niższa niż średnia w UE28 pozycja rozwojowa województw tego makroregionu mierzona poziomem PKB na mieszkańca jako procent średniej unijnej). Znaczące ograniczenia dla rozwoju stanowi niska wydajność pracy w województwach makroregionu, która jest w dużej mierze efektem zarówno specyfiki branżowej gospodarek, jak i niższej niż średnio w kraju produktywności poszczególnych sektorów 15. Za wyjątkiem województwa warmińskomazurskiego, regiony Polski Wschodniej cechuje na tle kraju bardzo wysokie zaangażowanie zasobów pracy w sektorze rolniczym 16 (22,5% wobec średniej krajowej 12,8%), charakteryzującym się dużo niższą 15 M. Lewandowski, Identyfikacja determinant rozwoju gospodarczego Polski Wschodniej przy zastosowaniu metody dekompozycji PKB, Ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, 2011, s Równocześnie województwa Polski wschodniej charakteryzuje niska wydajność pracy (wartość dodana na 1 pracującego) w sektorze rolniczym, z wyjątkiem województwa warmińsko-mazurskiego, które ma najwyższą wartość dodaną na 1 pracującego w sektorze rolniczym w kraju (prawie dwukrotnie przewyższająca średnią krajową), pozostałe województwa zajmują odpowiednio: 10

11 wydajnością pracy niż pozostałe sektory gospodarki. Dla porównania, w Unii Europejskiej wskaźnik ten w 2010 r. kształtował się na średnim poziomie 5,4%. Niższa wydajność pracy w poszczególnych sektorach gospodarki w Polsce Wschodniej jest natomiast efektem gorszego wyposażenia województw w regionalne aktywa, takie jak: infrastruktura, potencjał technologiczny i innowacyjny oraz jakość pracy 17. Procesy rozwojowe w tym obszarze ograniczać mogą również tendencje migracyjne 18 prowadzące do ujemnego salda migracji wewnętrznych i zewnętrznych, które w ciągu 10 lat nasiliły się prawie we wszystkich województwach Polski Wschodniej (z wyłączeniem województwa podlaskiego i podkarpackiego). Scenariusze na przyszłość (do 2050 r.) wskazują na utrzymujące się trendy w tym zakresie 19 na tle UE, które prowadzić mogą do zmniejszenia się populacji makroregionu. W końcu, peryferyjne położenie w przestrzeni europejskiej Polski Wschodniej sprawia, że warunkiem wstępnym dla nadgonienia zaległości rozwojowych tego makroregionu staje się zwiększenie dostępności tego obszaru przez rozwój infrastruktury. Jak wykazuje Regionalny Indeks Konkurencyjności Komisji Europejskiej słaba dostępność transportowa tego makroregionu jest jednym z czynników znacząco ograniczających konkurencyjność tego ponadregionalnego obszaru. Mapa 8. Rozwój infrastruktury jako czynnik wpływający na konkurencyjność regionów Źródło: P. Annoni, L. Dijkstra, EU Regional Competitiveness Index, RCI 2013, JRC Scientific and Policy reports, Luksemburg 2013, s. 49. W okresie członkostwa Polski w Unii Europejskiej nastąpiła poprawa jakości życia społeczno-gospodarczego na obszarze makroregionu. Główne analizowane wskaźniki uległy znacznej poprawie w okresie przybliżając województwa Polski Wschodniej do średnich wartości w Unii Europejskiej. Utrzymująca się niska pozycja wschodnich regionów Polski w unijnych rankingach gospodarczych lub społecznych wynika z ogromnych zapóźnień tego obszaru, a także z tego, że w ostatnich dziesięciu latach pozostałe regiony w kraju i częściowo w Unii Europejskiej notowały pozytywną dynamikę zmian, przy czym dysponowały one podlaskie 10. miejsce w kraju, lubelskie 13., świętokrzyskie 14. i podkarpackie 16. z wartością najniższą wśród województw (BDL, 2011). 17 Rolnictwo (łącznie z leśnictwem, łowiectwem i rybactwem) w makroregionie było w 2010 r. o 28,5% mniej wydajne niż przeciętnie w kraju, choć w ramach makroregionu sytuacja jest silnie zróżnicowana (w województwie warmińsko-mazurskim i podlaskim wydajność pracy w tym sektorze była znacznie wyższa niż w kraju, natomiast w pozostałych województwach nie przekroczyła 64% średniej krajowej). Wśród innych działów gospodarki, poziom wydajności pracy w dziale przemysłu był o 17,1% niższy od średniej krajowej (w tym przetwórstwie przemysłowym o 15,8%); w budownictwie o 7,7%, handlu, naprawie pojazdów samochodowych, transporcie i gospodarce magazynowej, zakwaterowaniu i gastronomii, informacji i komunikacji o 10%, w działalności finansowej i ubezpieczeniowej o 7%, a w pozostałych usługach o 11,8 %. 18 Jak wskazują dane z badań ESPON DEMIFER (Demographic and Migratory Flows Affecting European Regions and Cities) z roku 2010 dotyczące lat Niemniej dane Eurostatu dotyczące okresu w zakresie migracji netto potwierdzają te negatywne trendy (z wyłączeniem województwa podkarpackiego i podlaskiego w których trendy migracyjne uległy polepszeniu w ciągu ostatnich 10 lat) 19 red. A. Olechnicka, K. Wojnar, Terytorialny wymiar rozwoju. Polska z perspektywy badań ESPON, Warszawa 2013, s

12 lepszą pozycją wyjściową w 2004 r. Dane makroekonomiczne prezentowane m.in. w niniejszym raporcie potwierdzają postępujący rozwój Polski Wschodniej, co świadczy o skutecznej mobilizacji jej wewnętrznych potencjałów i o wykorzystywaniu szans, które pojawiły się w związku z dostępnością funduszy rozwojowych Unii Europejskiej. 2.2 Wpływ polityki spójności na poziom rozwoju makroregionu W latach , wpływ polityki spójności na rozwój gospodarczy Polski Wschodniej był pozytywny szacuje się, że około 20% średniorocznego wzrostu było efektem realizacji inwestycji współfinansowanych z funduszy unijnych. W województwach warmińsko-mazurskim, podkarpackim i świętokrzyskim zaobserwowano największą skalę oddziaływania polityki spójności w porównaniu do pozostałych województw. Szacuje się, że w dłuższym okresie interwencje ze środków unijnych najsilniej w skali kraju przełożą się właśnie na rozwój regionów Polski Wschodniej 20. Niemniej, zwiększony wpływ polityki spójności na rozwój Polski Wschodniej nie przełożył się na zmniejszanie dysproporcji rozwojowych między województwami tego makroregionu a resztą kraju. Nie oznacza to jednakże, że województwa Polski Wschodniej nie zaobserwowały wzrostu realnej wielkości PKB. Wręcz przeciwnie, nominalnie PKB Polski Wschodniej w okresie wzrosło aż o 84,5 mld zł (144,8 mld zł do 229,3 mld zł). Przyczyną nieznacznego wzrostu rozpiętości pomiędzy wojewódzkimi wskaźnikami PKB na mieszkańca jest szybszy niż w województwach Polski Wschodniej wzrost gospodarczy w innych regionach Polski. Wykres 1. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w latach , w Polsce i w województwach Polski Wschodniej Źródło: GUS, opracowanie własne W skali kraju PKB na mieszkańca w latach wzrósł o 17 p.p. sięgając 66% średniego PKB UE Oznacza to słabsze tempo wzrostu w Polsce Wschodniej w porównaniu ze średnią krajową, wynoszące ok. 10 p.p. w analizowanym okresie. W tym samym czasie województwa najbogatsze mazowieckie i dolnośląskie pokonywały dystans rozwojowy w dużo szybszym tempie zmiana o 31 p.p. w przypadku województwa mazowieckiego i o 24 p.p. w przypadku województwa dolnośląskiego 22. Zauważyć jednak należy, że w województwach Polski Wschodniej wpływ polityki spójności był najsilniejszy co najmniej 30% nadrobionego dystansu (w lubelskim, podlaskim, świętokrzyskim) do nawet 55% (w warmińsko-mazurskim) było efektem realizacji projektów współfinansowanych z funduszy unijnych. Podczas gdy dla województwa mazowieckiego i dolnośląskiego te same wskaźniki kształtowały się na poziomie 15-20%. 20 Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej i realizowanej polityki spójności na rozwój kraju, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014 r., s Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej i realizowanej polityki spójności na rozwój kraju, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014 r., s Sprawozdanie z realizacji w 2013 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa, sierpień 2014, s

13 Wykres 2. Wpływ polityki spójności na poziom PKB na mieszkańca(w PPS) w relacji do UE-27 w latach

14 Pozytywne trendy związane ze spadkiem bezrobocia w województwach Polski Wschodniej wiązać należy z wpływem polityki spójności na rynek pracy 23. Inwestycje współfinansowane ze środków unijnych przyczyniają się do obniżenia stopy bezrobocia, co szczególnie widoczne jest w województwach Polski Wschodniej. Podczas gdy, w województwach silniejszych takich jak wielkopolskie czy mazowieckie, polityce spójności przypisywać można wpływ na obniżenie stopy bezrobocia na poziomie 3-4 p.p., w województwie warmińsko-mazurskim inwestycje współfinansowane w ramach polityki spójności przyczyniły się do obniżenia stopy bezrobocia o ok. 5,7 p.p 24. Wykres 4. Wpływ polityki spójności na stopę bezrobocia w województwach w latach Źródło: Sprawozdanie z realizacji w 2013 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014, s Wsparcie w ramach polityki spójności dla Polski Wschodniej Wielkość środków determinuje skalę wpływu polityki spójności na rozwój, niemniej dużą rolę odgrywają także inne czynniki, jak np. wewnętrzne potencjały regionów oraz stopień dopasowania tematycznej struktury funduszy do ich potrzeb i wyzwań. W przypadku Polski Wschodniej środki dostępne w ramach polityki spójności pozwalają ograniczyć proces dywergencji, co wynika głównie z faktu silniejszego ich oddziaływania w województwach uboższych, niż w województwach lepiej rozwiniętych, ale także z faktu kierowania do regionów uboższych zwiększonych alokacji w przeliczeniu na mieszkańca. W latach Polska Wschodnia korzystała ze środków na realizację polityki spójności dostępnych w ramach Narodowego Planu Rozwoju i Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia W tym okresie wschodnie regiony Polski w wartościach bezwzględnych wydatkowały nieco mniejsze środki UE niż średnio w kraju, przy czym nominalnie najmniej otrzymało województwo podlaskie 9,6 mld zł (największe całkowite środki UE w kraju zostały wydatkowane w województwie mazowieckim ponad 54 mld zł). 23 Wpływ polityki spójności nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na rynek pracy. 24 Sprawozdanie z realizacji w 2013 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa, sierpień 2014, s Narodowy Plan Rozwoju realizowany był przez: Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich, Sektorowy Program Operacyjny Transport, Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny Pomoc Techniczna, Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich, Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb. Z kolei Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia realizują programy: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, 16 Regionalnych Programów Operacyjnych, Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Program Operacyjny Pomoc Techniczna oraz Programy Operacyjne Europejskiej Współpracy Terytorialnej. 14

15 Niemniej, w wartościach względnych dotyczących środków polityki spójności przypadających na jednego mieszkańca regionów Polski Wschodniej wskaźnik ten był wyższy niż średnio w kraju (8,5 tys. zł) 26, przy czym w warmińsko-mazurskim i podkarpackim - osiągnął poziom przekraczający 10 tys. zł 27. Biorąc pod uwagę, z kolei wysokość środków funduszy strukturalnych (i Funduszu Spójności) w relacji do PKB, najwyższy poziom płatności występował w województwach warmińsko-mazurskim i podkarpackim (środki UE stanowią w tych regionach ok. 3% PKB) 28. Mapa 9. Wartość dofinansowania projektów ze środków polityki spójności w latach i obszary wsparcia Wartość i struktura dofinansowania UE w okresie wg województw. Stan na koniec 2013 r. Pomorskie Zachodniopomorskie Kujawsko-Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Dofinansowanie UE per capita w zł do (4) do (4) do (4) do (4) Struktura dofinansowania UE wg obszarów tematycznych Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie Dolnośląskie Łódzkie Świętokrzyskie Lubelskie Transport Energia Środowisko Kultura, turystyka, rewitalizacja Infrastruktura społeczna B+R i przedsiębiorczość Społeczeństwo informacyjne Rozwój zasobów ludzkich Opolskie Śląskie Małopolskie Podkarpackie kilometry Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych MIR Źródło: Krajowe Obserwatorium Terytorialne, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju W ramach polityki spójności na lata , do końca roku 2013 beneficjenci z makroregionu uzyskali dofinansowanie UE na realizację blisko 35 tys. projektów na kwotę ponad 61 mld zł. Całkowita wartość współfinansowanych przez UE projektów realizowanych w Polsce Wschodniej wynosiła 105,1 mld zł 29. Udział poszczególnych programów operacyjnych w ogólnej kwocie wsparcia z UE wykorzystanej w Polsce Wschodniej nie różnił się zasadniczo od sytuacji w kraju. Najwięcej środków pochodziło z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Nieco mniejszy udział niż średnio w kraju miał Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. Tę sytuację należy wiązać z faktem, że łatwiejszy dostęp do środków na projekty w sektorze innowacyjności i szkolnictwa wyższego zapewniał beneficjentom z makroregionu Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej. 26 Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej i realizowanej polityki spójności na rozwój kraju, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014 r., s Widoczna, znaczna koncentracja środków w tych dwóch regionach związana była w dużej mierze z realizacją liniowych inwestycji infrastrukturalnych m.in. budowy drogi ekspresowej S7 oraz modernizacji linii kolejowej na odcinku Warszawa-Gdynia oraz budowy autostrady A4 na odcinkach Tarnów-Rzeszów, Kraków-Tarnów i Rzeszów-Korczowa oraz modernizacji linii kolejowej E 30/C-E 30 na odcinku Kraków-Rzeszów). 28 Sprawozdanie z realizacji w 2013 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa, sierpień 2014, s Dane dotyczą umów o dofinansowanie projektów, pochodzą z Krajowego Systemu Informatycznego KSI SIMIK , na dzień na 31 grudnia 2013 r. 15

16 Wykres 5. Udział poszczególnych programów operacyjnych w ogólnej kwocie środków polityki spójności Źródło: SIMIK, opracowanie własne Wartość projektów współfinansowanych ze środków UE w województwach Polski Wschodniej nie rozkładała się równomiernie. Wyraźnie wybijało się województwo podkarpackie z kwotą 32 mld zł. W charakteryzującym się podobną liczbą mieszkańców województwie lubelskim realizowano projekty o wartości nieco ponad 23 mld zł. Przybliżoną wartość osiągnęły projekty w zamieszkiwanym przez znacznie mniejszą liczbę osób województwie warmińsko-mazurskim ponad 21 mld zł. Wartość projektów współfinansowanych ze środków UE w pozostałych dwóch województwach w podlaskim oraz w świętokrzyskim kształtowała się na poziomie ponad 14 mld zł. Wykres 6. Całkowita wartość projektów współfinansowanych przez UE w województwach Polski Wschodniej z programów krajowych i regionalnych wraz z podziałem na trzy obszary priorytetowe (mld zł) 30 Źródło: KSI SIMIK, opracowanie własne Struktura całkowitej wartości projektów współfinansowanych przez UE w makroregionie była zbliżona do analogicznej struktury w kraju. Dominowały wydatki na Infrastrukturę, których udział w Polsce Wschodniej wynosił 62% i był nieco niższy niż średnia dla Polski (63%). Drugim w kolejności obszarem był sektor Innowacyjność i przedsiębiorczość z udziałem na poziomie 22% tak jak ogółem w kraju. W obszarze Zasoby pracy i kapitał ludzki wydatkowano średnio 15% środków i był to poziom o 2 p.p. wyższy niż w Polsce ogółem. W ujęciu regionalnym podkarpackie charakteryzowało się strukturą całkowitej wartości projektów UE najbardziej zbliżoną do struktury ogółem w kraju. Największą koncentrację środków w obszarze infrastruktury odnotowano w warmińsko-mazurskim (70%) i podkarpackim (64%), z kolei na obszar rynek 30 Podział na obszary został wykonany w oparciu o następujące kategorie interwencji: Innowacyjność i przedsiębiorczość: kat , Infrastruktura: kat: 10-61, Zasoby pracy i jakość kapitału ludzkiego: kat: Wykres pomija projekty mieszczące się w kat: (pomoc techniczna) 16

17 pracy i kapitał ludzki wydano od 18% w świętokrzyskim po 13% w podkarpackim i warmińsko-mazurskim. Stosunkowo najwięcej środków na innowacje wydatkowano w podlaskim (26%) i był to poziom wyższy niż w warmińsko-mazurskim o 10 p.p. Na znaczące efekty polityki spójności UE w makroregionie wpływała duża aktywność beneficjentów środków funduszy unijnych w województwach Polski Wschodniej. Od roku 2004, podobnie jak w całej Polsce, w makroregionie wschodnim najwięcej środków w ramach polityki spójności wydatkowała administracja publiczna (sektor rządowy i jednostki samorządu terytorialnego). Województwa z makroregionu charakteryzuje największa w kraju aktywność JST w pozyskiwaniu środków UE na mieszkańca. Najwyższy poziom dofinansowania na mieszkańca, wynoszący ponad 8 tys. zł, występuje w powiatach lidzbarskim i sejneńskim. Mapa 10. Wartość dofinansowania projektów ze środków polityki spójności realizowanych przez JST 31 Wartość dofinansowania UE w okresie wg powiatów. Stan na koniec 2013 r. Dofinansowanie UE per capita w zł do (76) do (72) do (79) do (76) 830 do (76) kilom etry Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych MIR Źródło: Krajowe Obserwatorium Terytorialne, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Drugą, pod względem liczebności grupą beneficjentów w Polsce Wschodniej byli przedsiębiorcy. W latach otrzymali oni dofinansowanie UE o wartości 16,6 mld zł. Ponad połowa tych środków została pozyskana przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw (8,8 mld zł). Biorąc pod uwagę strukturę pozyskiwania środków unijnych, udział MSP w wartości dofinansowania UE dla przedsiębiorców był w Polsce Wschodniej wyższy niż średnio w kraju (odpowiednio 53% i 45%). Zwiększone zainteresowanie MŚP z makroregionu wschodniego funduszami unijnymi wynika prawdopodobnie z braku alternatywnych możliwości pozyskiwania finansowania działalności. Jednocześnie, przeprowadzone analizy wskazują, że przedsiębiorcy z Polski Wschodniej (w szczególności województwa warmińsko-mazurskiego i lubelskiego) znacznie częściej, niż w pozostałej części kraju borykali się z problemem niewystarczającej ilości środków na sfinansowanie wkładu własnego, niezbędnego do otrzymania dofinansowania z budżetu UE 32. Mimo tych ograniczeń w latach w Polsce Wschodniej ze środków unijnych korzystał jeden przedsiębiorca na 104, podczas gdy w pozostałych regionach kraju relacja ta wyniosła jeden do 154. Podsumowując, należy podkreślić, że prezentowana ocena wpływu środków polityki spójności w latach na wzrost PKB nie jest pełna. Część inwestycji służących rozbudowie i modernizacji produkcji jest nadal realizowana, przez co wydatki nie przełożyły się jeszcze na wyniki produkcji i wyniki finansowe. Ponadto, nawet w przypadku projektów już zakończonych, efekty produkcyjne będą pojawiały się z opóźnieniem. Nie można także zapominać, że w związku ze skalą zapóźnień, znaczna pula środków 31 Analiza obejmuje środki UE pozyskane zarówno w trybie konkursowym, jak i w ramach projektów indywidualnych, czy systemowych. 32 J. Misiąg, W. Misiąg, M. Tomalak, Ocena efektywności wykorzystania pomocy finansowej Unii Europejskiej jako instrumentu polityki spójności społeczno gospodarczej oraz poprawy warunków życia, Rzeszów 2013, s

18 polityki spójności została przeznaczona na obszar infrastruktury. Środki te zagospodarowano w dużej mierze na uzupełnienie luk w podstawowej infrastrukturze komunalnej i transportowej. Były to inwestycje poprawiające zarówno poziom życia mieszkańców, jak i warunki dla działalności gospodarczej, jednak do końca 2013 roku w niewielkiej mierze zdołały wpłynąć na dynamikę produkcji oraz dynamikę produktu krajowego brutto 33. Charakter oraz skala wyzwań rozwojowych na obszarze Polski Wschodniej sprawiają, że dla podtrzymania pozytywnych zmian, a także intensyfikacji procesów rozwojowych konieczna jest kontynuacja dodatkowego wsparcia dla tego obszaru. Wyrazem tego typu myślenia jest nowa edycja krajowego programu operacyjnego dla makroregionu Polska Wschodnia, który w dużej mierze jest odpowiedzią na zidentyfikowane potencjały oraz potrzeby w strategii rozwojowej do roku Ibidem, s

19 3. Innowacyjność 3.1 Badania i rozwój Po 2004 roku widoczna jest poprawa warunków sprzyjających tworzeniu innowacji w Polsce Wschodniej. Przejawem pozytywnych zmian mogących świadczyć o wzmacnianiu potencjału innowacyjnego jest notowany wzrost nakładów na B+R w stosunku do PKB w latach , który w przypadku Polski Wschodniej był o ponad połowę większy niż w Polsce ogółem. W analizowanym okresie w województwie podkarpackim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim przyrost wydatków przekraczał średni przyrost dla Polski, a w dwóch pozostałych województwach makroregionu osiągnął wynik do niego zbliżony. W 2011 roku najwyższy poziom nakładów na B+R w relacji do PKB w makroregionie osiągnęło podkarpackie (0,95% PKB) i była to wartość znacznie przekraczająca średnią krajową (która wyniosła 0,76% PKB). Niemniej jednak, pomimo wyższej niż średnia w kraju dynamiki zmian w większości województw Polski Wschodniej regiony takie jak warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie i podlaskie zanotowały udział wydatków na B+R w relacji do w PKB (%) w roku 2011 znacząco poniżej średniej krajowej. Tabela 1. Nakłady na działalność B+R w relacji do PKB w latach 2004 i 2011 (%) Rok Zmiana w p.p. Polska 0,56 0,76 0,20 Polska Wschodnia 0,28 0,61 0,33 Lubelskie 0,46 0,65 0,19 Podkarpackie 0,29 0,95 0,66 Podlaskie 0,24 0,41 0,17 Świętokrzyskie 0,08 0,38 0,30 Warmińsko-mazurskie 0,21 0,48 0,27 Źródło: STRATEG GUS, opracowanie własne Obok województwa podkarpackiego, pozytywnie na tle kraju wyróżnia się region świętokrzyski, w którym w latach odnotowano największy w Polsce, 16-krotny wzrost nakładów badawczorozwojowych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w sferze B+R. W roku 2012 nakłady te wyniosły w województwie świętokrzyskim 154 tys. zł, czyli o blisko połowę więcej od średniej krajowej wynoszącej 102,8 tys. zł, podczas gdy w 2003 r. były one 4-krotnie niższe od średniej dla Polski 34. Skoncentrowany w tym województwie potencjał naukowo-badawczy jest wykorzystywany m.in. do prowadzenia prac naukowych przez Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne, Politechnikę Świętokrzyską oraz Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. W latach w makroregionie wschodnim zwiększaniu nakładów na B+R towarzyszył wzrost wartości wskaźnika zatrudnienia w B+R (przy jego spadku w Polsce ogółem) 35. Największy wzrost nie tylko w makroregionie, ale również w kraju notowało województwo podkarpackie (o 0,64 p.p.). Poziom zatrudnienia w tym województwie w sektorze B+R zwiększył się o 2,5 jednostki w ekwiwalentach pełnego czasu pracy (EPC). Równocześnie, udział osób zatrudnionych w B+R w stosunku do pracujących ogółem w 2012 roku w województwie świętokrzyskim był najniższy w kraju. Tabela 2. Udział zatrudnionych w B+R w pracujących ogółem w latach 2004 i 2011 (%) Rok Zmiana w p.p. Polska 2,44 1,64-0,80 Polska Wschodnia 0,51 0,62 0,11 Lubelskie 1,7 0,82-0,88 Podkarpackie 0,23 0,87 0,64 Podlaskie 0,34 0,55 0,21 Świętokrzyskie 0,98 0,14-0,84 Warmińsko-mazurskie 0,46 0,48 0,02 Źródło: STRATEG GUS, opracowanie własne 34 Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej i realizowanej polityki spójności na rozwój kraju, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014, s Niemniej, choć udział zatrudnionych w obszarze B+R w pracujących ogółem w latach spadł w całym kraju zatrudnienie ogółem w sferze B+R zwiększyło się o 10,6% (tj. o 13,4 tys. osób) w skali kraju. 19

20 Praktycznym wyrazem rozwoju innowacji produktowych i procesowych są działania w zakresie wzorów użytkowych i praw ochronnych (np. patenty, wzory przemysłowe, znaki towarowe). W roku 2013 najwięcej wzorów użytkowych w Polsce Wschodniej zostało zgłoszonych w województwie warmińsko-mazurskim, przy czym dynamika zmian w latach była znacznie wyższa od średniej dynamiki kraju (odpowiednio 108,8% i 34,3%). Tempo wzrostu było również wysokie w województwie podlaskim (60%). W tym samym okresie w makroregionie nastąpił wzrost liczby nadanych praw ochronnych aż o 65,2%, podczas gdy w Polsce ogółem kształtował się on na poziomie 44,1%. Wzmocnienie poziomu innowacyjności Polski Wschodniej poprzez inwestycje w B+R stało się jednym z celów polityki spójności po 2004 roku. W latach r. wsparcie makroregionu ze środków UE na cele związane z innowacyjnością wyniosło 10,5 mld zł i było skoncentrowane w miastach wojewódzkich ośrodkach o największym, regionalnym potencjale rozwojowym, będących ośrodkami akademickimi i naukowymi oraz stanowiącymi największe skupiska innowacyjnych przedsiębiorstw. Najwyższy poziom dofinansowania inwestycji w obszarze B+R, innowacji i przedsiębiorczości w przeliczeniu na mieszkańca odnotowano w latach w województwie podkarpackim. Koncentracja dofinansowania dotyczyła tu zarówno miasta Rzeszów (5,5 tys. zł na mieszkańca) czterokrotnie więcej niż średnio w kraju, jak i powiatu rzeszowskiego (3,9 tys. na mieszkańca). To właśnie dzięki środkom UE współfinansującym projekty w obszarze B+R, innowacyjność i przedsiębiorczość udało się przyspieszyć tempo wzrostu nakładów na B+R w Polsce Wschodniej 36. W obszarze obejmującym B+R, innowacje oraz przedsiębiorczość, projekty o najwyższym łącznie dofinansowaniu UE na mieszkańca są realizowane w województwie podkarpackim (1 498 zł) i podlaskim (1 351 zł). Biorąc pod uwagę zaś kategorie tematyczne zauważyć można, że w obszarze: B+R w ośrodkach badawczych wyróżnia się województwo lubelskie (drugie miejsce pod względem wartości projektów na mieszkańca po województwie mazowieckim). Z kolei w kategorii B+R w przedsiębiorstwach liderem pozostaje województwo podkarpackie (807 zł na mieszkańca). W kategorii pozostałe inwestycje w przedsiębiorstwach ranking krajowy prowadzą województwa świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Mapa 11. Wartość umów (dofinansowanie UE w zł) na mieszkańca wg województw z zakresu B+R, innowacji i przedsiębiorczości, w podziale na kategorie tematyczne. Stan na koniec 2013 r. Źródło: Sprawozdanie z realizacji w 2013 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa 2014, s. 67. Wysokie pozycje województw Polski Wschodniej w rankingach dotyczących wysokości dofinansowania projektów realizowanych w ramach polityki spójności UE na wspieranie innowacyjności, sfery B+R i przedsiębiorstw świadczą o ukierunkowaniu środków UE na rozwój innowacyjności Polski Wschodniej. Głównym źródłem środków inwestycyjnych w tym obszarze w Polsce Wschodniej był Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata , dodatkowo uzupełniająco do jego wsparcia działał Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata , jak również regionalne programy operacyjne. W obu przypadkach wsparcie innowacyjności finansowane ze środków polityki spójności UE koncentrowało się w dużych ośrodkach miejskich. 36 Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej i realizowanej polityki spójności na rozwój kraju, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2014, s ,36. 20

21 W ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka podmioty zlokalizowane w miastach wojewódzkich Polski Wschodniej do końca roku 2013 zrealizowały 890 projektów na kwotę prawie 343 mln euro (całkowita wartość umów o dofinansowanie). Ponad jedna trzecia z nich była realizowana w Rzeszowie, natomiast Lublin był ośrodkiem koncentrującym ponad 41% wartości wszystkich projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka wdrażanych w miastach wojewódzkich makroregionu. Tabela 3. Liczba i wartość umów o dofinansowanie projektów realizowanych w miastach wojewódzkich Polski w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (stan na koniec 2013 r.) Miasto Liczba umów o dofinansowanie Wartość umów (EURO) Udział w wartości umów w stolicach regionów (%) Białystok ,8 Kielce ,9 Lublin ,2 Olsztyn ,8 Rzeszów ,4 Łącznie miasta wojewódzkie Polski Wschodniej ,0 Źródło: Sprawozdanie roczne z realizacji Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka za 2013 r., opracowanie własne Obszar przedsiębiorczości oraz badań i rozwoju stanowi największy po transporcie obszar wsparcia w ramach PO RPW (według wartości dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR)). Podczas gdy do końca 2013 roku na transport podpisano 40 umów o wartości EFRR mln EUR, na działania związane z rozwojem przedsiębiorczości i B+R podpisano 103 umowy o wartości z EFRR mln EUR 37. W ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej do końca 2013 r. zakończyła się realizacja 55 projektów, które przyczyniają się do rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w województwach Polski Wschodniej, m.in. poprzez rozwój potencjału dydaktycznego i badawczego uczelni oraz rozwój innowacyjnych przedsiębiorstw korzystających ze wspartych terenów inwestycyjnych, parków technologicznych, struktur klastrowych i zewnętrznych źródeł finansowania. Alokacja na tego typu działania wspierające innowacyjność Polski Wschodniej w ramach I osi priorytetowej PO RPW wynosząca 875,15 mln EUR według danych na koniec 2013 roku została niemal w całości wykorzystana (wykorzystanie mierzone jest wartością podpisanych umów o dofinansowanie projektów) Sektor nauki Po roku 2004 w Polsce Wschodniej obserwowany jest znaczny rozwój sektora nauki i szkolnictwa. W ostatnim dziesięcioleciu na obszarze tym odnotowano dwukrotny wzrost liczby jednostek z zarejestrowaną działalnością naukowo-badawczą, co korzystne wpływa na rozwój innowacyjności, ponieważ jej stymulowanie wymaga odpowiednio wysokiej koncentracji i jakości instytucji nauki i szkolnictwa wyższego. W latach ponad trzykrotny wzrost jednostek z działalnością B+R odnotowano w województwie świętokrzyskim, a największa bezwzględna zmiana nastąpiła w województwie podkarpackim (wzrost o 58 tego typu placówek). 37 Sprawozdanie z realizacji Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej za 2013 r., Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju s Ibidem, s