STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ

Transkrypt

1 1 STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Redaktor tomu dr Arkadiusz Januszewski Komitet Redakcyjny: prof. dr hab. inż. Ludosław Drelichowski prof. dr hab. Andrzej Straszak doc. dr hab. inż. Jan Studziński Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz 2007

2 2 Recenzenci: prof. dr hab. inż. Ludosław Drelichowski prof. dr hab. Andrzej Straszak doc. dr hab. inż. Jan Studziński Opracowanie redakcyjne i korekta inż. Waldemar Kępa ISSN X Drukarnia yyyyyyyyyyyy Zam. Nr ccccccc

3 3 Spis treści JOANNA BRYNDZA Identyfikacja ryzyka projektu informatycznego... 5 AGNIESZKA BUDZIEWICZ-GUŹLECKA... Zarządzanie informacją w przedsiębiorstwach gospodarki opartej na wiedzy HANNA BURY, DARIUSZ WAGNER... Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej WITOLD CHMIELARZ... Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej PIOTR HOLNICKI... Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska MIECZYSŁAW JAGODZIŃSKI, JOLANTA KRYSTEK, DAMIAN WEŚNIUK... Wdrożenie algorytmu KANBAN w wirtualnym przedsiębiorstwie ANDRZEJ KAŁUSZKO... Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów MAGDALENA KOTARBA... Zarządzanie ryzykiem związanym z dopasowaniem systemu ERP do organizacji Z. KRUSZEWSKI, T. LESZCZYŃSKI, A. STRASZAK, A. ZABŁUDOWSKI... Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości Z. KRUSZEWSKI, T. LESZCZYŃSKI, A. STRASZAK, A. ZABŁUDOWSKI... Nowe technologie dla systemowo zintegrowanych regionów wiedzy JOLANTA KRYSTEK, MIECZYSŁAW JAGODZIŃSKI... Algorytm KANBAN w zintegrowanym systemie zarządzania produkcją KRZYSZTOF MICHALAK... Kalkulacja kosztów ABC dla procesów międzyorganizacyjnych jako element X-engineeringu. 133 EDWARD MICHALEWSKI... Modele zarządzania wiedzą a model DIANA OLGA PILIPCZUK... Zastosowanie teorii zbiorów rozmytych do identyfikacji nieefektywnych procesów gospodarczych IZABELA REJER... Integracja baz reguł w modelu rozmytym IZABELA ROJEK... Model neuronowy do prognozowania poboru wody w sieci wodociągowej

4 4 JAN STUDZIŃSKI, REINHARD STRAUBEL... Optymalizacja i sterowanie miejskiej sieci wodociągowej na podstawie modeli matematycznych EWA SZKIC-CZECH... Strategiczne aspekty outsourcingu ANNA WALLIS, BEATA ZALESKA... Systemy informatyczne zarządzania łańcuchami dostaw JANUSZ ZAWIŁA-NIEDŹWIECKI... Zarządzanie ryzykiem operacyjnym. doświadczenia sektora bankowego MAŁGORZATA ZAJDEL, MAŁGORZATA MICHALCEWICZ... Diagnoza stanu przedsiębiorstw sektora rolno-produkcyjnego w zakresie wykorzystania technik komputerowych ZAJDEL MAŁGORZATA, MICHALCEWICZ MAŁGORZATA, CEZARY GRAUL... Diagnoza stanu przedsiębiorstw sektora rolno-produkcyjnego w zakresie wykorzystywania Internetu

5 Joanna Bryndza Identyfikacja ryzyka projektu informatycznego 5 JOANNA BRYNDZA Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu IDENTYFIKACJA RYZYKA PROJEKTU INFORMATYCZNEGO Streszczenie Ryzyko jest istotnym elementem każdego projektu. W artykule omówione są poszczególne etapy procesu zarządzania ryzykiem w projekcie informatycznym. Celem artykułu jest wskazanie technik i narzędzi wykorzystywanych w fazie identyfikacji. W artykule przedstawiony jest model zarządzania ryzykiem i miejsce identyfikacji w tymże modelu. Słowa kluczowe: projekt informatyczny, identyfikacja ryzyka, metody identyfikacji 1. Wprowadzenie Ryzyko jest nieodłącznym elementem przedsięwzięć, także informatycznych. W dużej mierze zarządzanie projektem powinno oznaczać zarządzanie ryzykiem, jakie się z nim wiąże. W procesie zarządzania ryzykiem projektu niezbędne jest utworzenie i ciągłe uaktualnianie listy potencjalnych ryzyk [DeMarco 2002, s. 85]. W związku z tym zarówno identyfikacja, jak i ocena, czy zapobieganie będą fazami powtarzającymi się w procesie. Każde z potencjalnych, zidentyfikowanych ryzyk powinno zostać poddane ocenie ze względu na prawdopodobieństwo jego wystąpienia, a także na koszty, jakie może generować. Celem artykułu jest zaprezentowanie miejsca oceny w procesie zarządzania ryzykiem projektu informatycznego oraz przedstawienie wykorzystywanych w tej fazie metod. 2. Proces zarządzania ryzykiem w projekcie informatycznym Identyfikacja ryzyka związanego z realizacją projektu informatycznego, jest tylko jednym z elementów procesu, jakim jest zarządzanie ryzykiem projektu. W zależności od koncepcji zarządzania ryzykiem wymieniane są różne jego fazy. W tabeli 1 przedstawiono zestawienie etapów procesu zarządzania ryzykiem, według wybranych koncepcji. W każdej z nich wyodrębniono nieco inne fazy, przy czym należy tu zwrócić uwagę, że wszystkie zawierają etapy związane z określeniem zakresu, czy identyfikacją oraz z oceną (w jednej z koncepcji jest to analiza) występujących w projektach ryzyk. W zasadzie ilość i rodzaj wymienionych w poszczególnych koncepcjach faz zależy od ich definicji. Gdyby zanalizować, jakie czynności są podejmowane w ramach poszczególnych etapów, zauważyć można, że różnice w ramach całego procesu są niewielkie.

6 6 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Tabela 1. Fazy procesu zarządzania ryzykiem projektu APM UK MoD SCERT Szyjewski Prince2 Zdefiniować Inicjacja Zakres Zogniskować Zidentyfikować Identyfikacja Identyfikacja Identyfikowanie Strukturalizować Analiza Struktura Własność Estymować Parametr Manipulacja i interpretacja Ocena Ocenić Ocena Właściciele Planować Planowanie Zapobieganie Reakcja Zarządzać Zarządzanie Monitorowanie Zarządzanie Źródło: opracowanie własne na podstawie Szyjewski Z., Metodyki zarządzania projektami informatycznymi, Placet, Warszawa 2004, Chapman C., Ward S., Project risk management. Processes, Techniques and Insights, Wiley, Chichester 1997, Bradley K., Podstawy metodyki PRINCE2, Centrum Rozwiązań Menedżerskich, Warszawa W niniejszym opracowaniu Autorka przyjęła model procesu zarządzania ryzykiem w projektach informatycznych przedstawiony na rysunku 1. Identyfikacja Ocena Planowanie Własność Zapobieganie i łagodzenie skutków Monitorowanie Rysunek 1. Model zarządzania ryzykiem w projektach informatycznych Źródło: opracowanie własne

7 Joanna Bryndza Identyfikacja ryzyka projektu informatycznego 7 Identyfikacja jest tym elementem procesu zarządzania ryzykiem, którego celem jest określenie istotnych rodzajów ryzyka [Pritchard 2002, s. 30]. Są to potencjalne ryzyka, których wystąpienie będzie miało wpływ na koszty związane z realizacją projektu. Identyfikacja jest tym etapem, w którym następuje utworzenie listy wszystkich potencjalnych zagrożeń, czyli zdarzeń, których wystąpienie będzie miało niekorzystny wpływ na przebieg całego projektu. W fazie identyfikacji szczególnie istotne jest wykrycie tych ryzyk, które mają kluczowe znaczenie dla realizacji przedsięwzięcia. Wśród technik stosowanych w identyfikacji Pritchard wymienia (w dalszej części artykułu omówione zostaną techniki wymieniane w metodyce PMI) [Pritchard 2002, s. 30]: 1. przegląd dokumentacji; 2. techniki gromadzenia informacji, w tym: ankiety eksperckie; porównanie analogii; technika delficka; burza mózgów; metoda Crawforda; analiza SWOT; 3. listy kontrolne; 4. techniki diagramowe. W fazie identyfikacji ma także miejsce usystematyzowanie listy poszczególnych ryzyk ze względu na ich rodzaj. Zidentyfikowane w tej fazie niekorzystne zdarzenia poddane są następnie badaniu w etapie oceny ryzyka. Ocena ryzyka polega na analizie niekorzystnych zdarzeń, prawdopodobieństwa, z jakim wystąpią, oraz kosztów, jakie wygenerują, a także na badaniu ich wpływu na ryzyko całego projektu. Efektem oceny powinno być określenie łącznego ryzyka projektu. Pomiar ryzyka pozwala ustalić szansę osiągnięcia celów projektu, określić poziom rezerw, zweryfikować poziomy docelowe wynikające z potrójnego ograniczenia i przeprowadzić szczegółową analizę typu co-jeśli [Pritchard 2002, s. 36]. W następnej fazie planowania, następuje określenie działań, jakie powinny być podejmowane w przypadku zajścia niekorzystnych zdarzeń, szczególnie tych, które zostały ocenione jako te, które mają duży wpływ na ryzyko całego projektu, oraz wcześniej, aby im zapobiegać. Własność jest dalszym etapem, w którym powinna nastąpić alokacja odpowiedzialności związanej za śledzeniem określonego rodzaju ryzyk. Kolejnym etapem procesu zarządzania ryzykiem projektu jest zapobieganie i łagodzenie skutków, czyli podejmowanie kroków mających na celu wyeliminowanie, bądź zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia określonych zdarzeń, a w razie ich wystąpienia kroków w celu minimalizacji ich niekorzystnych skutków. Podstawą są tu efekty etapu planowania. Ostatnią jest faza monitorowania, polegającą na śledzeniu i wykrywaniu zaistnienia nowych ryzyk, bądź zmiany w zdarzeniach wcześniej zidentyfikowanych. Ciągłe monitorowanie pozwala przede wszystkim na wczesne ostrzeganie w przypadku dostrzeżenia symptomów określonego ryzyka. Może również wpłynąć na powstanie potrzeby powtórnej identyfikacji, a w przypadku jej wystąpienia na konieczność realizacji także następnych faz zarządzania ryzykiem w projekcie. Mogą mieć także miejsce niekorzystne zdarzenia, wcześniej zidentyfikowane, powodujące określone zmiany w poziomie ryzyka i wywołujące konieczność powtórnej jego oceny. Powtarzalność procesów wpływa na zwiększenie bezpieczeństwa związanego z projektem informatycznym, poprzez ciągłe uzupełnianie listy ryzyk, a także ustala-

8 8 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 nie ich wpływu na realizację, a co za tym idzie koszty projektu. Proces zarządzania ryzykiem w projekcie informatycznym jest w metodykach zarządzania projektami, min. w MSF, czy PMI przedstawiany jako proces podlegający cykliczności. W metodyce MSF wyróżnia się 6 etapów w procesie zarządzania ryzykiem: identyfikację, analizę i priorytety, plan, śledzenie i raportowanie, kontrolę oraz uczenie. Te etapy przedstawia schemat: 1. Identyfikacja 2. Analiza i priorytety 6. Uczenie się 3. Plan 5. Kontrola 4. Śledzenie i raportowanie Rysunek 2. Proces zarządzania ryzykiem projektu Źródło: MSF Risk Management Discipline, Microsoft Corp., Narzędzia i techniki identyfikacji Identyfikacja ryzyka jest etapem, który zawiera określenie przez zespół potencjalnych ryzyk. Jako wstępny etap procesu zarządzania ryzykiem powinna być przeprowadzona możliwie wcześnie i cyklicznie powtarzana przez okres trwania projektu. Ta konieczność powtarzania tego etapu zarządzania ryzykiem w projekcie informatycznym wynika przede wszystkim z możliwości pojawienia się w kolejnych fazach życia projektu nowych ryzyk, które nie były brane pod uwagę na początku. W fazie identyfikacji najistotniejsze jest określenie potencjalnych ryzyk, a także opisanie ich cech charakterystycznych. Wiedza o możliwych ryzykach pochodzi z kilku źródeł, min. z doświadczeń zespołów biorących udział w przedsięwzięciu. Innym ważnym źródłem wiedzy mogą być bazy wiedzy o ryzyku, w których są przechowywane dane o wcześniej zrealizowanych projektach. Źródła wiedzy według metodyki MSF przedstawia rysunek 2.

9 Joanna Bryndza Identyfikacja ryzyka projektu informatycznego 9 doświadczenie zespołu wiedza o klasyfikacji ryzyk w podobnych projektach ryzyko organizacyjne zabezpieczenia i procedury identyfikacja ryzyka określenie ryzyka określenie ryzyka określenie ryzyka specyfikacja projektu, historia, stan obecny, kontekst inne baza wiedzy o ryzyku Rysunek 3. Identyfikacja ryzyka Źródło: MSF Risk Management Discipline, Microsoft Corp., 2002 Identyfikacja ryzyka w projekcie informatycznym jest punktem wyjścia do dalszej analizy, która ma wyłonić zależności pomiędzy poszczególnymi obszarami ryzyka. Na tej podstawie można dokonać oceny poszczególnych ryzyk i w konsekwencji oszacować ryzyko całego projektu. W wyniku identyfikacji uzyskuje się pełną listę ryzyk, które mogą wystąpić w danym projekcie. Identyfikację ryzyka można realizować na kilka sposobów. Jednym z nich jest organizowanie sesji identyfikacji ryzyka [Szyjewski 2004, s. 227]. Na spotkaniach ich uczestnicy określają wszystkie zagrożenia, jakie mogą wystąpić w danym projekcie. W czasie takich spotkań korzysta się z różnych technik i narzędzi, wśród których można wymienić min. [PMBOK 2007, s. 262]: 1. Przeglądy dokumentacji. 2. Techniki gromadzenia informacji. 3. Analiza list kontrolnych. 4. Analiza założeń.

10 10 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, Techniki oparte na diagramach. Przeglądy dokumentacji mogą być dokonywane na podstawie analizy dokumentacji projektu, np. planów, założeń, kartotek wcześniejszych projektów i innych informacji. Jakość tych dokumentów, tak jak ich konsekwencja w odniesieniu do wymagań oraz przyjętych założeń może być wskaźnikiem ryzyka w projekcie. Techniki gromadzenia informacji: Burza mózgów celem burzy mózgów jest otrzymanie wyczerpującej listy ryzyk w projekcie. Zespół na ogół dokonuje burzy mózgów z udziałem ekspertów z różnych dziedzin spoza zespołu. Kategorie ryzyka oraz struktura zagrożeń mogą być użyte jako szkielet. Następnie ryzyka są identyfikowane i kategoryzowane, a ich definicje doprecyzowane. Technika delficka jest drogą osiągnięcia konsensusu wśród ekspertów. W tym celu eksperci anonimowo udzielają odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu. Kwestionariusze są kierowane do specjalistów, którzy wyrażają opinię na temat problemu i odpowiadają pisemnie na dodatkowe pytania. Dzięki udzielonym odpowiedziom następuje kolejny etap, czyli sprecyzowanie problemu i sposobu jego rozwiązania. Wyniki są następnie przedstawiane ekspertom razem z listą anonimowych uwag i uzasadnieniem propozycji. Eksperci rozważają problem jeszcze w kilku cyklach, podczas których dochodzą wspólnie do propozycji rozwiązania problemu. Ankiety Identyfikacja przyczyn źródłowych polega na doprecyzowaniu definicji ryzyk i pozwala na pogrupowanie ryzyk według przyczyn. Analiza SWOT Analiza list kontrolnych może być realizowana na podstawie informacji historycznych i cześniej zgromadzonej wiedzy. Analiza założeń jest narzędziem, które pozwala na odkrycie ważności i możliwości zastosowania założeń w projekcie. Identyfikuje ryzyka związane z nieścisłością, sprzecznością i niekompletnością założeń. Techniki oparte na diagramach: 1. Diagramy przyczynowo-skutkowe przydatne w identyfikacji przyczyn poszczególnych ryzyk; 2. Schematy blokowe systemu lub procesu pokazują rozmaite elementy i powiązania w systemie, a także mechanizmy przyczynowo-skutkowe; 3. Diagramy wpływów są graficzną reprezentacją wpływów, porządku czasowego zdarzeń, a także innych relacji wśród zmiennych i rezultatów. Rezultatem identyfikacji ryzyka może być rejestr ryzyk, na który składają się: Lista zidentyfikowanych ryzyk; Lista potencjalnych reakcji; Źródłowe przyczyny ryzyk; Zaktualizowane kategorie ryzyk.

11 Joanna Bryndza Identyfikacja ryzyka projektu informatycznego Zakończenie Identyfikacja potencjalnych zagrożeń jest jednym z najtrudniejszych etapów procesu zarządzania ryzykiem projektów informatycznych. Wiąże się to przede wszystkim z trudnościami w określeniu i zdefiniowaniu poszczególnych rodzajów ryzyk. Wielość metod identyfikacji ryzyka projektu informatycznego pozwala na dobór najbardziej odpowiedniej i na podstawie uzyskanych wyników na ocenę ich wpływu na projekt, a także, w dalszych etapach na podjęcie środków zmierzających do wyeliminowania bądź zmniejszenia negatywnych skutków zdarzeń zwiększających ryzyko projektu. 5. Literatura 1. Bradley K., Podstawy metodyki PRINCE2, Centrum Rozwiązań Menedżerskich, Warszawa Chapman C., Ward S., Project risk management. Processes, Techniques and Insights, Wiley, Chichester DeMarco T., Zdążyć przed terminem. Opowieść o zarządzaniu projektami, Studio Emka, Warszawa Frączkowski K., Zarządzanie projektem informatycznym, Politechnika Wrocławska, Wrocław MSF Risk Management Discipline v.1.1, Microsoft Corp., Project Management Body of Knowledge, Pritchard C. L., Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG-PRESS, Warszawa Szyjewski Z., Metodyki zarządzania projektami informatycznymi, Placet, Warszawa IDENTIFICATION OF INFORMATION PROJECT RISK Summary Risk is present in every aspect of information project. The article introduces the phases of project risk management process: identification, evaluation, planning, ownership, prevention and monitoring. The author presents selected techniques, which are useful in identification phase. The author describes the model of project risk management process and the place of identification in this process. The main aim of the article is an introduction to the methods of identification. Keywords: information project, risk identification, methods of identification Joanna Bryndza Katedra Teorii Informatyki, Akademia Ekonomiczna, Wrocław, Koamndorska 118/ joanna.bryndza@ae.wroc.pl

12 12 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 AGNIESZKA BUDZIEWICZ-GUŹLECKA Uniwersytet Szczeciński ZARZĄDZANIE INFORMACJĄ W PRZEDSIĘBIORSTWACH GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Streszczenie W artykule zaprezentowano istotność zarządzania informacją w organizacji funkcjonującej w Nowej Gospodarce. Przedstawiono system informacyjny przedsiębiorstw oraz przykładowy system informacji marketingowej w przedsiębiorstwie, które mogą pomóc w osiągnięciu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Słowa kluczowe: informacja, zarządzanie informacją, system informacji marketingowej 1. Wprowadzenie Burzliwe zmiany, jakie następują we współczesnym świecie wymuszają na podmiotach gospodarczych konieczność ciągłej, nieustannej obserwacji i analizy zachodzących wokół procesów oraz podejmowania błyskawicznych reakcji w celu utrzymania swej pozycji na rynku. Zjawiska takie jak, liberalizacja, globalizacja oraz szybko zmieniające się potrzeby i oczekiwania klientów powodują, że warunkiem utrzymania konkurencyjnej pozycji na rynku jest umiejętność efektywnego gromadzenia, przetwarzania i wykorzystywania informacji. Informacja staje się podstawą dla sprawnego funkcjonowania firm, administracji wszystkich szczebli oraz życia jednostek. Informacja - przetworzona do jak najbardziej dogodnej dla użytkownika postaci, dostarczona w miejsce gdzie jest właśnie potrzebna i w czasie gdy jest potrzebna. Rola informacji oraz środków technicznych wspomagających korzystanie z informacji jest obecnie tak duża, że powszechne staje się określenie - cywilizacja informacji. Przemiany dotyczą nie tylko sfery gospodarczej ale również społecznej, a ich tempo i zakres można określić mianem rewolucji, która z ery industrialnej (przemysłowej) przenosi nas wszystkich do nowego etapu rozwoju cywilizacji: społeczeństwa informacyjnego. Przełom cywilizacyjny, którego jesteśmy świadkami, związany jest z pojawieniem się Nowej Gospodarki, gospodarki opartej na wiedzy, która staje się zasobem strategicznym na wszystkich szczeblach gospodarowania. Obecnie to nie kapitał materialny, ale intelektualny ma kluczowe znaczenie w rozwoju organizacji i jest podstawowym czynnikiem jej sukcesu. 2. Rola informacji w gospodarce Informacja (a z nią związana wiedza) stają się, obok ziemi, pracy i kapitału, czwartym i to bardzo istotnym czynnikiem produkcji. Posiadanie wiedzy otwiera dostęp do pozostałych zasobów i umożliwia działania tworzące bogactwo. jedynie ludzie są bowiem zdolni do tworzenia wartości dodanej ukrytej w zasobach. 1 Tempo zachodzących przemian gospodarczych oraz procesy i zjawiska występujące w zmieniającym się otoczeniu, implikują, a nawet wymuszają potrzebę zrozumienia istoty i ogromnego znaczenia zastosowania wiedzy. Dla współczesnych organizacji, które 1 Por. T. Rojek: Zarządzanie wiedzą a procesy restrukturyzacji i rozwoju przedsiębiorstw. Przegląd Organizacji 2001, nr 1.

13 Agnieszka Budziewicz-Guźlecka Zarządzanie informacją w przedsiębiorstwach gospodarki opartej na wiedzy 13 chcą przetrwać oraz mieć szansę na dalszy rozwój, wiedza powinna stanowić kluczowy zasób strategiczny. Oznacza to potrzebę opracowania oraz implementacji systemu zarządzania wiedzą w każdym obszarze działalności organizacji, jako procesu integrującego, będącego wyznacznikiem realizacji przyjętych celów strategicznych. 2 W celu umiejętnego zarządzania wiedzą należy mieć rozwinięty system zarządzania informacją. Istotne jest rozróżnienie podstawowych pojęć, takich jak dane, informacja, wiedza i mądrość, które w potocznym znaczeniu często traktowane są jako synonimy. Tymczasem pojęcia te różnią się znacznie. Dane są pojęciem najwęższym i mają podrzędną pozycję w stosunku do informacji i wiedzy. Dane definiuje się jako niepołączone ze sobą, fakty. W kontekście organizacyjnym dane oznaczają sformalizowany zapis dokonywanych transakcji. Innymi słowy, dane to surowe, nie poddane analizie fakty, liczby i zdarzenia, z których można opracować informacje. Rozwój technologii i idąca w ślad za tym komputeryzacja przedsiębiorstw znacznie ułatwiają i przyspieszają proces zarządzania danymi. Z drugiej strony stanowią pokusę do gromadzenia zbyt wielu zbędnych danych. Poprzez informacje rozumiemy te dane, które zostały poddane kategoryzacji i klasyfikacji lub w inny sposób zostały uporządkowane. Informacje oznaczają dane przedstawione w sposób mający jakieś znaczenie lub zinterpretowane w kontekście określonego celu. Podstawową rolą informacji jest zmiana sposobu, w jaki odbiorca postrzega pewne rzeczy. Informacja ma przez to wpływ na jego osąd i zachowanie, co odróżnia ją od danych. Natomiast wiedza oznacza uporządkowane i "oczyszczone" informacje. Powstaje ona dopiero po wyciągnięciu wniosków z dostępnych danych i informacji. W przeciwieństwie do danych i informacji wiedza ma charakter intuicyjny, przez co jest trudniejsza od nich do zdefiniowania i analizy. Ponieważ wiedza pochodzi od ludzi i znajduje się w ludzkich umysłach, jest czymś równie skomplikowanym i podobnie jak ludzie nieprzewidywalnym. Posiadanie bogatej wiedzy na dany temat prowadzi zaś do mądrości. Mądrość oznacza więc użycie wiedzy w praktyce. 3 Informacje i dane mogą być gromadzone i przetwarzane za pomocą systemów komputerowych, natomiast w przypadku wiedzy i mądrości systemy informatyczne służą głównie wspomaganiu procesów uczenia się i przekazywania (dzielenia) wiedzy. Wiedza ma charakter dynamiczny, staje się najbardziej poszukiwanym produktem i kapitałem. Szczególne znaczenie dla współczesnych przedsiębiorstw usługowych ma kapitał intelektualny obejmujący wysoko wykształconych pracowników posiadających wiedzę i umiejętności jej użytkowania do projektowania współczesnych systemów technologii organizacji produkcji i świadczenia usług oraz sposobów i technik zarządzania umożliwiających spełnienie oczekiwań klienta. 4 Rosnąca kompleksowość, dynamika i nieciągłość otoczenia, poszerzanie się jego granic i coraz większy wpływ, jaki wywiera ono na losy przedsiębiorstw usługowych, oznacza konieczność zdobywania, przetwarzania i wykorzystywania coraz większej liczby informacji w coraz krótszym czasie. Zmieniające się szybko otoczenie zmusza przedsiębiorstwa usługowe do silnego koncentrowania się w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej, poprzez niekonwencjonalne i innowacyjne zachowania. Jako cechę charakterystyczną Nowej Gospodarki wskazuje się również istnienie w gospodarce oddzielnego sektora sektora informacyjnego, którego działalność polega na generowaniu, gromadzeniu, przechowywaniu, przetwarzaniu, ochronie i udostępnianiu informacji. 5 Przez sektor 2 Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Praca zb. pod red. B. Wawrzyniaka, Wydawnictwo WSPIZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s T. Jakubowski: Zarządzanie wiedzą w firmach konsultingowych. Gazeta IT 2002, nr 7. 4 W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk: Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s J. Oleński: Ekonomika informacji metody. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 35.

14 14 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 informacyjny należy rozumieć sektor, w którym jednym z podstawowych rodzajów działalności jest realizacja procesów informacyjnych i projektowanie, wdrażanie lub eksploatacja systemów i zasobów informacyjnych. 3. System informacyjny przedsiębiorstwa Gromadzenie, przetwarzanie i dostarczanie informacji odpowiednim jednostkom w celu podejmowania decyzji umożliwia system informacyjny przedsiębiorstwa. Systemem informacyjnym wewnątrz organizacji nazywamy zintegrowany zespół ludzi, środków i metod zbierania, kodowania, dekodowania, przechowywania, przetwarzania, odnajdywania i komunikowania a także aktualizacji i użytkowania danych potrzebnych kadrze kierowniczej do podejmowania decyzji i kierowania 6. System informacyjny jest w znacznym stopniu odzwierciedleniem struktury organizacyjnej, ponieważ wskazuje ona na główne drogi przepływu danych, uwidaczniając przy tym hierarchię potrzebnych informacji na poszczególnych szczeblach organizacyjnych oraz wzajemne relacje między komórkami i generowanymi przez nie danymi. Przy takim rozumieniu systemu informacyjnego organizacje mają z góry ustalone potrzeby i w związku z tym wymagają, aby system między innymi: 7 dostarczał informacji kompleksowych i aktualnych, zapewniał selektywne i skuteczne wykorzystanie informacji oraz właściwą ich wymianę pomiędzy komórkami organizacyjnymi, przełożonymi i podwładnymi w obydwu kierunkach, był prosty w użytkowaniu i zapewniał stałe, niejako automatyczne metody pozyskiwania informacji z ustalonych źródeł, umożliwiał natychmiastowe pozyskanie danych, nawet z najniższego szczebla zarządzania, wyszukiwanie i kojarzenie informacji z różnych źródeł, przedstawienie danych i wyników ich analiz w różnych układach sprawozdawczych, przepływ informacji opierał się również na sprzężeniach zwrotnych. Głównymi miernikami efektywności systemu informacyjnego są czas dostępu do informacji, ich zakres oraz jakość. W warunkach coraz większej ilości informacji dostępnych w systemach informacyjnych przedsiębiorstw i coraz krótszego czasu, jakim w zmiennym otoczeniu dysponują menadżerowie na podjęcie decyzji, decydującego znaczenia nabiera jakość informacji. W stosunku do informacji wykorzystywanej w działalności gospodarczej, najczęściej formułowane są wymagania wskazujące, że informacja musi być: 8 dokładna dostarczać wiarygodnego odzwierciedlenia rzeczywistości, aktualna dostępna w czasie umożliwiającym właściwe działanie, kompletna dostarcza wszelkich potrzebnych faktów i szczegółów, odpowiednia przydatna w szczególnych warunkach i w odniesieniu do szczególnych potrzeb. Procesy informacyjne odgrywają w przedsiębiorstwach coraz większą rolę z uwagi na globalizację rynku, wzrost konkurencji, wykorzystywanie jakości do uzyskania przewagi rynkowej, szybki rozwój technologii informacji i komunikacji. W związku z tempem zmian w otoczeniu i wewnątrz samych organizacji, posiadanie właściwych informacji i skuteczność ich wykorzystania ma decydujące znaczenie dla ich przetrwania i rozwoju. Przykładem może być usprawnienie 6 M. Pańkowska: Zarządzanie zasobami informatycznymi. Difin, Warszawa 2001, s S. Pietrzak: Informacyjny system zarządzania przedsiębiorstwem, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 1998, nr 6 8 R. W. Griffin: Podstawy zarządzania organizacjami. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001, s

15 Agnieszka Budziewicz-Guźlecka Zarządzanie informacją w przedsiębiorstwach gospodarki opartej na wiedzy 15 procesów informacyjnych w obszarze sprawozdawczości. Dzięki szybszemu dostępowi do wiarygodnych informacji możliwe jest uzyskanie przewagi nad konkurencją wynikającą z szybszego dostępu do informacji. Redukcji ulegają ryzyko i koszty błędnych decyzji. Szybsze dostarczenie informacji, wydłuża czas na podjęcie decyzji, co może okazać się czynnikiem kluczowym chociażby dla sukcesu przedsięwzięć inwestycyjnych System informacji marketingowej przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo, które che być wygranym na rynku musi dobrze tworzyć swoje strategie marketingowe, a w tym celu musi mieć dostęp do informacji i umieć w sposób skuteczny i odpowiedni ją wykorzystać. Dlatego też przedsiębiorstwo powinno posiadać system informacji marketingowej. System informacji marketingowej jest to skoordynowany zespół ludzi, procedur, działań i narzędzi, głównie systemów komputerowych, dla wytwarzania, przechowywania i wykorzystywania danych w celu zapewnienia uporządkowanego dopływu aktualnych i trafnych informacji ze źródeł wewnętrznych i zewnętrznych, niezbędnych do podejmowania decyzji marketingowych. 10 System informacji marketingowej jest systemem [ ] przekazaniu na czas potrzebnej i dokładnej informacji do osób podejmujących decyzje dotyczące marketingu. 11 System informacji marketingowej powinien składać się z czterech podsystemów 12 : 1. wewnętrzna dokumentacja danych; 2. wywiad marketingowy; 3. badania marketingowe; 4. wspieranie decyzji marketingowych. Wewnętrzna dokumentacja danych to wszelkie dane danego przedsiębiorstwa, które pochodzą z raportów, sprawozdań, chociażby dotyczących sprzedaży. Wywiad marketingowy są to codzienne informacje na temat sytuacji związanej z otoczeniem firmy. Takie informacje są zdobywane poprzez zbieranie danych ze stron www, poprzez informacje z bieżącej prasy oraz wydawnictw branżowych (w niektórych przedsiębiorstwach jest osoba odpowiedzialna za przejrzenie całej prasy związanej w jakiś sposób z firmą i rozesłaniem artykułów do pracowników). Takie informacje są również zdobywane poprzez bezpośredni kontakt pracowników z klientami bieżącymi, czy też zdobyte od firm konkurencyjnych. Badania marketingowe to systematyczne gromadzenie i odpowiednie przetwarzanie informacji na potrzeby danego przedsiębiorstwa i dotyczą konkretnych elementów, czy też odpowiedniego czasu. Natomiast podsystem wspierania decyzji marketingowych to bazy danych oraz wszelkie programy komputerowe, które pozwalają na szybkie przetwarzanie danych. Przykładowy system informacji marketingowej został zawarty w tabeli 1. 9 A. Bielewicz: Od informacji do decyzji, od decyzji do sukcesu. Computerworld 2005, nr T. Sztucki: Encyklopedia marketingu. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa Ph. Kotler: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola. Wyd. Gebethner&S-ka, Warszawa 1994, s Tamże.

16 16 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Konsument potrzeby postawy intencje zakupy charakterystyka Otoczenie marketingowe konkurencja technologia gospodarka prawo i regulacje czynniki społeczno kulturalne ądzania marketingowe personel ds. sprzedaży prace badawczorozwojowe kanały dystrybucji dostawcy agencje reklamowe Tabela 1. Elementy systemu informacji marketingowej M A R K E T I N G O W E Podsystem badań marketingowych Podsystem obserwacji otoczenia Podsystem informacji rządowej N A L I Z A D A N Y C H Ocena możliwości rynkowych trendy w popycie nowe produkty rozmiar rynku stopa wzrostu prognoza sprzedaży źniki oceny działalności Udział w rynku Sprzedaż Koszty Zyski Ocena marketingu-mix Produkt Promocja Dystrybucja Personel ds. sprzedaży Ceny Opracowanie nowego produktu Strategiczne oceny: Konkurencji Pozycjonowania Produktu-mix marke- Planowanie tingowe Wejście Elementy systemu Wyjście Wyniki D Podsystem wewnętrznych A Identyfikacja możliwości A sprawozdań N E Ocena działalności Źródło: Opracowanie na podstawie: B. Żurawik, W. Żurawik: Zarządzanie marketingiem w przedsiębiorstwie, PWE. Warszawa 1996, s. 83 Tabela ta ukazuje, jak wiele informacji może zostać wygenerowanych przez dobrze funkcjonujący system informacji marketingowej. System informacji marketingowej może w przedsiębiorstwie pełnić następujące funkcje: 13 zasilanie informacjami badań strategicznych, również marketingowych, które są związane z przygotowaniem strategii przedsiębiorstwa, czy też ściślej rozwoju produktu, czy segmentacji rynku; wspomaganie informacjami rynkowymi procesu podejmowania decyzji strategicznych firmy, chociażby z wyborem celów strategicznych i dostosowaniem do nich odpowiednich strategii marketingowych; ułatwianie i podejmowanie taktycznych i operacyjnych decyzji marketingowych w celu wykorzystania odpowiednich instrumentów marketingowych; ułatwianie komunikacji wewnątrz firmy pomiędzy działami, wydziałami; 13 Badania rynkowe i marketingowe. Praca zbiorowa pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1994, s. 195.

17 Agnieszka Budziewicz-Guźlecka Zarządzanie informacją w przedsiębiorstwach gospodarki opartej na wiedzy 17 dostarczanie coraz to nowych informacji o otoczeniu rynkowym, technologicznym oraz społecznym firmy, które mogą być kluczowe dla rozwoju danego przedsiębiorstwa; kontrolę przebiegu działań marketingowych firmy. 5. Zakończenie Sama rewolucja technologiczna nie wystarcza, aby postęp społeczno-gospodarczy w epoce globalizacji zapewniał rozwój. Jest ona w stanie pokonywać granice fizyczne i z tego punktu widzenia w zasadzie nie ma już jakichś ekonomicznie znaczących niedostępnych zakątków ziemi, nie ma zatem i regionów, gdzie nie można by z czysto technicznego punktu widzenia zainwestować, wyprodukować, sprzedać czy kupić. 14 Konieczne jest tworzenie nowego ładu instytucjonalnego na skalę międzynarodową, przy pomocy technik przekazywania informacji. Właściwie teraz barierą nie jest już ani zakres, ani tempo przekazywania informacji, ze względu na stosowane techniki i technologie, ale przede wszystkim zdolność do sensownego wykorzystania tych możliwości. Warunkiem rozwoju zarządzania informacją w przedsiębiorstwach jest dostatecznie rozwinięta infrastruktura informacyjna. Jednakże konieczne jest poniesienie wysokich nakładów na inwestycje w kształcenie oraz rozwój umiejętności, badania naukowe oraz rozwój w szerokim tego pojęcia znaczeniu. 6. Literatura 1. Badania rynkowe i marketingowe. Praca zbiorowa pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa Bielewicz A.: Od informacji do decyzji, od decyzji do sukcesu. Computerworld 2005, nr Griffin R. W.: Podstawy zarządzania organizacjami. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa Grudzewski W. M., I. K. Hejduk I. K.: Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie. Wydawnictwo Difin, Warszawa Jakubowski T.: Zarządzanie wiedzą w firmach konsultingowych. Gazeta IT 2002, nr Kołodko G.: Nowa gospodarka i stare problemy. Nowa gospodarka i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycznych. Wyd. Key Text sp. Z o.o., Warszawa Kotler Ph.: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola. Wyd. Gebethner&S-ka, Warszawa Oleński J.: Ekonomika informacji metody. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Pańkowska M.: Zarządzanie zasobami informatycznymi. Difin, Warszawa Pietrzak S.: Informacyjny system zarządzania przedsiębiorstwem, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 1998, nr Rojek T.: Zarządzanie wiedzą a procesy restrukturyzacji i rozwoju przedsiębiorstw. Przegląd Organizacji 2001, nr Sztucki T.: Encyklopedia marketingu. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Praca zb. pod red. B. Wawrzyniaka, Wydawnictwo WSPIZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa Por. G. Kołodko: Nowa gospodarka i stare problemy. Nowa gospodarka i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycznych. Wyd. Key Text sp. Z o.o., Warszawa 2001, s. 16.

18 18 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 INFORMATION MANAGEMENT IN KNOWLEDGE-BASED ECONOMY COMPANIES Summary This article shows fundamentality of information management in organization, which functions in the New Economy. It also presents information system in organizations and hypothetical marketing information system in organization, which could help to achieve good position on the market. Keywords: information, information management, marketing information system Agnieszka Budziewicz-Guźlecka Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Katedra Ekonomiki i Organizacji Telekomunikacji Cukrowa 8, Szczecin agnieszka.budziewicz@wzieu.pl

19 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej HANNA BURY, DARIUSZ WAGNER Instytut Badań Systemowych WYZNACZANIE MEDIANY LITVAKA W PRZYPADKU WYSTĘPOWANIA OBIEKTÓW RÓWNOWAŻNYCH W OCENIE GRUPOWEJ Streszczenie Wiele metod wyznaczania oceny grupowej można stosować w sytuacjach, kiedy w ocenach ekspertów występują obiekty równoważne. Uwzględnienie możliwości występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej jest trudniejszym zagadnieniem i w wielu metodach wyklucza się taką ewentualność, co w istotny sposób ogranicza zakres dopuszczalnych rozwiązań. Jest to szczególnie istotne w przypadku metod wyznaczania oceny grupowej, których podstawę stanowi minimalizowanie stosownie zdefiniowanej odległości między uporządkowaniami obiektów. Przyjęcie założenia o występowaniu obiektów równoważnych w ocenie grupowej wyznaczanej na podstawie odległości między uporządkowaniami wiąże się z koniecznością uwzględnienia wszelkich możliwych postaci uporządkowań przyjmowanych jako ocena grupowa. Zadanie to można rozwiązać przeszukując wszystkie możliwe uporządkowania. Możliwość zastosowania tego podejścia ogranicza liczba uporządkowań, które należy uwzględnić, szybko rosnąca ze wzrostem liczby obiektów. Racjonalnym podejściem wydaje się próba wyznaczenia oceny grupowej poprzez rozwiązanie odpowiedniego zadania optymalizacji. W pracy przedstawiono sformułowanie tego zadania. Podano również przykłady numeryczne. Słowa kluczowe: decyzje grupowe, oceny ekspertów, obiekty równoważne, mediana Litvaka 1. Wprowadzenie W praktyce stosowania ocen grupowych często zdarza się, że eksperci nie są w stanie jednoznacznie określić czy w sensie przyjętego kryterium lub zbioru kryteriów - dany obiekt jest lepszy, czy też gorszy od drugiego. Wiele metod wyznaczania oceny grupowej można stosować w sytuacjach, kiedy w ocenach ekspertów występują obiekty równoważne. Uwzględnienie możliwości występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej jest już znacznie trudniejszym zagadnieniem i w wielu metodach wyklucza się taką ewentualność. Przyjęcie tego założenia w istotny sposób ogranicza zakres dopuszczalnych rozwiązań. Jest to szczególnie istotne w przypadku metod wyznaczania oceny grupowej, których podstawę stanowi minimalizowanie stosownie zdefiniowanej odległości między uporządkowaniami obiektów. W metodach tych wyznaczenie oceny grupowej sprowadza się do znalezienia uporządkowania, które w sensie przyjętej odległości jest najmniej oddalone od uporządkowań podanych przez ekspertów. Do grupy tych metod należą np. mediana Kemeny ego (Kemeny (1959), Kemeny, Snell (1960)), metoda Cooka-Seiforda (Armstrong, Cook, Seiford (1982), Cook, Seiford (1978), Cook, Kress, Seiford (1997), Cook (2006)) i mediana Litwaka (Litvak (1982)), różniące się przyjętą definicją odległości. Zakładając brak obiektów równoważnych w ocenie grupowej wymienione metody można łatwo oprogramować - powstały liczne algorytmy heurystyczne; można też wyznaczenie oceny grupowej sprowadzić do

20 20 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 rozwiązania zadania optymalizacji całkowitoliczbowej (Bury, Wagner (1999), (2000), (2007), Hwang, Lin (1987), Litvak (1982), Nurmi (1987)). Przyjęcie założenia o możliwości występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej wyznaczanej na podstawie odległości między uporządkowaniami wiąże się z koniecznością uwzględnienia wszelkich możliwych postaci uporządkowań przyjmowanych jako ocena grupowa. Zadanie to można rozwiązać przeszukując wszystkie możliwe uporządkowania i wybierając to (lub te), które w sensie przyjętej odległości znajduje się (znajdują się) najbliżej zbioru uporządkowań podanych przez ekspertów. Możliwość zastosowania tego podejścia ogranicza liczba uporządkowań, które należy uwzględnić, szybko rosnąca ze wzrostem liczby obiektów. Dla trzech obiektów mamy 13 możliwych uporządkowań (w tym 6 uporządkowań bez równoważności), dla czterech obiektów 75 (w tym 24 bez równoważności), dla pięciu 541 (w tym 120 bez równoważności), dla sześciu obiektów 4683 (w tym 720 bez równoważności) itd. Racjonalnym podejściem wydaje się zatem próba wyznaczenia oceny grupowej poprzez rozwiązanie odpowiedniego zadania optymalizacji. Zdaniem autorów sformułowanie tego zadania można uprościć stosując zaproponowany przez Armstronga, Cooka i Seiforda (1982) zapis pozycji zajmowanych przez obiekty równoważne w uporządkowaniach oraz posługując się wprowadzonym w pracy Bury, Wagner (2007) pojęciem struktury. W pracy podjęto próbę sformułowania tego zadania. Podano również przykłady numeryczne. 2. Zapis pozycji zajmowanych przez obiekty i struktury obiektów Załóżmy, że mamy zbiór obiektów O = {O 1,, O n } oraz K ekspertów, których zadaniem jest uporządkowanie zbioru obiektów zgodnie z przyjętym kryterium (zbiorem kryteriów). Eksperci podają swoje opinie w postaci uporządkowań P k = O,..., O, k=1,, K, (1) i 1 i n gdzie obiekt uważany za najlepszy zajmuje pierwszą pozycję a obiekt uważany za najgorszy ostatnią. Zakłada się również, że zarówno w opiniach ekspertów, jak i w ocenie grupowej, na jednej pozycji może znajdować się więcej niż jeden obiekt. Najczęściej stosowany zapis uporządkowań, w których występują obiekty równoważne ma po-,..., O,...,O,..., O, gdzie w nawiasie jest ujęta grupa obiektów równoważnych. Zapis stać i ( i i ) n O 1 p p+ r i ten będziemy nazywać tradycyjnym. W dalszych rozważaniach przyjmujemy, że numer pozycji w uporządkowaniu (w zapisie tradycyjnym) jest oznaczony literą j, liczność grupy obiektów równoważnych wynosi r. Przy tym zapisie liczba pozycji, na których są rozmieszczone obiekty nie jest stała; zależy bowiem od liczby grup obiektów równoważnych oraz od liczności każdej z tych grup. W przypadku braku obiektów równoważnych liczba pozycji zajmowanych przez obiekty w ich dowolnym uporządkowaniu jest równa liczbie obiektów n. Armstrong, Cook i Seiford (1982) (dalej cytowani jako ACS) zaproponowali następujący sposób zapisu uporządkowań, w których występują obiekty równoważne. Przyjmujemy, że grupa obiektów równoważnych o liczności r zajmuje w uporządkowaniu miejsca rozpoczynając od pozycji j = p. Według propozycji ACS obiekty O,..., O umieszczone są na pozycji będącej śred- + nią określoną jak następuje: ip i p r

21 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej 21 p + (p + 1) (p + r 1) 2p + (r 1) r 1 t= = r= p+. (2) r 2r 2 Jeżeli liczność grupy obiektów równoważnych jest liczbą parzystą (przyjmijmy, że wynosi 2b, b n/2), to grupie tej będzie przyporządkowana pozycja t = (p + b) 1/ 2. Jeżeli zaś jest to liczba nieparzysta (przyjmijmy 2b+1, gdzie b < n/2) to t = (p + b). Pozycje t, w odróżnieniu od tradycyjnych, będą nazywane połówkowymi. A zatem w zależności od tego czy r jest liczbą parzystą, czy też nie, będą występować pozycje opisane przez liczby całkowite bądź ułamkowe. Przy liczbie obiektów równej n, obiektom mogą być przyporządkowane następujące pozycje w uporządkowaniu: T = {1, 1½, 2, 2½, 3, 3½,.., n-1, n-½, n}. (3) Liczba możliwych pozycji wynosi 2n-1. Należy podkreślić, że w zapisie ACS suma pozycji obiektów w uporządkowaniu jest stała. Przykład 1. Załóżmy, że pięciu ekspertów przedstawiło uporządkowania pięciu obiektów (w nawiasach ujęto obiekty równoważne): zapis tradycyjny Tabela 1. suma pozycji zapis połówkowy suma pozycji P 1 : O 4, O 5, (O 2, O 3 ),O 1 4, 3, 3, 1, , 3.5, 3.5, 1, 2 15 P 2 : O 2, O 1, O 4, O 5, O 3 2, 1, 5, 3, , 1, 5, 3, 4 15 P 3 : O 2, (O 1, O 3, O 5 ), O 4 2, 1, 2, 3, , 1, 3, 5, 3 15 P 4 : (O 2,O 3 ), O 4, (O 1, O 5 ) 3, 1, 1, 2, , 1.5, 1.5, 3, P 5 : (O 1,O 2 ), (O 3, O 4, O 5 ) 1, 1, 2, 2, , 1.5, 4, 4, 4 15 Uśredniony zapis pozycji zajmowanych przez obiekty umożliwia utworzenie macierzy zawierającej wszystkie możliwe struktury uporządkowań obiektów, w tym uporządkowań zawierających grupy obiektów równoważnych. Należy zaznaczyć, że sam numer pozycji nie przesądza, ile obiektów równoważnych znajduje się na danej pozycji. Warunkiem jednoznacznego określenia liczby obiektów równoważnych znajdujących się na danej pozycji jest wykorzystanie dodatkowej informacji o pozycji (w zapisie tradycyjnym) zajmowanej przez pierwszy z grupy obiektów równoważnych. Pozycję tę nazwiemy poziomem i będziemy dalej oznaczać literą l, l =1,..., n. Poziom l=1 wyznacza te grupy obiektów równoważnych, w których pierwszy obiekt znajduje się na pierwszej pozycji w uporządkowaniu. Poziom l=2 określa te grupy obiektów równoważnych, w których pierwszy obiekt stoi na drugiej pozycji w uporządkowaniu itd. t Grupę pozycji równoważnych nazwiemy strukturą i oznaczymy przez S l ; jest ona zależna zarów-

22 22 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 no od pozycji t, t T, jak i od poziomu l. Liczbę elementów danej struktury, to znaczy liczbę pozycji równoważnych odpowiadających danej pozycji połówkowej t oraz poziomowi l oznaczymy przez s l t, 1 s l t Bury, Wagner (2007). n. Szczegółowe omówienie macierzy struktur S zostało podane w pracy t W wierszach macierzy struktur S są umieszczone struktury S l odpowiadające danemu poziomowi l a w kolumnach te, które są związane z daną pozycją połówkową t (J oznacza pozycję podwojoną, J=2t). Tabela 2. J t 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 l = 1 1 (1,2) (1,2,3) (1,2,3,4) (1,2,3,4,5) (1,2,3,4,5,6) (1,2,3,4,5,6,7) (1,2,3,4,5,6,7,8) l = 2 2 (2,3) (2,3,4) (2,3,4,5) (2,3,4,5,6) (2,3,4,5,6,7) l = 3 3 (3,4) (3,4,5) (3,4,5,6) l = 4 4 (4,5) l = 5 Wartości współczynników s l t dla n=5 podano w tabeli 3. Tabela 3. J t 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 l = l = l = l =4 1 2 l = Wyznaczanie oceny grupowej za pomocą mediany Litwaka B.G. Litvak (1982) zaproponował, aby odległość między uporządkowaniami wyznaczać na podstawie tzw. wektorów preferencji. Definicja 1 (Litvak (1982)). Danemu uporządkowaniu P k można przypisać wektor preferencji k k k π = { π1,..., πn }, k = 1,..., K (4) k gdzie π i jest równe liczbie obiektów poprzedzających i-ty obiekt w rozważanym uporządkowaniu, K liczba uporządkowań podanych przez ekspertów.

23 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej 23 Przykład 2. Dla uporządkowań podanych w Przykładzie 1 wektory preferencji są, jak następuje: Tabela 4. wektory preferencji P 1 : O 4, O 5, (O 2, O 3 ),O 1 4, 2, 2, 0, 1 P 2 : O 2, O 1, O 4, O 5, O 3 1, 0, 4, 2, 3 P 3 : O 2, (O 1, O 3, O 5 ), O 4 1, 0, 1, 4, 1 P 4 : (O 2,O 3 ), O 4, (O 1, O 5 ) 3, 0, 0, 2, 3 P 5 : (O 1,O 2 ), (O 3, O 4, O 5 ) 0, 0, 2, 2, 2 k1 k2 Definicja 2 (Litvak (1982)). Dane są dwa wektory preferencji π i π. Odległość między tymi wektorami zdefiniowana jest następująco n 1 ( π, k2 π ) = d k k1 k2 π π (5) i= 1 i i Można wykazać, że tak zdefiniowana odległość spełnia wszystkie aksjomaty jednoznacznie określające miarę "bliskości" (Litvak (1982)). Definicja 3 (Litvak (1982)). Dany jest zbiór uporządkowań {P k }. Odległość uporządkowania P od tego zbioru wyrażona jest następującą zależnością K n (k) ( π, π ) = P k d π π. (6) k= 1 i= 1 i Definicja 4 (Litvak (1982)). Uporządkowanie M M 1 K (k) ( P,...,P ) arg mind ( π, π ) i = (7) π 1 K nazywane jest medianą Litvaka zbioru (,...,P ) P. Wyniki uzyskane przez Litvaka (1982) zostały uogólnione w pracy Bury, Wagner (2003), dzięki czemu obliczanie odległości (6) zostało znacznie ułatwione. Rozważymy dwa przypadki: w medianie nie występują elementy równoważne; w tym przypadku liczba obiektów oraz liczba zajmowanych przez nie pozycji są równe, w medianie mogą występować elementy równoważne; w tym przypadku należy uwzględnić dodatkowe ograniczenia wynikające z macierzy struktury obiektów S W ocenie grupowej nie występują równoważności Wprowadźmy następujące oznaczenia (j oznacza pozycję obiektu w zapisie tradycyjnym)

24 24 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 k( hi gdzie j) π P( j) i π = i=1,...,n; k=1,...k, j=1,...,n; j=1,,n (8) k i P( j) π i jest liczbą obiektów poprzedzających i-ty obiekt w przypadku, gdy zajmuje on j-tą pozycję w uporządkowaniu P. Sumując współczynniki k( j) h i po k (k=1,...,k) otrzymujemy h ( j) i K ( j) k( j) h = h. (9) i k= 1 i ( j) Macierz współczynników h oznaczamy jako H. Współczynniki ( j) i i h wyrażają zagregowaną różnicę między pozycją i-tego obiektu w uporządkowaniu P a jego pozycją w uporządkowaniach P k (k=1,...k). gdzie x i j Odległość (6) można zapisać następująco n n K i= 1 j= 1 k= 1 n n j) k ( j) d = π P( π x = h x (10) 1 = 0 i i ij i= 1 j= 1 i jeżeli w uporządkowaniu P obiekt O i zajmuje j-tą pozycję w przeciwnym razie Kres dolny odległości (10) wynosi (Litvak (1982)) n h i min i= 1 ij (1) (n) G =, gdzie hi min = min[h i,...,hi ] (12) j W rozważanym przypadku problem wyznaczenia mediany Litvaka można sformułować jako następujące zero-jedynkowe zadanie programowania matematycznego (Litvak (1982), Bury, Wagner (2000)) n n i= 1 j= 1 z ograniczeniami ( j) h x min, (13) n i i= 1,...,n j= 1 ij x = 1, (14) ij ograniczenie to oznacza, że dany obiekt może zajmować tylko jedną pozycję oraz (11)

25 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej 25 n j= 1,...,n i= 1 x = 1, (15) ij ograniczenie to oznacza - zgodnie z przyjętym założeniem - że na jednej pozycji można umieścić tylko jeden obiekt W ocenie grupowej występują równoważności W tym przypadku wyznaczenie uporządkowania najmniej odległego od zbioru uporządkowań podanych przez ekspertów wymaga zmodyfikowania zadania optymalizacji (13) - (15). Modyfikacja polega na wprowadzeniu dodatkowych ograniczeń uwzględniających możliwość wystąpienia w ocenie grupowej obiektów równoważnych. Oznacza to, że należy uwzględnić możliwość wystąpienia różnych struktur S l t. Do zapisu pozycji obiektów wykorzystujemy zapis połówkowy ACS. Przy określaniu wektora preferencji przydatne jest spostrzeżenie, że liczba obiektów poprzedzających i-ty obiekt w uporządkowaniu bezpośrednio wynika z poziomu l, na którym ten obiekt występuje w macierzy struktur S i wynosi (l -1), co oznacza, że obiekty występujące na poziomie l =1 poprzedza 0 obiektów, obiekty z poziomu l =2 poprzedza jeden obiekt itd. Wektory preferencji nie zależą od rodzaju zastosowanego zapisu pozycji obiektów. Składowe wektora preferencji dla uporządkowania P są następujące: P( l) π i = ( l 1) λl, l =1,, n, (16) jeżeli w uporządkowaniu P obiekt O i występuje na poziomie l, gdzie λ l 1 = 0 jeżeli struktura z poziomu l występuje w uporządkowaniu P w przeciwnym razie Oznaczenia występujące we wzorze (10) modyfikujemy w następujący sposób: h k( l) i = π P( l) i π k i (17) i=1,...,n, k=1,...k, l =1,...,n. (18) k( i ) Sumując współczynniki h l po k (k=1,...,k) otrzymujemy ( l) K h i = h k= 1 k( l) i ( ) h l i. (19) Macierz współczynników h l oznaczamy jako H. ( i ) Ze sposobu wyznaczania elementów macierzy H wynika, że H = H. Oznaczenie górna kreska wskazuje na inny sposób ustalania składowych wektorów preferencji.

26 26 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 l = 1 l = 2 L l = n (1) (2) (n) O 1 h1 h1 L h1 (1) (2) (n) O 2 = h 2 h1 L h 2. (20) H M M M O M ( 1) (2) ( n) O n h n h1 L h n Zadanie minimalizacji odległości (10) przybiera postać: gdzie l y ij 2n n l J ( l) l hi yij, (21) l yij J= 2 i= 1 l= l J min 1 = 0 jeżeli w uporządkowaniu P obiekt O i zajmuje J-tą pozycję (J=2t oznacza pozycję podwojoną) na poziomie l w przeciwnym razie l = max( 1,J n), l [J / 2]. (23) J J = Wartości l J, l J zależą od liczby obiektów n oraz od numeru pozycji J w macierzy struktur S. Przykładowe wartości współczynników l J, l J dla struktury pięciu obiektów z tabeli 3 podano w tabeli 5. Tabela 5. J t 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 l = l = l = l =4 1 2 l =5 1 l J l J Ograniczenia dla zadania optymalizacji (21) (23) są następujące: (22) (i) J i= 1,...,n J= 2,...,2n l= l l J y l i J = x i J, gdzie (24) x i J 1 = 0 jeżeli w uporządkowaniu P obiekt O i zajmuje J-tą pozycję w przeciwnym razie. (25)

27 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej 27 Ograniczenie to oznacza, że dla ustalonej pozycji J dany obiekt może być umieszczony co najwyżej na jednym poziomie. (ii) J= 2,...,2n l= l J,..., l J i= 1 n y l ij = s γ lj lj, gdzie (26) γ l J 1 = 0 jeżeli struktura w przeciwnym razie J S l występuje w uporządkowaniu P (27) Ograniczenie to oznacza, że na pozycji J oraz na poziomie l (struktura J S l ) można umieścić zero lub s l J obiektów, sl J = J 2l + 1. (28) (iii) i= 1,...,n 2n J= 2 x = 1. (29) i J Ograniczenie to - analogiczne do (14) - oznacza, że dany obiekt może zajmować tylko jedną pozycję. (iv) n + l γl J l= 1,...,n J= 2l = λ l, (30) gdzie λ l jest zdefiniowane zależnością (17). Ograniczenie to oznacza, że na ustalonym poziomie l obiekty można umieścić co najwyżej na jednej pozycji. Należy zauważyć, że λ 1 =1 (w uporządkowaniu P musi wystąpić jedna ze struktur z poziomu l =1) oraz, że (v) l= 2,...,n λ l = l 1 m= 1 γ m, l + m 1 dla l =2,, n. (31) Ograniczenie to oznacza, że występowanie struktury z poziomu l zależy od tego, jakie struktury wystąpiły na poziomach poprzedzających. Warto podkreślić, że ogólna postać zadania optymalizacji z uwzględnieniem możliwości występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej, w której jako odległość przyjęto medianę Cooka-Seiforda została podana w pracy ACS oraz w pracach Cooka i Seiforda (1978), Cooka, Kressa i Seiforda (1997) oraz Cooka (2006). W przedstawionym powyżej sformułowaniu zadania optymalizacji posłużono się innymi zmiennymi, uwzględniającymi wprowadzone przez autorów pojęcie struktury oraz narzucono inne ograniczenia. Opisane zadanie optymalizacji całkowitoliczbowej (21) (31) zostało rozwiązane za pomocą pakietu CPLEX dla n <5,10> obiektów.

28 28 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, Przykłady obliczeniowe 4.1. Uporządkowania pięciu obiektów podane przez pięciu ekspertów Dla zbioru uporządkowań podanych przez ekspertów w Przykładzie 1 mamy n=5, J=2,, 10. Funkcja celu jest obliczana przy użyciu współczynników [ h l ] macierzy odległości H. Macierz H ma postać: (wiersze odpowiadają obiektom O 1,, O 5, kolumny odpowiadają kolejnym poziomom l w macierzy struktur S): H = (32) (1) i (n) i Elementy h i min = min[h,...,h ] zostały zacieniowane. Kres dolny odległości (21) wynosi 21. Wartości l J oraz j l J dla J=2,, 10 podano w tabeli 4. Funkcja celu ma postać sumy składowych dla J=2,..., 10: J=2: 9y y y y y 52 1 J=3: 9y y y y y 53 1 J=4: 9y y y y y y y y y y 54 2 J=5: 9y y y y y y y y y y 55 J=6: 9y y y y y y y y y y (33) 7y y y y y 56 J=7: 6y y y y y y y y y y 57 J=8: 7y y y y y y y y y y 58 J=9: 8y y y y y 59 4 J=10: 11y y y y y Ograniczenia (24) (31) mają postać: (i) (ii) (iii) l J i= 1,...,5 J= 2,...,10 l= l J J= 2,...,10 l= l,..., l i= 1,...,5 J 10 J= 2 J y 5 l i J i= 1 = x y l i J i J = s γ l J l J x = 1 (36) i J ( i ) (34) (35)

29 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej l (iv) λ = γ. (v) l= 1,...,5 l= 2,...,5 λ l l = J= 2l l 1 m= 1 γ l J m, l + m 1 l Wszystkie zmienne y ij, x i J, γlj oraz λ l przyjmują wartości 0 lub 1. Rozwiązanie zadania minimalizacji odległości (33) z ograniczeniami (34) (38) jest następujące: y 22 1 y 14 2 y 38 3 y 48 3 y 58 3 Tabela 6. x 22 γ 21 x 14 γ 42 x 38 x 48 x 58 γ 83 λ 2 λ Pozostałe 140 zmiennych przyjmuje wartości zerowe. Oznacza to, że uporządkowanie najmniej odległe w sensie odległości (21) od zbioru uporządkowań podanych przez ekspertów ma postać: O 2, O 1, (O 3, O 4, O 5 ). (39) Funkcja celu ma wartość 21 i jest to najmniejsza odległość od danego zbioru uporządkowań ekspertów. Kolejność obiektów w ocenie grupowej zaznaczono obramowaniem odpowiednich elementów macierzy H (32). Strukturę uporządkowania wynikowego przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. J t 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 l =1 O 2 l =2 O 1 l =3 O 3, O 4, O 5 l =4 l =5 Warto zauważyć, że w przedstawionym przykładzie postać oceny grupowej można wyznaczyć bezpośrednio na podstawie analizy macierzy H (32). Umieszczając obiekt O 2 na poziomie pierwszym, obiekt O 1 na poziomie drugim oraz obiekty (O 3, O 4, O 5 ) jako grupę obiektów równoważnych na poziomie trzecim otrzymamy rozwiązanie rozpatrywanego zadania. Należy podkreślić, że w przypadku większej liczby obiektów (większy wymiar macierzy H ) oraz występowania w wierszach macierzy H kilku elementów o najmniejszej wartości, znalezienie rozwiązania na drodze bezpośredniej analizy postaci macierzy H nie wydaje się być możliwe. (37) (38)

30 30 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, Uporządkowania siedmiu obiektów podane przez jedenastu ekspertów Tabela 8. P 1 : (O 3, O 4 ), O 2, (O 1, O 7 ), O 6, O 5 P 2 : O 6, O 3, O 5, O 1, O 2, O 7, O 4 P 3 : (O 2, O 4, O 5, O 6 ), (O 1, O 3 ), O 7 P 4 : O 3, O 4, O 2, O 1, O 7, O 6, O 5 P 5 : (O 3, O 6 ), O 4, (O 1, O 5, O 7 ), O 2 P 6 : O 4, O 2, O 6, O 5, O 3, O 1, O 7 P 7 : O 2, O 1, O 6, O 3, (O 5, O 7 ), O 4 P 8 : O 6, O 3, O 4, O 5, O 1, O 7, O 2 P 9 : O 6, (O 2, O 4 ), (O 1, O 3, O 7 ), O 5 Macierz H ma postać P 10 : O 2, O 1, O 6, O 3, O 5, O 7, O 4 P 11 : O 3, O 2, (O 1, O 4 ), O 5, (O 6,O 7 ) H = (40) Elementy h i min zostały zacieniowane. Rozwiązanie zadania optymalizacji (21)- (31) jest następujące: y 62 1 y 34 2 y 27 3 Tabela 9. y 47 3 y y y x 62 γ 12 x 34 γ 24 x 27 x 47 γ 37 x 112 x 512 x 712 γ 512 λ 2 λ 3 l Wynikowe uporządkowanie ma postać: O 6, O 3, (O 2, O 4 ), (O 1, O 5, O 7 ). (41) Kolejność obiektów w ocenie grupowej zaznaczono obramowaniem odpowiednich elementów

31 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej 31 macierzy H. Należy zauważyć, że uporządkowanie O 6, O 2, O 4, (O 1, O 3 ), (O 5, O 7 ) daje taką samą wartość funkcji celu. Elementy tego uporządkowania zaznaczono podwójną ramką w macierzy H. Warto podkreślić, że na podstawie analizy macierzy H (40) trudno byłoby bezpośrednio wyznaczyć postać oceny grupowej. W ocenie grupowej nie wszystkie obiekty zajmują pozycje odpowiadające minimalnym wartościom ( i ) h l, co powoduje, że wartość funkcji celu dla oceny grupowej (41) jest większa od kresu dolnego i wynosi 116 (kres dolny odległości (21) wynosi 107). Strukturę uporządkowania wynikowego przedstawiono w tabeli 10. Tabela 10. J t 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 l =1 O 6 l =2 O 3 l =3 O 2,O 4 l =4 l =5 O 1,O 5,O 7 l =6 l = Uporządkowania dziewięciu obiektów podane przez jedenastu ekspertów Macierz H ma postać Tabela 11. P 1 (O 2, O 3, O 5 ), O 1, O 8, (O 7, O 9 ), O 4, O 6 P 2 O 5, (O 1, O 2 ), O 3, O 8, O 4, O 6, O 7, O 9 P 3 (O 2, O 3, O 5 ), O 1, (O 4, O 7, O 9 ), O 8, O 6 P 4 O 3, O 2, O 1, O 5, O 8, O 7, O 6, O 4, O 9 P 5 O 1, (O 2, O 3, O 5 ), (O 6, O 8, O 9 ), (O 4, O 7 ) P 6 O 2, O 3, (O 1, O 5 ), O 4, O 7, O 9, O 6, O 8 P 7 O 3, (O 2, O 5 ), O 1, O 7, O 8, O 6, O 4, O 9 P 8 O 2, O 3, O 1, O 5, O 4, O 8, O 6, O 9, O 7 P 9 (O 1, O 5 ), (O 2, O 3 ), O 4, O 9, O 6, (O 7, O 8 ) P 10 O 2, O 5, O 1, O 3, O 8, O 4, O 6, O 7, O 9 P 11 O 2, (O 1, O 3, O 5 ), O 4, (O 6, O 8 ), (O 7, O 9 )

32 32 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, H = (42) Elementy h i min zostały zacieniowane. Kres dolny odległości (21) wynosi 94, funkcja celu jest równa 98. Rozwiązanie zadania optymalizacji jest następujące: y 22 1 y 16 2 y 36 2 y 56 2 y y Tabela 12. γ 12 γ 26 γ 510 γ 612 γ y y y γ 714 γ 817 x 22 x 16 x 36 x 56 x 410 x 812 x 614 x 717 x 917 λ 2 λ 5 λ 6 λ 7 λ Wynikowe uporządkowanie ma postać: O 2, (O 1, O 3, O 5 ), O 4, O 8, O 6, (O 7, O 9 ). (43) Kolejność obiektów w ocenie grupowej zaznaczono obramowaniem odpowiednich elementów macierzy H. Model (21) - (31) można zastosować również do wyznaczenia obiektów, które zajmują trzy pierwsze pozycje w uporządkowaniu wynikowym. Zbiór ograniczeń należy wówczas uzupełnić następującymi zależnościami: γ 12 =1, co oznacza, że narzucamy strukturę jednoelementową na poziomie 1 i na pozycji podwojonej J=2, γ 24 =1, co oznacza, że narzucamy strukturę jednoelementową na poziomie 2 i na pozycji podwojonej J=4, γ 36 =1, co oznacza, że narzucamy strukturę jednoelementową na poziomie 3 i na pozycji podwojonej J=6. Wartość funkcji celu wynosi wówczas 105 a uporządkowanie wynikowe ma postać: O 2, O 3, O 5, O 1, O 8, O 4, O 6, (O 7, O 9 ). (44)]

33 Hanna Bury, Dariusz Wagner Wyznaczanie mediany Litvaka w przypadku występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej Podsumowanie W pracy Bury, Wagner (2003) podano algorytmy heurystyczne pozwalające wyznaczyć medianę Litvaka w przypadku, gdy nie można zastosować prostego algorytmu rozwiązywania zadania przydziału. Uogólnienie tych algorytmów na przypadek występowania obiektów równoważnych w ocenie grupowej - zdaniem autorów istotny z punktu widzenia zastosowań praktycznych byłoby trudne. Przedstawione w podrozdziale 3.2 sformułowanie zadania wyznaczania mediany Litvaka przy założeniu, że w ocenie grupowej mogą występować obiekty równoważne w istotny t sposób rozszerza możliwości stosowania tej mediany. Koncepcja struktury obiektów S l wprowadzona w pracy Bury, Wagner (2007) umożliwia łatwe dopasowanie modelu do wymaganej postaci oceny grupowej. Przypadek braku obiektów równoważnych w ocenie grupowej można uwzględnić wprowadzając ograniczenia na zmienne zero-jedynkowe γ l J. Jeżeli ze względów praktycznych (np. przy zastosowaniu metody mediany Litvaka do wyłonienia ścisłego zarządu danego gremium) byłoby konieczne znalezienie uporządkowania, w którym istotne byłyby jedynie obiekty zajmujące m pierwszych bądź ostatnich miejsc, wówczas takie ograniczenia bez trudu można wprowadzić do rozpatrywanego zadania optymalizacji. Przedstawione podejście może być stosowane również w przypadku innych definicji odległości między uporządkowaniami. 6. Literatura 1. Armstrong R.D., Cook W.D., Seiford L.M.: (1982) Priority ranking and consensus formation: The case of ties, Management Science, 28, no Bury H., Wagner D. (1999) Wyznaczanie oceny grupowej metodą mediany Kemeny go, w: Modelowanie preferencji a ryzyko 99, cz.2, 3. Bury H., Wagner D.(2000) The use of Kemeny median for group decision making. Integer programming approach, proceedings of MMAR 2000 conference. 4. Bury H., Wagner D. (2003) Use of preference vectors in group judgement. The median of Litvak. In: Group decisions and voting, EXIT, Warszawa 5. Bury H., Wagner D. (2007): Determining the group judgement when ties can occur, w przygotowaniu 6. Cook W.D., Seiford L.M. (1978) Priority ranking and consensus formation, Management Science, 24, no. 16, 7. Cook W.D., Kress M., Seiford L.M. (1997) A general framework for distance-based consensus in ordinal ranking models, European Journal of Operational Research, 96, issue 2 8. Cook W.D. (2006) Distance-based and ad hoc consensus models in ordinal preference ranking, European Journal of Operational Research, Hwang C.-L., Lin M.-J. (1987) Group decision making under multiple criteria, Springer Verlag, Berlin, Heidelberg 10. Kemeny J. (1959) Mathematics without numbers, Daedalus Kemeny J., Snell L. (1960) Mathematical Models in the Social Sciences. Ginn. Boston 12. Litvak B.G. (1982) Ekspertnaja informacija. Mietody połuczienija i analiza, Radio i Swjaz, Moskwa 13. Nurmi H. (1987) Comparing voting systems, Kluwer, Dordrecht/ Boston/ Lancaster, Tokio

34 34 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 DETERMINING LITVAK MEDIANWHEN TIES CAN OCCUR Summary Many methods of determining group judgment are based on the assumption that there are no equivalent alternatives in this judgment even if tied alternatives appear in expert judgemenst. This assumption seems to be restrictive, especially in the case of distance-based methods. When tied alternatives are allowed in group judgment it is necessary to consider all the possible forms of preference orders to be group judgement. This approach is limited by the number of preference orders to be considered growing fast with the number of alternatives.. The solution of the problem may be obtained by means of integer optimization. In the paper the formulation of an integer programming task for Litvak median is presented as well as some numerical examples. Keywords: group decisions, experts judgments, ties, Litvak median Hanna BURY, Dariusz WAGNER Instytut Badań Systemowych, Polska Akademia Nauk bury@ibspan.waw.pl, D.Wagner@ibspan.waw pl.

35 Witold Chmielarz 35 Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej WITOLD CHMIELARZ Uniwersytet Warszawski ANALIZA METODYK PORÓWNANIA WITRYN INTERNETOWYCH NA PRZYKŁADZIE BRANŻY ODZIEŻOWO-OBUWNICZEJ Streszczenie Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest wskazanie różnic w metodach oceny witryn internetowych. Za przykładowe przyjęto serwisy z branży odzieżowoobuwniczej. Początek pracy poświęcono analizowanej branży i założeniom badania. Następnie scharakteryzowano metodyki i procedury używane dla oceny witryn internetowych. Końcowe fragmenty artykułu zawierają zestawienia porównawcze i wnioski z przeprowadzonego badania. Słowa kluczowe: metody oceny witryn internetowych, metoda AHP, ranking stron internetowych, branża odzieżowo-obuwnicza, kryteria oceny przedsięwzięć informatycznych. 1. Wprowadzenie Prezentowana praca to kolejny raport z badań dotyczących różnych form i narzędzi rozwoju biznesu elektronicznego w Polsce. Ich podstawowym celem jest od kilku już zresztą lat - monitoring i ocena serwisów internetowych funkcjonujących na polskim rynku elektronicznym z punktu widzenia klienta. Po licznych analizach i ocenach stron polskiej bankowości elektronicznej i serwisów internetowych w najpopularniejszych branżach (komputerowa, turystyczna, księgarnie, rynek samochodowy, nieruchomości, pośrednictwo pracy, aukcje), artykuł przedstawiany obecnie dotyczy dziedziny wydawać by się mogło dalece standardowej, a jednocześnie nieprzystającej do sprzedaży internetowej odzieży, bielizny i obuwia. Tym niemniej - jak stwierdzili eksperci ze względu na relatywnie niskie ceny oraz małe ryzyko, związane ze standaryzacją rozmiarów w Internecie towary z tego zakresu opłaca się kupować, są atrakcyjne, modne i występują w dużym asortymencie. Uwagi te dotyczyły, co prawda głównie bielizny, ale ilościowo i wartościowo są to artykuły dominujące na tym rynku i w związku z tym należy się z nimi liczyć. Zwłaszcza, że w roku 2005 i 2006 branża ta zajmowała drugie miejsce wg badania PBI/Geminus (odpowiednio 6,62% i 12,39% odsetek internautów robiących zakupy). Tylko sklepy odzieżowe przyciągnęły w ubiegłym roku ponad 1,4 mln klientów (11, 69% rynku elektronicznego) [2]. Ponadto jest to branża uważana za bezpieczną w latach kryzysu gospodarki elektronicznej dominowała na rynkach elektronicznych wielu krajów osiągając 15-20% ogółu zakupów w Internecie. Problemem decyzyjnym pojawiającym się na kanwie prowadzonego monitoringu jest konieczność wyboru pomiędzy funkcjonującymi w branży odzieżowej witrynami internetowymi takiego wariantu, który wskazywałby największą użyteczność (efektywność) ze względu na przyjęty zbiór kryteriów (cech charakterystycznych, atrybutów, mierników, czynników). Celem nadrzędnym jest określenie takiej konfiguracji kryteriów która będzie pożądana (optymalnie postrzegana) z punktu widzenia klienta finalnego pozwoli na podstawie racjonalnego wyboru zmaksymalizować jego korzyści. Jednocześnie w tym przypadku trzeba zauważyć, że będzie również korzystne z punktu widzenia dostawcy będzie on wiedział jakie są preferencje klientów i do ich potrzeb dostosować kanały i sposoby dostarczania określonych usług i towarów. O ile w bada-

36 36 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 niach serwisów specjalistycznych (finansowych, nieruchomości itp. ) trzeba się już niejednokrotnie odwoływać do opinii ekspertów w danej dziedzinie, to przy takich branżach jak: odzież, obuwie, żywność, czy produkty kosmetyczne i podobne można się również albo i przede wszystkim odwołać do przeciętnych konsumentów. To właśnie ich oceny mogą służyć za punkt odniesienia do selekcji i rankingu wariantów rozwiązań serwisów stosowanych w biznesie elektronicznym. 2. Założenia i procedury badania Podstawową zaletą stosowanej dotąd metody selekcji i rankingu stron była możliwość przedstawienia zbiorczego wyniku oceny za pomocą jednej liczby dla każdego serwisu, liczby która jest porównywalna z wynikiem opisującym inne serwisy i to porównanie umożliwia. Metoda ta jednak posiadała szereg wad, takich jak: - jednostkowe i równoważne traktowanie wszystkich kryteriów, co np. przy znacznej przewadze kryteriów funkcjonalnych, dawało im absolutną przewagę nad innymi - wyjściem z sytuacji mogło tu być zastosowanie współczynników preferencji z punktu widzenia użytkownika, standaryzacja, grupowanie kryteriów, czy na ustalenie skali preferencji (metodą uzgodnień ekspertów bądź np. metodą porównania parami (metoda AHP (Analytic Hierarchy Process) - T.L. Saaty), - subiektywizm oceny wyjściem może się tu stać właściwy dobór zespołu ekspertów i uśrednienie lub standaryzacja ocen. Pomocą mogła się tu również stać metoda AHP jeżeli nie na poziomie wariantów, gdy na pierwszy rzut oka - wydają się być równoważne, a przecież między nimi mamy właśnie wybrać - to przynajmniej na poziomie kryteriów dla ustalenia w miarę zobiektywizowanej (ze względu na oceny eksperckie) skali preferencji. - kłopoty z określeniem wielkości i istotności poszczególnych kryteriów, poza kosztowymi tu może pomóc właściwy dobór ekspertów i ich intuicja badawcza, co jak wykazały dotychczasowe badania niestety nie zawsze jest wystarczające. Przy powtarzalności badań eksperci nabierają rutyny i zaczynają traktować swoje obowiązki pobieżnie. Metoda AHP skłaniając do porównań kryteriów parami i wyznaczania relacji dominacji w określonej skali zmusza do bardziej przemyślanej oceny kryteriów (może być użyta w dwóch płaszczyznach: w stosunku do innego kryterium, lub w stosunku do tego samego kryterium zastosowanego w innym wariancie). Problemem jest to, że eksperci mają znacznie więcej zadań do wykonania i wyrażają znacznie mniejszy entuzjazm w stosunku do uczestnictwa w eksperymencie. - w zależności od podziału na kryteria i wyznaczone skale preferencji otrzymujemy czasem różne wyniki oceny tu może poradzić intuicja i doświadczenie kierownika projektu, metoda AHP jako całkowitoliczbowa metodyka wielokryterialna daje podobne rezultaty. Aby osiągnąć zaprezentowany na początku artykułu cel i jak wynika to z powyższych uwag - zastosowano razem ekspercką metodę punktowej oceny wielokryterialnej, następnie tą samą metodę zmodyfikowanej założeniami procedury AHP i na końcu metodę AHP w czystej postaci zaproponowanej przez T.L. Saaty ego [5]. Polega ona w dużym uproszczeniu na: - określeniu celu, możliwych wariantów oceny, kryteriów oceny wariantów dostosowanych do specyfiki problemu czynników wpływających na ocenę globalną problemu,

37 Witold Chmielarz 37 Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej - obliczenie dominacji kryteriów poprzez porównanie parami występujących w nich czynników i ich subiektywną ocenę wg przyjętej skali, a następnie obliczenie standaryzowanego wektora preferencji kryteriów na poziomie globalnym, - porównanie parami wariantów ze względu na spełnienie kolejnych kryteriów i lokalne uporządkowanie wariantów obliczenie ocen syntetycznych - oraz interpretacja wyników oceny. W wieloczynnikowej metodzie modyfikowanej wprowadzono zmiany w dotychczasowej procedurze postępowania w trzecim i dziewiątym etapie postępowania. Procedura pierwotna zastosowana tu do obliczeń składała się z następujących kroków: 1. zebranie oceniającego zespołu ekspertów złożonego z projektantów serwisów internetowych, firm i producentów witryn internetowych i/lub dobranych celowo oraz końcowych użytkowników, 2. wspólne ustalenie kryteriów globalnych, szczegółowych oceny serwisów internetowych, grup kryteriów i kryteriów ogólnych oraz ich hierarchii i relacji pomiędzy czynnikami oceny, 3. zgodnie z założeniami metody AHP - porównanie parami preferencji (kryteriów) globalnych i utworzenie macierzy dominacji wg skali Likerta (1 brak preferencji, 3 - słaba preferencja, 5 średnia preferencja, 7- silna preferencja, 9 bardzo silna preferencja); utworzenie wektora wag preferencji mogących zobiektywizować wskazania ekspertów, 4. określenie punktowych zasad oceny każdego z kryteriów oceny witryn internetowych (np. skala: 0 - brak cechy, wysokie koszty; 0,25 niski (zadowalający) poziom cechy; 05 średni (dostateczny) poziom cechy; 0,75 wysoki (dobry) poziom cechy; 1 bardzo wysoki (bardzo dobry) poziom cechy, niski poziom kosztów), w szczególności transformacja kryteriów ekonomicznych na skalę punktową, 5. zebranie danych o specyfice sektora/branży oraz poszczególnych serwisach internetowych występujących w danej dziedzinie, 6. charakterystyka serwisów w danym sektorze/branży, 7. przypisanie kategoriom z grup kryteriów odpowiednich punktów na podstawie przyjętych zasad przez poszczególnych ekspertów, 8. zebranie wyników w formie tabel indywidualnych, zestawienie (przez sumowanie, uśrednienie, przyjęcie dominanty) z nich tabel zbiorczych, 9. obliczenie współczynnika spójności w przypadku gdy jego wartość wynosi mniej niż 0,1 modyfikacja tabel zbiorczych wektorem preferencji uzyskanym z metody porównania parami kryteriów (uzyskane z metodyki AHP), w przypadku przeciwnym powrót do punktu trzeciego i ponowne określenie macierzy dominacji, 10. analiza wyników ostatecznych i wyciągnięcie wniosków. Metody Saaty ego użyto tu więc głównie do dalszej (osiągniętej już częściowo poprzez uśrednienie) obiektywizacji ocen eksperckich witryn internetowych osiągniętej w kolejnych punktach 4-8 powyższej procedury. Aby się przekonać jak wygląda sytuacja w sklepach z odzieżą (w tym: z bielizną) i obuwiem, działających na terenie Polski oraz mających swoje witryny w Internecie przeprowadzono analizę ich stron internetowych. Analizie zostało poddanych początkowo dwadzieścia dwie witryny, które zaliczają się do grona najpopularniejszych, funkcjonujących na polskim rynku [2]. Następnie usunięto z nich witryny, które przekierowywały na systemy aukcyjne oraz te które zawiesiły w danym czasie działalność. Ostatecznie pozostało do analizy dziewiętnaście następujących serwisów:

38 38 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, shop.pl, i zajmujących się wyłącznie sprzedażą i dystrybucja artykułów odzieżowych i obuwniczych. Strony te zostały na dolnym poziomie preferencji ocenione pod kątem czterech podstawowych cech użytkowych: zakresu oferty sklepu i funkcjonalności, warunków dostawy, wizualizacji (wyglądu strony) i sposobu poruszania się po stronie. W ofercie sklepu znalazły się następujące mierniki szczegółowe: zakres asortymentu, opis produktu, cena produktu, ceny podobnych produktów lub usług, udostępnienia darmowe, koszty transportu, koszty zamieszczenia reklamy, opinie kupujących, statystyki sprzedaży, katalog cen produktów, usług, transportu, bonusy, nagrody, darmowe wejścia itp. Wśród atrybutów warunków dostawy wyróżniono: sposób dostawy: pocztą, kurierem, odbiór osobisty, elektronicznie; koszty dostawy, terminy dostawy, rodzaje udostępnianej płatności. Wizualizację scharakteryzowano na podstawie: kolorystyki, liternictwa (łatwość czytania, wielkość czcionki, wypunktowania, rozmieszczenie ikon i odnośników na stronie, kolorystyka, rodzaj, faktura tła), tła (kolorystyka, kompozycja z pierwszym planem, rozwodnienie, symbolika, efekty), zdjęcia lub filmy (jakość, ilość, format, możliwość oglądania w powiększeniu). Sposób poruszania się po stronie oceniono na podstawie: podziału witryny, rodzaju udostępnianej informacji, mapy witryny, łatwości kontaktu ze sprzedawcą, łatwości poruszania się po stronie (nawigacji), łatwości dostępu do wyróżnionej informacji, możliwości wyszukiwania informacji, istnienia linków do stron o podobnej tematyce, aktualność strony: w jakich odstępach czasu informacje są aktualizowane, czy dane są przestarzałe, czy umieszczone bieżące informacje. Pierwsza ocena została przeprowadzona wieloczynnikową metodą ekspertów. Najpierw rozesłano ankietę do trzydziestu ekspertów uczestniczących do tej pory w monitoringu branż e-biznesu w Polsce. Ponad 40% z nich wypełniło ankiety dotyczące tej branży. Z wypełnionych indywidualnych tabel oceny zbudowano tabelę zbiorczą, na podstawie której wyliczono średnią ocen ekspertów oraz wskaźniki oceny wyników na tym poziomie. Zgodnie z pierwotną procedurą przeprowadzono następnie porównanie i ocenę wyników. Następnie zastosowano modyfikację metody tradycyjnej. Na górnym poziomie (porównania parami kryteriów oceny) zastosowano metodę burzy mózgów eksperci, którzy wypełnili ankietę w wyniku dyskusji zbudowali macierz zbiorczą preferencji [3, 6]. Policzono indeks spójności CI (CI - consistency index) ponieważ jego wartość przewyższyła 0,1 powtarzano procedurę szacowania zbiorczej macierzy preferencji dopóki ostatecznie nie osiągnięto wartości równej 0, Zgodnie z metoda AHP obliczono następnie kwadrat tej macierzy oraz kolejno - na podstawie sumy wierszy wektor wag, oraz znormalizowany wektor preferencji (przez odniesienie do sumy elementów wektora preferencji poszczególnych jego elementów). Następnie wyniki poziomu dolnego przeskalowano wektorem preferencji (eliminacja subiektywizmu lokalnego) i oceniono wyniki. Trzeci eksperyment polegał na przeprowadzeniu całej oryginalnej procedury zastosowanej przez Saaty ego. Ze względu na pokaźną ilość czynników oceny etap ten (określenia preferencji wariantów względem każdego z kryteriów) okazał się bardzo pracochłonny. Ponieważ jednocześnie eksperci zgłaszali kłopoty z porównaniem preferencji dla poszczególnych kryteriów zastosowanych dla witryn branży, korzystano też z procedury transformacji tradycyjnych tabel (macierzy) danych na tabele (macierze) Saaty ego, bazując na podziale różnic pomiędzy maksimum a minimum oceny na przedziały odpowiadające zastosowanej odwrotnie proporcjonalnie skali Likerta

39 Witold Chmielarz 39 Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej (im większa odległość tym niższa ocena). W wyniku przemnożenia ustalonego wcześniej wektora preferencji globalnej (ocena istotności kryteriów) przez macierz preferencji wariantów względem każdego z kryteriów uzyskano syntetyczną ocenę końcową wyboru serwisu internetowego w tej branży oraz wyciągnięto wnioski. 3. Analiza wyników i wnioski Zgodnie z założoną procedurą każdy z ekspertów uczestniczących w badaniu wypełnił dla każdego serwisu tabelę ocen uzgodnionych kryteriów wg zestandaryzowanej skali 0-1. Następnie wszystkie tabele przesłane przez ekspertów zostały zsumowane i wyciągnięto średnią z ich ocen ,88 8,83 14,38 14,13 13,71 13,58 13,50 13,41 12,67 12,67 12,54 12,46 12,17 12,13 11,54 10,92 10,71 16,38 17, Rysunek 1. Ranking użyteczności sklepów z odzieżą i obuwiem wg średnich ocen ekspertów Z prostego podsumowania średnich punktów oceny za najlepszą witrynę sklepu w zakresie odzieży i obuwia uznać można e-lady.pl, które osiągnęły 17,83 punktu, co było rezultatem wypełnienia ponad 74% maksymalnie możliwej ilości punktów. W rankingu money.pl witryna ta znalazła się dopiero na 7 pozycji. Na następnych miejscach znalazły się.rockmetalshop.pl (16,38 punktu i odpowiednio 68% oraz 3 miejsce w rankingu money.pl) oraz serwis (14,38 punktu, blisko 60% i 1 miejsce w rankingu money.pl). Ostatnie pozycje zajmują - 6,88 punktu i 29%, 8 miejsce w rankingu money.pl, - 8,83 punktów, 37% oraz ,71 punktów i 45%. Wynika z tego, że przy stosowaniu tej metody opinie ekspertów różniły się znacznie od opinii klientów wyrażonej ilością odwiedzin i dokonaniem zakupów w powyższych sklepach. Zastanawiająca jest również olbrzymia sięgająca prawie 50 punktów procentowych rozbieżność pomię-

40 40 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 dzy najlepszymi, a najgorszymi ocenami uzyskanymi w opinii ekspertów. I pomimo, że prawie 85% serwisów przekracza w opinii ekspertów 50% próg realizacji maksymalnej ilości możliwych do osiągnięcia punktów, to wynik ten musi niepokoić, ponieważ oznacza de facto wyjątkowo niski stopień realizacji wymogów użytkowników. Ranking punktowy sklepów z odzieżą i obuwiem przedstawiono na Rys. 1. Zakres asortymentu Liternictwo Nawigacja Wyszukiwanie Kolorystyka Podział witryny Rodzaj informacji Zdjęcia lub filmy Tło Opis i cena produktu Informacje ekonomiczne Rodzaje płatności Łatwość dostępu do informacji Kontakt ze sprzedawcą Koszty transportu Możliwość wyboru Aktualność Katalog cen i usług Termin dostawy Nagrody Mapa witryny Opinie kupujących Linki Statystyki sprzedaży 17% 16% 22% 26% 38% 43% 43% 42% 63% 62% 60% 59% 58% 56% 53% 51% 74% 73% 70% 70% 68% 68% 67% 66% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Rysunek 2. Ranking kryteriów oceny sklepów z odzieżą i obuwiem wg średnich ocen ekspertów Podobne rozbieżności występują w stopniu realizacji poszczególnych kryteriów. Pierwsze miejsca zajmują kolejno: zakres i cena asortymentu (74%), liternictwo (73%) oraz nawigacja (70%). Na odwrotnym biegunie znajdują się: statystyki sprzedaży (16%), linki (17%) i opinie kupujących (22%). Wśród najwyższych ocen najwięcej dotyczy grupy dotyczącej charakterystyki asortymentu, jego cen oraz możliwości wyszukiwania (patrz. Rys. 2.).

41 Witold Chmielarz 41 Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej ,36 0,43 0,67 0,66 0,63 0,63 0,63 0,61 0,60 0,59 0,59 0,59 0,59 0,57 0,54 0,53 0,52 0,71 0,79 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 Rys. 3. Ranking zmodyfikowanej użyteczności sklepów z odzieżą i obuwiem wg zmodyfikowanej metody AHP Różnice pomiędzy opiniami ekspertów i klientów sugerują subiektywizm ich ocen w trakcie waluacji poszczególnych witryn. Aby go zmniejszyć zastosowano szacowanie preferencji poszczególnych kryteriów parami wg procedury zaproponowanej przez T.L.Satty ego. Uzyskaną macierz podniesiono do kwadratu i zsumowano wartości dla poszczególnych kryteriów. Następnie znormalizowano wartości uzyskanego w ten sposób wektora preferencji odnosząc go do ogólnej wartości podsumowanych kryteriów (preferencje globalne). Kolejnym krokiem stało się przemnożenie zbiorczej tabeli średnich ocen ekspertów na poziomie lokalnym. Globalizacja preferencji zmieniła nieco uzyskane wyniki. Dwa pierwsze miejsca się nie zmieniły, na trzeciej pozycji znalazł się natomiast sklep koszulki.com, uprzednio na czwartym miejscu. Uzyskano jednak w ten sposób kolejność różną od tej, która występuje w rankingu money.pl. Podobnie niewielkie przesunięcia nastąpiły na miejscach najgorszych. Świadczy to o niewielkiej w tym przypadku wraz ze stosowaniem zmodyfikowanej metody tradycyjnej dalszej obiektywizacji uzyskanych wyników. Ranking końcowy na poziomie globalnym ukazuje Rys. 3. Rezultaty osiągnięte w wyniku powyższego badania wskazują na ograniczoną przydatność zmodyfikowanej metody tradycyjnej do obiektywizacji oceny użyteczności stron internetowych w porównaniu z uśrednieniem wyników ocen ekspertów. Wydaje się, że mogło to być spowodowane uzyskanym w wyniku obliczeń dokonanych na tabeli preferencji wyjątkowo wysokim wskaźnikiem zgodności.

42 42 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, ,00 0,02 0,02 0,03 0,03 0,01 0,01 0,01 0,02 0,00 0,02 0,01 0,04 0,03 0,00 0,01 0,00 0,05 0,04 0,04 0,05 0,05 0,06 0,06 0,07 0,07 0,09 0,09 0,08 0,08 0,09 0,10 0,11 0,11 0,11 0,12 0,14 0,15 0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,12 0,14 0,16 Tradycyjna Saaty Rys. 4. Porównanie rankingu tradycyjnego i przeprowadzonego za pomocą metody AHP dla sklepów internetowych z odzieżą i obuwiem Natomiast zupełnie inne rezultaty osiągnięto podczas zastosowania oryginalnej metodyki AHP. Zmieniła ona kolejność występowania witryn w rankingu tej branży. Na pierwszej pozycji znalazł się sklep (uprzednio na trzeciej pozycji), na drugiej e-lady.pl (poprzednio dziewiąta), a na trzeciej koszulki.pl (uprzednio trzynasta). Podobnie zmieniła się kolejność w końcówce rankingu. Spowodowane zostało to obiektywizacją rozpatrywania preferencji wariantów (tu poszczególnych serwisów) wobec tego samego kryterium, dodatkowo standaryzowanego wektorem preferencji globalnych. Metodyka ta lepiej uwzględnia preferencje względem poszczególnych par kryteriów określonych na poziomie globalnym likwidując i równoważność i po części ograniczając subiektywizm ocen, udowadniając w ten sposób swoją przydatność w zastosowanej sytuacji. Różnice pomiędzy wynikami metody tradycyjnej i AHP są bardziej widoczne na Rys. 4. Należy przypuszczać, że serwisy które znalazły się na czele przedstawionych rankingów przodują nie tylko w ilości odwiedzin, ale również najbardziej odpowiadają wyobrażeniom i intuicjom ekspertów o tym jak powinna wyglądać witryna internetowa dla tej branży, co jest cenną wskazówką dla analityków i projektantów e-biznesu.

43 Witold Chmielarz 43 Analiza metodyk porównania witryn internetowych na przykładzie branży odzieżowo-obuwniczej 7. Literatura na;sukces,62,0, html 3. Metody wielokryterialne na polskim rynku finansowym, red. T. Trzaskalik, PWE, Warszawa, Rabij M.: Nie tak różowo, w: Newsweek Polska, nr 15 z , str Saaty T.L.: How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operational Research, No 48, 1990, str. 9-26, T. L. Saaty: Fundamentals of The Analytic Network Process, ISHAP, 1999, 6. Saaty T.L: Fundamentals of the Analytic network process, ISAHP, Kobe, nr 8, 1999, APPLYING OF MONITORING DATA FOR COMMUNAL WATER NETWORK MANAGEMENT Summary The computer monitoring systems for water networks have been implemented in Polish waterworks in arising range in the last 10 years but their use there does not meet their potentialities. These systems are used currently as self-contained programs for collecting the data of water production and of water pressures in area pump works informing the water net operators about the general state of their object while could and should be used as elements of the water net management systems. Such an information system for management of communal water networks is presented in the paper. Keywords: communal water network management, computer decisions making systems, GIS, mathematical modeling of water network systems WITOLD CHMIELARZ Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego ul. Szturmowa 1/3; Warszawa vitec@post.pl:

44 44 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 PIOTR HOLNICKI Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa ZINTEGROWANE SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI W ZARZĄDZANIU JAKOŚCIĄ ŚRODOWISKA Streszczenie W początkowym okresie rozwoju modeli jakości powietrza atmosferycznego, ich przeznaczeniem było przede wszystkim prognozowanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń i analizowanie ewentualnych skutków środowiskowych. W ostatnich latach następuje rozwój tzw. systemów zintegrowanych, które uwzględniają pewne dodatkowe warunki i ograniczenia, np. typu ekonomicznego lub technologicznego. System taki, poza bezpośrednim generowaniem prognoz propagacji zanieczyszczeń, ma umożliwiać analizę różnych scenariuszy rozwoju (pod kątem ich efektów ekologicznych), może też stanowić narzędzie wspomagające podejmowanie decyzji. Wykorzystanie metod optymalizacyjnych daje ponadto możliwość analizowania i wyznaczania najkorzystniejszej w danych warunkach strategii, z punktu widzenia ochrony środowiska, kosztów lub skutków zdrowotnych. W pracy omówiono podstawowe problemy dotyczące konstrukcji tego typu systemów oraz obszarów ich możliwych zastosowań. Słowa kluczowe: zanieczyszczenia atmosferyczne, model transportu zanieczyszczeń, system wspomagania decyzji, system zintegrowany 1. Skala przestrzenno-czasowa procesów propagacji zanieczyszczeń powietrza Pojęcie jakości powietrza atmosferycznego obejmuje bardzo szerokie spektrum zagadnień, zarówno ze względu na rodzaj zanieczyszczeń branych pod uwagę (zanieczyszczenia gazowe, pyły, smog, depozycja kwaśnych związków chemicznych), skalę procesów z nimi związanych (od efektów lokalnych, do obejmujących całego globu), a także ze względu na wywoływane efekty środowiskowe (zakwaszenie gleby, wód powierzchniowych i podziemnych, niszczenie obszarów leśnych i upraw rolniczych, zmiany klimatyczne, degradacja stratosferycznej warstwy ozonowej). Bardzo istotny jest także ostateczny wpływ tych zanieczyszczeń na zdrowie ludzkie [9,14]. W związku z przewidywaną eksplozją demograficzną w niektórych częściach świata i równoczesnym wzrostem uprzemysłowienia, problemy te będą gwałtownie narastać, o ile nie zostaną zawczasu wdrożone skuteczne strategie kontroli jakości powietrza, ograniczające stopień degradacji środowiska. Zanieczyszczenia są emitowane do atmosfery zarówno ze źródeł naturalnych (np. erupcja wulkanów, emisja oceanów, zanieczyszczenia organiczne), jak również bezpośrednio związanych z działalnością gospodarczą (energetyka, przemysł, gospodarka komunalna, rolnictwo, sieć transportowa) i mogą występować w różnych postaciach, np. gazowej (SO2, CO2, NOx, NH4, ozon), dwufazowej (zanieczyszczenia pyłowe, mikroorganizmy) lub trójfazowej (aerozole). Zanieczyszczenia pierwotne, tzn. emitowane bezpośrednio ze źródeł, podlegają w atmosferze reakcjom chemicznym, których wynikiem jest powstawanie zanieczyszczeń wtórnych, często jeszcze groźniejszych dla środowiska.

45 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska 45 Głównymi gazowymi zanieczyszczeniami wtórnymi są: NO 2, powstający z pierwotnego zanieczyszczenia NO oraz ozon O 3, powstający w wyniku reakcji fotochemicznych. Wtórne zanieczyszczenia w postaci cząstek materialnych powstają często w wyniku transformacji chemicznych (fotochemicznych) pierwotnych zanieczyszczeń gazowych. Najbardziej znane są tu procesy: (a) transformacji dwutlenku siarki SO 2 w aerozol siarczanowy, (b) transformacji dwutlenku azotu NO 2 w nitraty, oraz transformacji związków organicznych w cząstki organiczne. Większość trafiających do atmosfery zanieczyszczeń ma charakter antropogeniczny, czyli ich emisja jest związana z działalnością człowieka. Jednym z parametrów charakteryzujących wszystkie te substancje jest tzw. czas życia (lub średni czas przebywania w atmosferze), decydujący o bezpośrednim zasięgu ich oddziaływania. Parametr ten oznacza w przybliżeniu okres, w którym dany czynnik ulega określonemu rozkładowi fizyko-chemicznemu w troposferze, w wyniku czego jego stężenie spada, na przykład do poziomu 1/e wartości początkowej [14,16]. Czas życia danej substancji wiąże się bezpośrednio ze skalą przestrzenną oraz skalą czasową jej istotnego oddziaływania na środowisko, przy czym źródła literaturowe często różnią się znacznie w ocenie wartości tego parametru dla różnych rodzajów zanieczyszczeń (porównaj między innymi [10,13,16]). Przestrzenny i czasowy zasięg oddziaływania na środowisko zależy także od rodzaju zanieczyszczenia, obecności w atmosferze innych związków, a także od charakterystyk technicznych emitujących je źródeł. W określonych przypadkach istotny może być wpływ wielu innych czynników [9,15,16]. Istnieje natomiast ścisła korelacja między obydwiema skalami oddziaływania zanieczyszczeń, co zostało zilustrowane na rysunku 1. Skala przestrzenna stanowi równocześnie bardzo ważny punkt odniesienia w klasyfikacji różnych rodzajów zanieczyszczeń, a w konsekwencji także modeli matematycznych przeznaczonych do opisu procesów ich propagacji. Ten aspekt jest brany pod uwagę przy konstruowaniu realistycznych modeli rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w atmosferze. Zasięg (a więc skala) oddziaływania poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń poza tym, że bezpośrednio jest związany z ich czasem życia zależy równocześnie od procesów atmosferycznych decydujących o transporcie danego związku, co ilustruje rysunek 2. Opis matematyczny, na którym opierać się ma funkcjonowanie modelu, reprezentuje zatem procesy i zjawiska zachodzące w atmosferze, które odpowiadają, m.in. za propagację oraz przemiany zanieczyszczeń. Przeznaczeniem modeli zanieczyszczeń atmosferycznych jest zarówno ilustrowanie i objaśnianie dynamiki procesów propagacji, jak również przedstawienie możliwości wykorzystania tej wiedzy do wspomagania decyzji i tworzenia efektywnych metod kontroli oraz sterowania jakością powietrza. Również w tym przypadku skala przestrzenno-czasowa procesów propagacji będzie decydowała o wyborze samego modelu, jak i innych narzędzi, niezbędnych do rozwiązania zadania decyzyjnego. W literaturze i aplikacjach [1,3,14,16] funkcjonuje kilka, tworzonych pod tym kątem, mniej lub bardziej pokrywających się klasyfikacji, wśród których można wyodrębnić skale: lokalną (mikroskala), regionalną (mezoskala), kontynentalną (skala synoptyczna), globalną (skala planetarna).

46 46 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 1. Skala przestrzenno-czasowa oddziaływania wybranych zanieczyszczeń atmosfery Rysunek 2. Procesy atmosferyczne związane z transportem zanieczyszczeń

47 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska 47 Modele w skali lokalnej lub miejskiej dotyczą procesów, których przestrzenny zasięg oddziaływania jest najbardziej ograniczony i mieści się w zakresie od 1 do około 20 km. Dotyczy to w szczególności ulic o dużym natężeniu ruchu, dzielnic lub mniejszych miast. Przypadek ten charakteryzuje się dość dużym skupieniem i różnorodnością źródeł oddziaływujących na ograniczonym obszarze. W związku z tym, niewielki jest stopień dyspersji zanieczyszczeń pomiędzy źródłem a receptorem, a stosunkowo krótki czas, w jakim zanieczyszczenia są transportowane powoduje, że mniejszy jest wpływ niektórych, wolniej przebiegających przemian chemicznych i powstających zanieczyszczeń wtórnych. Z drugiej jednak strony, duża liczba reagujących związków i wysokie stężenia niektórych z nich sprawiają, że pewne zanieczyszczenia wtórne (jak np. ozon) powstają właśnie w tej skali. Podobny charakter, ze względu na ograniczony zasięg oddziaływania i stosunkowo duże wartości stężeń, mają przypadki gwałtownej erupcji toksycznych substancji chemicznych, związanych z uszkodzeniem zbiorników, awarią w zakładach przemysłowych itp. Opis matematyczny modelu może być w tym przypadku skomplikowany [13], zwłaszcza tam gdzie trzeba uwzględnić rzeźbę i pokrycie terenu, lokalne zjawiska meteorologiczne oraz ich wpływ na kształtowanie się pola wiatru. Dość charakterystycznym dla skali miejskiej zjawiskiem jest powstawanie smogu [14,16], przy czym rozróżnia się kilka jego odmian, zależnie od mechanizmów jego powstawania i dominujących składników. Tak zwany smog czarny lub smog londyński powstaje najczęściej w dłuższych okresach stagnacji meteorologicznej, inwersji temperatury i występującej równocześnie mgły. W przypadku wystąpienia wysokich wartości stężeń dwutlenku siarki oraz drobnego pyłu, zanieczyszczenia te są pochłaniane przez krople mgły i w tej fazie mogą reagować z innymi substancjami. Dym i cząsteczki kwasu siarkowego spełniają następnie rolę dodatkowych ośrodków kondensacji pary wodnej, zwiększając jeszcze intensywność powstawania smogu. Smog fotochemiczny jest typowy dla wielu dużych miast o intensywnej produkcji przemysłowej i dużym ruchu samochodowym. Znany również jako smog Los Angeles, jest mieszaniną wielu substancji gazowych i materialnych [13,14]. Przeważającymi jego składnikami są: ozon, tlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu, PAN (PeroxyAcetylNitrate -- azotan nadtlenku acetylu), jony kwasu siarkowego i azotowego, formaldehyd, amoniak. Część z tych substancji, emitowanych jako zanieczyszczenia pierwotne (NO, CO, SO 2 ), w okresach dłuższego nasłonecznienia wchodzi w reakcje fotochemiczne z aktywnymi gazami organicznymi, w wyniku czego następuje kumulacja ozonu do wysokich wartości stężenia, co dodatkowo intensyfikuje cały proces. Zjawisko jest szczególnie groźne w okresach stagnacji meteorologicznej, połączonej z inwersją temperatury. Dość szeroka jest rozpiętość przestrzenna spotykanych w literaturze modeli regionalnych oraz kontynentalnych. Granica między nimi jest nieostra, ale najczęściej przyjmuje się w praktyce, że modele pierwszej z tych kategorii operują w zakresie od 20 km do ponad 100 km, natomiast drugiej od około 100 km do kilku tysięcy kilometrów [1,3,6,13]. W praktyce, do wspólnego określenia podstawowego zakresu obu tych skal, często jest stosowany termin: modele średnioskalowe (mezoskalowe). W obu przypadkach, charakterystyczny czas aktywności podstawowych substancji zanieczyszczających jest rzędu od jednego dnia do około tygodnia. Jest to okres, w którym atmosferyczny transport zanieczyszczeń, ich przemiany chemiczne i depozycja na powierzchni ziemi są głównymi procesami określającymi ich wpływ na środowisko. Powstające w wyniku reakcji chemicznych zanieczyszczenia wtórne są często groźniejsze od substancji pierwotnie emitowanych przez źródła. Trzy podstawowe substancje, które są w tym wypadku rozważane jako zanieczyszczenia pierwotne to: dwutlenek siarki, tlenki azotu, NH 3, pyły i niektóre gazy organiczne. Najważniejszymi produktami przemian atmosferycznych są natomiast ozon, aerozol siarcza-

48 48 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 nowy, jony azotowy i amonowy, a także cząstki wtórne. Zanieczyszczenia te są głównym źródłem zakwaszenia środowiska. Skala globalna obejmuje zjawiska atmosferyczne zachodzące na obszarach całych kontynentów lub w skali globu ziemskiego. Bardzo wolno reagujące gazy (porównaj rys. 1), takie jak CO 2, N 2 O, metan lub chloro-fluorowe pochodne węglowodorów, tzw. freony (CFCl), mogą być zarówno transportowane na bardzo duże odległości, jak i przedostawać się do warstwy stratosferycznej, zanim zostaną usunięte z atmosfery. Przypuszcza się, że wzrost stężenia dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych może powodować stopniowy wzrost średniorocznej temperatury w skali globu oraz powodować określone zmiany klimatyczne w niektórych regionach [5,14,16]. Innym efektem globalnym zaobserwowanym w ostatnich latach (związanym z oddziaływaniem wspomnianych wyżej freonów i halonów) jest niszczenie stratosferycznej warstwy ozonowej nad obszarami podbiegunowymi, głównie w rejonie Antarktydy. Jest to wynikiem specyficznych warunków meteorologicznych panujących w stratosferze w okresie zimowo-wiosennym oraz działaniem chlorynów i brominów, które powstają z freonów oraz halonów i odgrywają rolę katalizatorów w chemicznej degradacji warstwy ozonowej (porównaj [13,14]). 2. Opis procesu rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w średniej skali W deterministycznych modelach transportu zanieczyszczeń zakłada się zwykle, że odpowiednie procesy mogą być opisane układem równań adwekcji-dyfuzji (lub równań transportu). Przedstawiają one transport i przemiany fizyko-chemiczne zanieczyszczeń uwzględnianych w modelu (w przypadku zanieczyszczeń tlenkami siarki, brane są pod uwagę dwa podstawowe ich rodzaje: = zanieczyszczenia pierwotne SO 2 oraz wtórne SO 4 ). W równaniach transportu uwzględniono przemiany chemiczne (w przypadku zanieczyszczeń siarkowych, SO 2 SO 4 ), procesy = suchej depozycji zanieczyszczeń na powierzchni ziemi oraz ich wymywanie przez opady. W zależności od przyjętego opisu, model może mieć strukturę jedno- lub wielowarstwową. Podstawowe równania transportu, rozważane w jednej warstwie przestrzennej, mają następującą postać ogólną wraz z warunkami brzegowymi c + υ c K h c + γ c = Q (1) t c = c na b S = { Ω (0, T ) v n < 0 }; c K = 0 na S + = { Ω (0, T ) v n 0} (2) h n oraz warunkiem początkowym Stosowane są tu następujące oznaczenia: c ( 0) = c 0 w Ω. (3)

49 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska 49 Ω -- rozważany obszar, z brzegiem Ω = (0,T) przedział czasowy prognozy, c -- stężenie zanieczyszczeń, υ -- wektor pola wiatru, n -- wektor normalny brzegu obszaru Ω, K h -- współczynnik dyfuzji horyzontalnej, + S S, γ -- współczynnik redukcji, związany z depozycją i przemianami zanieczyszczeń, Q -- całkowite pole emisji. Kompletna postać takiego modelu może być dość złożona, zwłaszcza jeżeli ma obejmować zmienny w czasie, trójwymiarowy opis wielu procesów fizycznych i chemicznych. Z tego powodu, w algorytmach numerycznych stosowanych do rozwiązywania tego typu układów stosowana jest najczęściej dekompozycja, zarówno względem zmiennych przestrzennych, jak i poszczególnych procesów [9,11,13]. Pionowy profil podstawowych pól meteorologicznych jest aproksymowany przez wprowadzenie struktury warstwowej. W każdej warstwie rozważane są wówczas, w postaci oddzielnych modułów, (a) opis pola emisji, (b) transport horyzontalny, (c) dyfuzja horyzontalna, (d) depozycja oraz wymywanie przez opady, (e) przemiany chemiczne. Wymiana zanieczyszczeń między sąsiednimi warstwami jest najczęściej opisywana za pomocą odpowiedniej parametryzacji [9,13,16]. Rola i postać poszczególnych modułów w istotny sposób zależy od skali modelu. W modelach lokalnych i średnioskalowych, gdzie istotny wpływ na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń ma ukształtowanie i pokrycie terenu, a także lokalne warunki termiczne uwzględniany jest z reguły pionowy rozkład zanieczyszczeń. W modelach średnioskalowych np. opisujących transgraniczny przepływ zanieczyszczeń przyjmowane jest często przybliżenie jednowarstwowe, uśrednione w warstwie mieszania. Takie podejście zastosowano m.in. w operacyjnych modelach EMEP oraz RAINS, analizujących rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń ze źródeł energetycznych w skali Europy [1,6]. Dwa podstawowe podejścia, stosowane przy numerycznym rozwiązywaniu równań propagacji zanieczyszczeń, różnią się przede wszystkim układem odniesienia, względem którego analizowany jest ruch cząstek powietrza. W modelach eulerowskich stosowany jest naturalny, ustalony układ współrzędnych, związany z modelowanym obszarem. Modele te często reprezentują klasę dość złożonych opisów numerycznych o szerokich możliwościach zastosowań, od skali lokalnej do globalnej (w ostatnim przypadku współrzędne kartezjańskie zastępowane są zwykle sferycznymi). W modelach eulerowskich może być uwzględniona zmienność przestrzenna i czasowa pól meteorologicznych oraz złożona charakterystyka pola emisji. Ze względu na sposób dyskretyzacji obszaru, na ogół duży wymiar zadania dyskretnego oraz złożoność samego modelu, podejście to wiąże się zwykle z dużym nakładem obliczeń w czasie symulacji. W modelach lagranżowskich stosowany jest ruchomy układ współrzędnych, związany z trajektorią cząstki poruszającej się w polu wiatru. Dyskretyzacja czasowa i przestrzenna, stosowana w algorytmach obliczeniowych, wprowadza podział transportowanej masy zanieczyszczeń na elementy obliczeniowe, których przemieszczanie się wzdłuż linii pola wiatru jest analizowane niezależnie, jako rozwiązanie równania adwekcji. Tego typu algorytmy obliczeniowe są zwykle stosowane do określania udziału poszczególnych źródeł emisji w zanieczyszczaniu środowiska,

50 50 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 w postaci tzw. macierzy przeniesienia. Macierze takie są następnie wykorzystywane do obliczania zanieczyszczenia sumarycznego, a także do analizy scenariuszy ograniczania emisji oraz wspomagania decyzji w tym zakresie. Założona skala procesu określa równocześnie, które zjawiska w opisie transportu i przemian zanieczyszczeń mają dominujące znaczenie, a które ewentualnie można pominąć ze względu na ich mniejszy wpływ. Z punktu widzenia modelowania, istnieją dość istotne różnice między komputerowym opisem zjawisk w mniejszej skali przestrzennej (modele lokalne i miejskie) i dużej (wielkoskalowe modele regionalne i globalne). W pierwszym przypadku, często jest uzasadnione założenie jednorodności i stacjonarności warunków dyspersji. Przejście do większej skali powoduje, że założenia te przestają obowiązywać (w szczególności, warunki meteorologiczne zmieniają się w przestrzeni i w czasie), zatem cały proces winien być rozważany jako dynamiczny i niestacjonarny. Ze względu na odpowiednio dłuższy horyzont czasowy, czynniki takie jak depozycja lub niektóre przemiany chemiczne często pomijane w modelach o małej skali winny być również wzięte pod uwagę. Z drugiej strony, proces dyfuzji horyzontalnej jest przeważnie pomijany w operacyjnych modelach średnioskalowych, a zwłaszcza globalnych. Wynika to zarówno z większej agregacji pola emisji (jest ono uśrednienie już na wejściu do modelu), jak i z odpowiednio "grubszej" dyskretyzacją obszaru obliczeniowego. Proces dyfuzji staje się w takim przypadku procesem podskalowym i pomijalnym wobec błędów uśrednienia oraz tzw. dyfuzji numerycznej. W opisie źródeł emisji ważną rolę mogą odgrywać nie tylko ich intensywność, ale również charakterystyki techniczne oraz rozkład emisji w czasie zwłaszcza, jeżeli dynamika procesu propagacji zanieczyszczeń ma być również symulowana. W przypadku modeli o większej skali, podstawowym problemem jest określenie trajektorii, wzdłuż której przemieszczają się zanieczyszczenia. Nawet niewielkie niedokładności w jej obliczaniu mogą generować duży błąd końcowy, ze względu na dużą odległość receptora od źródła. 3. Modele zintegrowane i możliwości ich zastosowań Naturalnym sposobem wykorzystania modeli dyspersji zanieczyszczeń atmosferycznych jest krótko- lub długoterminowe prognozowanie rozkładów stężenia określonych zanieczyszczeń, skumulowanych wartości depozycji, przekroczenia dopuszczalnych standardów (np. poziomów dopuszczalnych lub wartości ładunku krytycznego). Ponieważ podstawowe grupy danych wejściowych dotyczą parametrów meteorologicznych oraz charakterystyk źródeł emisji, wykorzystanie modelu w badaniach symulacyjnych umożliwia porównanie, z punktu widzenia oddziaływania na środowisko, różnych strategii ograniczania emisji. Porównania takie mają najczęściej charakter jakościowy i są dokonywane w celu wyboru jednego z kilku możliwych rozwiązań. Na bazie modeli prognostycznych, w szczególności operujących w skali miejskiej, powstały w ostatnich latach systemy wspomagania decyzji dla największych metropolii światowych [3,7]. Są one przeznaczone do wspomagania zarządzania pod kątem kontroli jakości środowiska w tych miastach. Zakres ich działania obejmuje najczęściej pełną inwentaryzację źródeł emisji, modelowanie i monitoring jakości powietrza, wizualizację wyników oraz ocenę efektów środowiskowych, związanych m.in. z różnymi strategiami ograniczania emisji. Przykładem może tu być, m.in. austriacki model AirWare [7]. Zadaniem tych systemów jest usprawnienie procesu decyzyjnego przez wykorzystanie profesjonalnego narzędzia do analizy jakości powietrza. Systemy te wykorzystują najczęściej dość prosty model dyspersji zanieczyszczeń (np. gaussowski), natomiast od strony danych przestrzennych i wizualizacji wyników są przeważnie zintegrowane z systemem

51 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska 51 informacji geograficznej (GIS). Tego typu analiza zwykle nie dostarcza jednak dokładnej informacji, która pozwalałaby wybrać najlepsze rozwiązanie, np. najlepszą strategię ograniczania emisji w danym regionie, lub sterować w sposób automatyczny jakością powietrza. W ostatnich latach pojawiają się modele zintegrowane, nazywane również metamodelami [4,5,8], które stanowią połączenie modelu rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń atmosferycznych z modelem ekonomicznym lub techniczno-ekonomicznym. Tego typu złożony system może mieć postać modelu ekologicznego, w którym uwzględniono pewne ograniczenia i relacje ekonomiczne oraz techniczne lub też może stanowić połączenie dwóch (lub większej liczby) podmodeli, z których każdy opisuje odpowiednią sferę działalności [4]. Tego typu rozwiązania pozwalają w sposób ilościowy ocenić efektywność ekonomiczną konkretnych rozwiązań w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego i porównywać różne scenariusze rozwoju [6], np. pod kątem alternatywnych technologii wytwarzania energii, wykorzystania źródeł alternatywnych lub dostępnych metod ograniczania emisji. W tym wypadku jednak, oprócz symulowania i porównywania efektów różnych strategii, możliwe jest także formułowanie zadań optymalizacyjnych i poszukiwanie rozwiązań optymalnych z punktu widzenia ustalonych wcześniej kryteriów [10,11]. W szczególności, może to dotyczyć poszukiwania najbardziej efektywnych od strony ekonomicznej metod osiągnięcia założonych standardów jakości środowiska [4,12]. W celu dokładniejszego scharakteryzowania tego typu systemu można przyjąć, że zmienna decyzyjna x = [ x 1, K, x S ] reprezentuje, w zależności od konkretnego przypadku, np. poziom produkcji ustalonych S źródeł emisji lub poziom aktywności wybranych sektorów gospodarki regionu. Jeżeli rozważamy równoczesne oddziaływanie na środowisko M emitowanych przez te źródła związków, to wektor emisji ma postać u = u, K, u ], u = (x) dla i = 1K,, M, [ 1 M i gdzie F = [ F 1, K, F M ] jest funkcją wektorową, która wiąże wielkość produkcji danego źródła (sektora) z poziomem emisji zanieczyszczeń. W najprostszym przypadku może to być układ współczynników proporcjonalności (jeżeli odpowiednie zależności są proporcjonalne). Układ równań transportu (1) (3) wiąże z kolei poziom emisji poszczególnych zanieczyszczeń ( u 1, K, u M ) a pośrednio poziom produkcji ( x 1, K, x S ) z rozkładem przestrzennym N substancji zanieczyszczających środowisko. Rozkład przestrzenny tych substancji jest reprezentowany przez wektor zmiennej stanu, q = [ q 1, K, q N ], która będzie wykorzystana do oceny zagrożenia środowiska. W zależności od tego, w jaki sposób mają być określane straty środowiskowe realizowanej strategii, zmienna q może reprezentować średnioroczny rozkład stężenia zanieczyszczeń [4,11], roczną wartość ich depozycji w obszarze [4,15] lub przekroczenie wartości ładunku krytycznego [15]. Oznaczając przez L przekształcenie reprezentowane przez układ równań transportu (1) (3), mamy F i L u q; q = [ q, K, q ]. (4) : 1 N

52 52 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Jednym z celów realizowanej strategii jest zazwyczaj osiągnięcie założonego standardu jakości środowiska, co oznacza, że wartość przyjętego wskaźnika strat środowiskowych (lub kosztów środowiskowych), J (q), powinna być zredukowana poniżej pewnego poziomu J (q). (5) J MAX Warunek tego typu może mieć również zastosowanie do zadań wielokryterialnych i odpowiednich skonstruowanych funkcji celu, jak np. funkcja rozważana w pracy [14]. Kryteria techniczno-ekonomiczne zadania mogą być sformułowane w postaci odrębnego modułu ekonomicznego lub też mogą być przedstawione w postaci układu warunków i ograniczeń. Celem optymalizacji jest najczęściej osiągnięcie standardu jakości środowiska J MAX przy minimalnych kosztach operacji K (x) oraz przy spełnieniu założonych ograniczeń ekonomicznych, typu Q (x) = Qo (mogą one reprezentować, np. pokrycie popytu na energię elektryczną w regionie, dostępność pewnych źródeł energii itp.). Ostatecznie, poszukiwane jest rozwiązanie następującego zadania optymalizacji (schemat ogólny przedstawiono na rys. 3): Znaleźć wartość zmiennej decyzyjnej x, dla której spełniony jest układ równań (1) (3) oraz K( x) min, J ( q) J Q( x) = Q x 0. MAX o,, (6) Problem (6) może mieć postać zadania programowania liniowego [4], lub niestandardowego zadania optymalizacji [10,12], zależnie od tego, w jaki sposób określono wskaźniki, funkcję kosztów ograniczenia emisji oraz ograniczeń ekonomicznych. W tym drugim przypadku, do rozwiązania zadania nie można na ogół wykorzystać standardowych metod optymalizacyjnych i konieczne jest stosowanie opracowywanych specjalnie do rozwiązania konkretnego zadania metod heurystycznych. Przykład realizacji tego typu zadania optymalizacyjnego przedstawiono w [4,10,15]. Innym przykładem możliwego wykorzystania modeli transportu zanieczyszczeń atmosferycznych, jest zadanie sterowania emisją w czasie rzeczywistym. Celem jest utrzymanie na minimalnym poziomie ustalonego wskaźnika strat środowiskowych, niezależnie od zmian czynników zewnętrznych (np. warunków meteorologicznych). Zadanie może być realizowane przez modyfikację on-line intensywności emisji określonych źródeł sterowanych. Istotną rolę odgrywa w tym wypadku czas oraz dynamika procesów rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Od strony sformułowania matematycznego mamy tu do czynienia z zadaniem sterowania optymalnego systemem o parametrach rozłożonych, opisanym układem równań transportu, na przykład w postaci (1) (3). Podobnie jak w przypadku poprzedniego zadania, można tu uwzględnić dodatkowe ograniczenia techniczne i ekonomiczne, otrzymując w wyniku dość skomplikowane, zwłaszcza od strony obli-

53 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska 53 czeniowej, zadanie sterowania optymalnego. Sposób formułowania tego typu zadań oraz możliwe metody ich rozwiązywania omówiono m.in. w [10 12]. Rysunek 3. Schemat blokowy algorytmu optymalizacji w modelu zintegrowanym

54 54 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 W przedstawionych zadaniach optymalizacyjnych, zasadniczą rolę odgrywa model propagacji zanieczyszczeń atmosferycznych, sformułowany odpowiednio do skali procesów oraz celu, jakiemu ma służyć system. Rozwiązanie takiego zadania jest zazwyczaj trudne i wymaga zastosowania niestandardowych metod optymalizacyjnych. Rozwiązanie, a zwłaszcza jego dokładność, bardzo silnie zależy od dokładności samego modelu dyspersji zanieczyszczeń i zastosowanych w nim metod obliczeniowych. Oznacza to konieczność zwrócenia w takim wypadku szczególnej uwagi na metody aproksymacji oraz algorytmy obliczeniowe (porównaj [9,12,13]), zastosowane do rozwiązywania równań propagacji zanieczyszczeń. 4. Literatura 1. Amman M., Cofała J., Heyes C., Klimont Z., Mechler R., Posh M., Schöpp W. (2004) The RAINS model. Documentation of the model approach prepared for the RAINS peer review IIASA Report, Laxenburg. 2. Angle R.P., Sandhu H.S. (2001) Proactive management of air quality. Environmental Management, 27, Brandt J., Christensen J.H., Frohn L.M., Palmgren F., Berkowicz R., Zlatev Z. (2001) Operational air pollution forecasts from European to local scale. Atmospheric Environment, 35, S91 - S Carlson D.A., Haurie A., Vial J.-P., Zachary D.S. (2004) Large-scale convex optimization methods for air quality policy assessment. Automatica, 40, Chang M.E. (2000) New Directions: Sustainability in strategic air quality planning. Atmospheric Environment, 34, Cofała J., Amman M., Gyarfas F., Schoepp W., Bourdi J.C., Hordijk L., Kroeze C., Li Junfeng, Lin Dai, Panwar T.S. Gupta S. (2004) Cost-effective control of SO 2 emissions in Asia. Journal of Environmental management, 72, Fedra K., Haurie A. (1999) A decision support system for air quality management combining GIS and optimization techniques. Intern. Journ. of Environment and Pollution, 12, Haurie A., Kubler J., Clappier A., van den Bergh H. (2004) A metamodeling approach for integrated assessment of air quality policies. Environ. Modeling and Assessment, 19, Holnicki P., Nahorski Z., Żochowski A. (2000) Modelowanie procesów środowiska naturalnego, Wydawnictwa WSISiZ, Warszawa. 10. Holnicki P., Kałuszko A. (2004) Decision support for optimal emission reduction. Management of Environmental Quality, 15, Holnicki P. (2005) Application of continuous optimization methods to emission abatement problem. Applications of Informatics in Environment Engineering and Medicine (ed. J. Studziński, L. Drelichowski, O. Hryniewicz), Wydawnictwa IBS PAN, Badania Systemowe, ,. 12. Holnicki P. (2006) On the real-time emission control - case study application. Control and Cybernetics, 35, Jacobson M.Z. (2005) Fundamentals of Atmospheric Modeling. Cambridge University Press, Cambridge. 14. Juda-Rezler K. (2000) Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

55 Piotr Holnicki Zintegrowane systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu jakością środowiska Juda-Rezler K. (2004) Uniwersalna funkcja celu dla zintegrowanych modeli oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej (Ochrona Środowiska). Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 16. Markiewicz M. (2004) Podstawy modelowania rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym. Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa. INTEGRATED DECISION SUPPORT SYSTEMS IN AIR QUALITY MANAGEMENT Summary The natural application of air quality models relates to forecasting of air pollution dispersion and analysis of the related ecological effects. Recently one can observe a substantial progress in construction and applications of the integrated environmental models and decision support systems. Such system integrates air pollution transport model with some additional ecological, economic or technological standards and constraints. The system, except the standard air pollution forecast, enables scenario analysis, evaluation and comparison of environmental impact of emission sources and regional planning support. Application of the optimization methods makes it possible to formulate and solve problems of the optimal strategy of emission reduction or the real-time emission control. The paper presents the main issues related to construction and some applications of such systems. Keywords: air pollution, pollution dispersion model, decision support, integrated system Piotr Holnicki Instytut Badań Systemowych holnicki@ibspan.waw.pl

56 56 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 MIECZYSŁAW JAGODZIŃSKI, JOLANTA KRYSTEK, DAMIAN WEŚNIUK Politechnika Śląska WDROŻENIE ALGORYTMU KANBAN W WIRTUALNYM PRZEDSIĘBIORSTWIE 1 Streszczenie W artykule przedstawiono przykładowe wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie zajmującym się produkcją kompletu kół rowerowych typu MTB Cross Country. Opisano szczegółowo strukturę informacyjną przedsiębiorstwa. Wdrożenie zilustrowano procesami biznesowymi z zintegrowanego systemu informatycznego IFS Applications. Słowa kluczowe: algorytm Kanban, procesy biznesowe, wdrożenie zintegrowanego systemu informatycznego IFS Applications 1. Wprowadzenie Celem projektu było wdrożenie algorytmu Kanban do sterowania przepływem materiałów w wirtualnym przedsiębiorstwie. Przedmiotem jego działania jest produkcja kompletu kół rowerowych [2]. Jako narzędzie wspomagające zarządzanie produkcją w przedsiębiorstwie został wykorzystany zintegrowany system informatyczny IFS Applications [1]. 2. Opis procesu produkcji kół rowerowych Przedmiotem implementowanej produkcji jest produkcja kompletu kół rowerowych o rozmiarze 26 cali przeznaczonych dla rowerów typu MTB. Masa kół ma większy wpływ na opory odczuwane w czasie jazdy niż masa pozostałych części. Wynika to z faktu, że koła są cały czas rotowane i w związku z tym masa znajdująca się na ich obwodzie pokonuje większą drogę niż cały rower. Stąd, w rowerach sportowych, istnieje silna tendencja do maksymalnego odchudzania kół. Uzyskuje się to stosując specjalną konstrukcję obręczy, cieniowane szprychy, jak najmniejszą ich liczbę oraz jak najlżejsze ogumienie. Należy jednocześnie zapewnić wygodną eksploatację oraz łatwość wymiany uszkodzonych elementów lub całych kół. Pomimo rozwoju techniki, koła rowerowe są budowane według tych samych zasad niemal od stu lat. Typowe koło rowerowe składa się z piasty, do której są przymocowane łebki szprych. Szprychy łączą piastę z obręczą, poprzez specjalne gwintowane mocowania zwane nyplami, umożliwiające odpowiednie naciągnięcie szprych i ich wycentrowanie. Na obręcz zakłada się najpierw opaskę zabezpieczającą dętkę przed uszkodzeniem, na nią dętkę oraz oponę i wreszcie całość montuje się do ramy, za pomocą zapięć uchylno-sprężynowych zwanych "Quick Release". W prezentowanym przedsiębiorstwie koło przednie różni się od tylnego rodzajem zastosowanej piasty i opony, a także mniejszą ilością szprych. Różnice te wynikają z różnych wymagań stawianym obu kołom. Koło tylne musi być bardziej wytrzymałe gdyż na nim spoczywa większa 1 Praca finansowana w ramach projektu badawczego BK-247-RAu1/2007

57 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie 57 część ciężaru rowerzysty. Dlatego też ma większą liczbę szprych i wytrzymalszą piastę, która dodatkowo ma miejsce na zamontowanie wielotrybu. Podobnie jest z oponami, różnią się one rodzajem bieżnika oraz szerokością. Opona tylna jest nieco szersza, jej bieżnik jest bardziej agresywny co wynika z faktu, że jest ona oponą napędzającą w odróżnieniu od kierującej opony przedniej. Oba koła są przystosowane do montażu hamulców tarczowych co wiąże się z odpowiednią konstrukcją piast na łożyskach maszynowych (mocowania na tarcze hamulcowe) i obręczy (profil wielokomorowy). W obu kołach zastosowano szprychy cieniowane co dodatkowo podnosi wytrzymałość i zarazem obniża wagę kompletu kół. Dane techniczne kompletu kół: Typ: MTB Cross Country Rozmiar: 26 cali Waga: 2555 g ( przód 1210 g, tył 1345 g) Obręcze: przystosowane do hamulców tarczowych, aluminiowe 3-komorowe, liczba otworów: przód 24, tył 28, waga: 450 g Szprychy: wykonane ze stali nierdzewnej X5 CrNi 18/10, cieniowane i kute na zimno, liczba: przód 24, tył 28, waga: 5 g każda Nyple: wykonane z mosiądzu, waga: 1.24 g każdy, liczba: przód 24, tył 28 Piasty: Novatec Disc (przód 2 łożyska maszynowe, tył 4) przystosowane do hamulców tarczowych, wykonane z aluminium Opony: Michelin XC Maraton (rozmiar: przód 26x1.9, tył 26x2.1 ), opony są od środka pokryte specjalnie utwardzoną gumą, która zapobiega przebiciu a kevlarowy szkielet obniża ich masę Dętki: Michelin Extra Light (waga: 90 g ), wyposażone w zawór samochodowy - schreader 3. Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa Wirtualne przedsiębiorstwo składa się z trzech wydziałów (rys.1): sprzedaży WT700, produkcji WT800 oraz zaopatrzenia WT900. Przepływ materiałów w przedsiębiorstwie rozpoczyna się w dziale zaopatrzenia. Wszystkie zakupione materiały przyjmowane są na magazyn wydziałowy , następnie dokonywane jest przesunięcie magazynowe i zakupione materiały trafiają do odpowiednich magazynów wejściowych na wydziale produkcyjnym. Wydział produkcyjny składa się z sześciu linii produkcyjnych 80-1, 80-2, 80-3, 80-4, 80-5, 80-6, którym przyporządkowane zostały magazyny oraz gniazda produkcyjne. Każdej linii produkcyjnej przyporządkowano dwa obsługujące je magazyny, z których jeden jest magazynem wejściowym dostarczającym komponenty, drugi wyjściowym, gdzie transportowane są półprodukty bądź wyroby gotowe. Linia 80-6 składa się z gniazda produkcyjnego i magazynu Na linii tej z miedzi wytwarzane są nyple rowerowe (WT-307). Nyple odlewane są na wtryskarce a następnie gwintowane. Linia 80-5 składa się z gniazda produkcyjnego i magazynu Na tej linii z drutu ze stali nierdzewnej powstają szprychy rowerowe (WT-306). Na początku drut jest prostowany, gdyż był przechowywany w zwojach, i cięty na odpowiedniej długości kawałki.

58 58 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Potem następuje jego cieniowanie (kucie na zimno w obrabiarkach), na końcu trafia do mechanizmu, który zagina łebek i tłoczy główkę szprychy. W tym samym czasie z drugiej strony walcowany jest gwint na nypel. Rysunek 1. Schemat przepływu materiałów w wirtualnym przedsiębiorstwie. Źródło: badania własne

59 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie 59 Linia 80-4 składa się z dwóch gniazd produkcyjnych i oraz magazynu Na linii tej produkuje się obręcze rowerowe (WT-111 i WT211). Powstają one z gotowych wielokomorowych profili aluminiowych na specjalnie do tego celu zaprojektowanej giętarce. Na niej odbywa się kolejno cięcie, gięcie i spawanie profili aluminiowych, a także końcowa obróbka (wiercenie i polerowanie). Wszystkie linie są całkowicie zautomatyzowane a produkty na nich powstające trafiają od razu do magazynu , będącego częścią linii Linia ta składa się jeszcze z dwóch gniazd i Na linii tej powstają półprodukty WT110 i WT-210. Odbywają się tu kolejno następujące operacje: zaplatanie koła, sprawdzanie naciągu szprych i centrowanie. Tak wytworzone półprodukty trafiają na linię 80-2 składającą się z magazynu i gniazd oraz Zakładane tam są opaski, dętki i opony a następnie koła pompowane są azotem. Tak powstałe koła trafiają na ostatnią linie Tam następuje sprawdzanie i kompletacja. Ostatecznie gotowy produkt trafia do magazynu skąd bezpośrednio jest transportowany do klienta. 4. Struktura informacyjna procesu produkcji Po wygenerowaniu firmy, możliwe jest zamodelowanie struktury przedsiębiorstwa, struktury produktu i procesu produkcyjnego. Kolejne etapy obejmują: wprowadzenie pozycji magazynowych (tabela 1) niezbędnych do wytworzenia kompletu kół rowerowych, zdefiniowanie struktury produktu (rys. 2) zdefiniowanie magazynów, linii i gniazd produkcyjnych (tabele 2, 3, 4) wprowadzenia marszrut technologicznych (tabela 5). Źródło: badania własne Tabela 1. Wykaz pozycji magazynowych Nr pozycji Nazwa pozycji Magazyn J/M WT-301 Profil aluminiowy Typ 3 kg WT-302 Drut stalowy X5CrNi 18/10 m WT-303 Mosiądz kg WT-304 Opaska kevlar 26 inch pcs WT-305 Dętka extra light pcs WT-101 Opona przód XC Maraton pcs WT-201 Opona tył XC Maraton pcs WT-102 Piasta przód Disc pcs WT-202 Piasta tył Disc pcs WT-111 Obręcz Disc 24 otwory pcs WT-211 Obręcz Disc 28 otworów pcs WT-306 Szprycha Revolution 26 inch pcs WT-307 Nypel Revolution pcs WT-110 Półprodukt przód 26 inch Sport pcs WT-210 Półprodukt tył 26 inch Sport pcs WT-100 Koło przód 26 inch Sport pcs WT-200 Koło tył 26 inch Sport pcs WT-300 Komplet kół MTB 26 inch Sport pcs

60 60 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Źródło: badania własne Rysunek 2. Struktura produktu w IFS Applications Lokalizacje magazynowe rozumiemy jako magazyny wewnątrz wydziałowe, pola odkładcze, kontenery, itp. Każda linia produkcyjna musi mieć magazyn wejściowy gdzie przechowywane są surowce do produkcji komponentów lub półprodukty składające się na produkt finalny oraz magazyn wyjściowy gdzie umieszczane są gotowe już komponenty. Tabela 2. Zestawienie lokalizacji magazynowych Nr. lokalizacji Magazyn Strefa Nazwa lokalizacji Gr. lokalizacji Mag sprzedaży WT Kom prod 801 WT Kom prod 802 WT Kom prod 803 WT Kom prod 804 WT800

61 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie 61 Źródło: badania własne Kom prod 805 WT Kom prod 806 WT Kom prod 802 WT900 Linia produkcyjna jest poziomem organizacyjnym pomiędzy umiejscowieniem a gniazdem produkcyjnym. Linie produkcyjne odpowiadają za produkcję jednej lub wielu pozycji. Każdej linii produkcyjnej przypisano dwa magazyny (wejście i wyjście) oraz pozycje w nich produkowane. Gniazda produkcyjne są najmniejszą jednostką organizacji logistycznej produkcji. Są one przypisane do odpowiedniej linii produkcyjnej. Tabela 3. Wykaz linii produkcyjnych Nr linii Nazwa Pozycje prod. Lok. wej. Lok. wyj Produkcja kompletów kół WT Produkcja kół WT-100, WT Produkcja półproduktów WT-110, WT Produkcja obręczy WT-111, WT Produkcja szprych WT Produkcja nypli WT Źródło: badania własne Tabela 4. Wykaz gniazd produkcyjnych Nr gniazda Nazwa Nr lini Nr wydziału Lok. wej. Lok. wyj Gniazdo produkcyjne WT Gniazdo produkcyjne Gniazdo produkcyjne WT Gniazdo produkcyjne Gniazdo produkcyjne WT Gniazdo produkcyjne Gniazdo produkcyjne WT Gniazdo produkcyjne WT Gniazdo produkcyjne WT Źródło: badania własne Na produkcję wyrobu gotowego składa się wiele operacji wykonywanych w poszczególnych gniazdach produkcyjnych. Operacją produkcyjną jest uporządkowany podzbiór procesu produkcji a efektem końcowym jest produkt operacji. Ustalanie marszrut polega na takim uporządkowaniu operacji w gnieździe produkcyjnym, aby otrzymać półprodukt.

62 62 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Tabela 5. Wykaz operacji w poszczególnych gniazdach produkcyjnych Nr pozycji NrOp. Nazwa operacji Nr gniazda Maszyn. Przezbr. Maszyn. Oper. Prac. Przezbr.. Prac. Operacr. Czas Transp. Jedn. Czas. Kateg. Zaszereg. 1 Transport profili z ,01 0,01 godz. 1 WT-111 WT-211 WT-306 WT-307 WT-110 WT-210 WT-100 WT-200 WT Produkcja obręczy Jedn./godz 2 3 Transport obręczy do ,01 0,01 godz 1 4 Transport drutu z ,01 0,01 godz 1 5 Produkcja szprych Jedn./godz Transport szprych do ,01 0,01 godz 1 Transport mosiądzu ,01 0,01 godz z Produkcja nypli Jedn./godz 2 9 Transport nypli do ,01 0,01 godz 1 10 Transport komponentów z ,01 0,01 godz 1 11 Montaż półproduktów Jedn./godz 2 12 Transport półproduktów do ,01 0,01 godz 1 Transport półproduktów ,01 0,01 godz 1 z Montaż kół Jedn./godz 2 15 Transport kół do ,01 0,01 godz 1 16 Transport kół z ,01 0,01 godz 1 17 Kompletowanie zestawów Jedn./godz 2 18 Transport zestawów do ,01 0,01 godz 1 Źródło: badania własne

63 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie System kart sterujących Kanban w IFS Applications Proces planowania Kanban zawiera wszystkie działania i narzędzia wspomagające niezbędne do określenia właściwej liczby pojemników Kanban do użycia dla pozycji. W systemie dostępne są następujące narzędzia pomocnicze tego procesu (rys.3): narzędzie do ustalania popytu, które umożliwia aktualizację ilości Kanban w reakcji na najnowsze przewidywania dotyczące zapotrzebowania, kalkulacje Kanban z elastycznymi regułami, narzędzie symulacji Kanban, za pomocą którego można oszacować ilości Kanban według profilu rzeczywistego zapotrzebowania, a nie uśrednionych ilości popytu. Planowanie Kanban jest nieprzerwanym procesem, wykonywanym okresowo wraz ze zmianą warunków i wahaniami popytu na elementy Kanban. Cykl planowania w pętli Kanban wygląda następująco: 1. planowanie ilości Kanban dla pętli, a więc na przykład ustalanie popytu, wykonywanie obliczeń, symulacje lub analiza typu co jeżeli, 2. akceptacja nowych, czyli przeliczonych ilości i generowanie kart, 3. zastosowanie kart Kanban i wprowadzenie niezbędnych korekt wykonania, 4. powrót do działań wykonawczych Kanban w stanie ustalonym. W każdej pętli Kanban występują dwa zestawy ilości Kanban: bieżące ilości Kanban stosowane w produkcji oraz nowe, przeliczone ilości do wykorzystania w planowaniu i analizie co jeżeli. Sprawdzając status każdej pętli, można odnaleźć te pętle, w których nowe liczby określają zmianę w ilości lub wielkości pojemników Kanban. Jeżeli nowy plan jest satysfakcjonujący, można zaakceptować przeliczone wartości. W takim przypadku system automatycznie zapisze wartości bieżące w historii i przeniesie je do nowych wartości. Wpisy w historii umożliwiają śledzenie postępów poszczególnych pętli oraz monitorowanie trendów magazynowych. W systemie IFS Applications dostępne są dwie funkcje służące do przeliczania ilości Kanban: kalkulacje (obliczenia) Kanban oraz symulacje Kanban. W kalkulacjach Kanban stosowane są formuły i zakładana jest jedna średnia wartość dziennego popytu. Użytkownik może w sposób iteracyjny (cykliczny), symulować podobne kalkulacje przy zastosowaniu profilu rzeczywistego popytu, w którym prawdopodobne są odchylenia od średniej. Jeżeli wynikiem symulacji jest wyczerpanie zapasów, a więc jeżeli zapas magazynowy nie wystarcza do zaspokojenia popytu, system zwiększa liczbę lub wielkość pojemników Kanban i uruchamia symulację ponownie. Po zaakceptowaniu nowych wartości proces planowania zostaje zakończony. Kontrola nad jego wdrożeniem jest przekazywana procesowi Obsługa Kart Kanban.

64 64 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Źródło: badania własne Rysunek 3. Schemat procesu planowania Kanban w IFS Applications. Pętla Kanban stanowi model przepływów materiałowych Kanban w środowisku produkcyjnym od pozyskania materiałów do ich wykorzystania w produkcji (rys.3). Dla każdej pozycji z kontrolą Kanban należy zdefiniować przynajmniej jedną pętlę Kanban. Składa się ona z dwóch elementów: lokalizacji, w której pozycja jest stosowana, oraz źródła uzupełniania materiałów, którym może być inna lokalizacja, grupa lokalizacji, linia produkcyjna, dostawca lub zewnętrzne umiejscowienie magazynowe. Każda pętla zawiera dwa zestawy informacji o ilościach Kanban: ilości Kanban istniejące (bieżące) oraz ilości Kanban planowane (nowe). Istnieje możliwość aktualizacji nowych ilości w celach planistycznych wraz ze zmianą warunków. Pętle Kanban można stosować do obliczania ilości Kanban, generowania kart Kanban oraz ewentualnie do przeprowadzania transakcji magazynowych. Status pętli Kanban pokazuje, czy pętla ta jest aktywna, oraz warunkuje typy możliwych do wykonania działań. Status może ulegać zmianie w fazie planowania lub wykonania. Faza planowania umożliwia korygowanie ilości bez wpływu na rzeczywiste środowisko produkcyjne.

65 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie 65 Źródło: badania własne Rysunek 4. Schemat procesu obsługi kart Kanban w IFS Applications Źródło: badania własne Rysunek 5. Schemat procesu wykonania Kanban w IFS Applications

66 66 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Podstawową zmienną w każdej kalkulacji i symulacji Kanban jest spodziewana średnia wielkość dziennego zapotrzebowania (popytu). Wielkość ta jest określana dla każdego elementu w pętli Kanban. Średni popyt dzienny można wprowadzać ręcznie lub zlecić jego automatyczne obliczanie przez system (rys. 5). Zapotrzebowanie Kanban jest więc przeliczane na podstawie zamówień klientów. W analizowanym przedsiębiorstwie są używane trzy rodzaje kart: produkcyjna, transportowa i dostawcza (rys. 6). System automatycznie tworzy karty Kanban dla pętli w momencie jej aktywacji lub w momencie zatwierdzenia nowej kalkulacji. Każda karta jest jednoznacznie opisana generowanym systemowo numerem i może być kartą do odzysku (ustawienie domyślne) lub nie do odzysku. Karty do odzysku pozostają w obiegu w pętli do momentu, aż zostaną usunięte lub wycofane. Karty nie do odzysku są stosowane tylko raz i tworzy się je w reakcji na nieoczekiwany wzrost zapotrzebowania. Typ tworzonej karty zależy od źródła uzupełniania zapasów. Źródło: badania własne Rysunek 6.Karty Kanban

67 Mieczysław Jagodziński, Jolanta Krystek, Damian Weśniuk Wdrożenie algorytmu Kanban w wirtualnym przedsiębiorstwie Literatura 1. IFS 2003 Help: Elektroniczna pomoc systemu IFS Applications 2003 i IFS Elearning. 2. Weśniuk D: Algorytm Kanban w zintegrowanym systemie informatycznym IFS Applications (praca dyplomowa niepublikowana), Gliwice IMPLEMENTATION ON THE KANBAN ALGORITHM IN THE VIRTUAL COMPANY Summary Kanban algorithm implementation in the virtual company is presented. A detail description of the information structure this company is given. The implementation is ilustrated by business processes from IFS Applications system. Keywords: algorithm Kanban, business process, implementation IFS Applications Jolanta Krystek, Mieczysław Jagodziński Instytut Automatyki POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ jolanta.krystek@polsl.pl, mieczyslaw.jagodzinski@polsl.pl

68 68 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 ANDRZEJ KAŁUSZKO Instytut Badań Systemowych ZASTOSOWANIE PROGRAMOWANIA DYNAMICZNEGO DO OPRACOWANIA STRATEGII REDUKCJI EMISJI GAZÓW Streszczenie W pracy opisano zadanie efektywnego przydziału ograniczonych środków finansowych przeznaczonych na redukcję emisji zanieczyszczeń gazowych w źródłach tej emisji. Celem jest minimalizacja funkcji strat środowiskowych, związanych z emisją w określonym okresie. Redukcja emisji w źródle jest dokonywana przez wprowadzenie do tego źródła jednej z dostępnych technologii redukcji emisji, charakteryzujących się kosztami inwestycyjnymi i kosztami operacyjnymi (eksploatacyjnymi). Do rozwiązania zadania zaproponowano metodę programowania dynamicznego. Słowa kluczowe: emisja zanieczyszczeń, redukcja emisji, programowanie dynamiczne 1. Wstęp W pracy jest rozważany problem opracowania strategii redukcji emisji gazów do atmosfery. W pewnym regionie jest położonych N zakładów produkcyjnych źródeł emisji zanieczyszczeń gazowych. Każdy z zakładów jest scharakteryzowany przez wielkość produkcji i wielkość emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Zakładamy, że wielkość emisji w każdym zakładzie jest proporcjonalna do wielkości produkcji. Wprowadzamy następujące oznaczenia: P i wielkość produkcji i-tego zakładu, i = 1, 2,, N, E i wielkość emisji zanieczyszczeń i-tego zakładu. Produkcja P i i emisja E i są powiązane przez współczynnik A i w następujący sposób: E i = A i * P i (1) Oznacza to, że wielkość emisji ze źródła nie jest związana wyłącznie z wielkością produkcji, ale także z jej rodzajem. Emisja każdego zakładu może zostać zmniejszona przez zastosowanie jednej z M technologii redukcji emisji. Zakładamy, że do zakładu można wprowadzić tylko jedną technologię w tym samym czasie. Wprowadzenie technologii do zakładu pociąga za sobą koszty inwestycyjne i koszty operacyjne (eksploatacyjne). Koszty inwestycyjne są ponoszone jednorazowo, koszty operacyjne są ponoszone przez cały czas stosowania technologii. Wprowadzamy następujące oznaczenia: 1 ij f -- jednostkowe (liczone na jednostkę produkcji) koszty inwestycyjne, związane wprowadzeniem technologii j do zakładu i koszty jednorazowe, f -- jednostkowe (liczone na jednostkę produkcji) koszty operacyjne, związane wprowadzeniem 2 ij technologii j do zakładu i koszty ponoszone w jednostce czasu (np. roku).

69 Andrzej Kałuszko 69 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów Całkowite koszty inwestycyjne są opisane wzorem: P (1) 1 i f ij zaś całkowite koszty operacyjne (ponoszone w każdej jednostce czasu) wzorem P 2 i f ij Każda technologia redukcji emisji jest scharakteryzowana przez jej efektywność e j, tj. stopień w jakim redukuje emisję. Zakładamy, że efektywność każdej dostępnej technologii jest jednakowa dla każdego zakładu, w którym jest stosowana. Można zatem napisać: j 0 E = E (1 e ) (2) i lub j i i i i j E = P A 1 e ) (3) ( j gdzie E jest wielkością początkowej emisji ze źródła i (bez redukcji emisji), 0 i j E jest wielkością emisji ze źródła i po wprowadzeniu technologii j redukcji emisji. i 2. Opis zadania Rozważmy teraz następujące zadanie. W zadanym okresie T, złożonym z pewnej liczby jednakowych przedziałów (np. rocznych) mamy do dyspozycji fundusze przeznaczone na redukcję emisji w rozpatrywanych N źródłach. Fundusze mają tę samą wartość w każdym przedziale i mogą być przeznaczone na pokrycie kosztów inwestycyjnych i operacyjnych wprowadzenia technologii redukcji emisji w źródłach. Stosujemy tu następujące oznaczenia: t = 1, 2,, T numer przedziału czasowego, C t fundusze do dyspozycji w przedziale t, przy czym C 1 = C 2 = = C T. Zadanie polega na optymalnym rozdysponowaniu dostępnych funduszy, tzn. taki przydział technologii redukcji do źródeł emisji, by sumaryczna emisja z N źródeł w okresie T była minimalna. Przykładowe możliwe rozkłady czasowe kosztów inwestycyjnych i operacyjnych technologii redukcji są pokazane na rys. 1 i rys. 2. Rysunek 3 przedstawia pożądany rozkład w czasie kosztów inwestycyjnych i operacyjnych dla wszystkich rozpatrywanych źródeł.

70 70 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 1. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i operacyjnych dla przykładowego źródła. Rysunek 2. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i operacyjnych dla przykładowego źródła.

71 Andrzej Kałuszko 71 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów Rysunek 3. Przykładowy rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i operacyjnych dla wielu źródeł. W dalszym ciągu wprowadzimy dwie zmienne binarne, zdefiniowane następująco. 1. x {0,1 } ijt x =1, w przypadku, jeśli w przedziale t jest eksploatowana technologia j w źródle i, ijt x ijt =0, w przypadku przeciwnym. Zmienne M j = 1 x ijt muszą spełniać ograniczenie: x = 1, dla i = 1, 2,, N, t = 1, 2,, T (4) ijt 2. y {0,1 } y ijt ijt =1, w przypadku, jeśli w przedziale t są ponoszone koszty inwestycyjne, związane z wprowadzeniem technologii j w źródle i, y =0, w przypadku przeciwnym. ijt Zmienne M j = 1 y ijt muszą spełniać ograniczenie: y = 1, dla i = 1, 2,, N, t = 1, 2,, T (5) ijt Przykładowe rozkłady czasowe wartości zmiennych x i ijt y są pokazane na rys. 4 i 5. ijt

72 72 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 4. Rozkład czasowy zmiennej y. ijt Rysunek 5. Rozkład czasowy zmiennej x ijt. Na podstawie definicji zmiennych x ijt i y ijt spełnione jest ograniczenie x y 1, dla i = 1, 2,, N, j = 1, 2,,, M, t = 1, 2,, T (6) ijt + ijt Oznacza to, że nie jest możliwe jednoczesne inwestowanie i eksploatacja. Koszty inwestycyjne dla źródła i w całym okresie T są podane przez wzór: T t= 1 gdzie M j= 1 y ijt f 1 ijt P i (7)

73 Andrzej Kałuszko 73 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów 1 f - część kosztów inwestycyjnych, związanych z wprowadzeniem technologii j do źródła i, ijt przypadająca na przedział t. Koszty inwestycyjne, związane technologią j w źródle i w przedziale t są podane przez wzór: M j= 1 y ijt 1 f P (8) ijt i Koszty operacyjne technologii j dla źródła i w przedziale t są podane przez wzór: M j= 1 x gdzie 2 f = ijt 2 ijt f ij 2 f P (9) ijt i Koszty operacyjne dla wszystkich źródeł w przedziale t podaje wzór: N i= 1 M j= 1 x ijt f 2 ijt P i (10) Koszty inwestycyjne dla wszystkich źródeł w przedziale t podaje wzór: N i= 1 M j= 1 y ijt f 1 ijt P i (11) Suma kosztów operacyjnych i inwestycyjnych dla wszystkich źródeł w przedziale t musi być nie większa od ograniczenia C t. N i= 1 M j= ( x f + y f ) P C t = 1,2,..., T (12) ijt ijt ijt ijt i t Można teraz zapisać omawiane zadanie jako minimalizację następującej funkcji zmiennych x. ijt T t= 1 N i= 1 M j= 1 x ijt P A ( 1 e ) (13) i przy ograniczeniach zapisanych powyżej. 3. Zastosowanie programowania dynamicznego i j Opisane powyżej zadanie, nawet dla prostych przypadków praktycznych, ma bardzo dużą liczbę zmiennych binarnych i z tego powodu jego analityczne rozwiązanie nie jest możliwe. Pozostają metody przybliżone. W dalszym ciągu zostanie przedstawione zastosowanie programowania dynamicznego do rozwiązania postawionego zadania. Z punktu widzenia ograniczeń kosztowych mamy do czynienia z jednym rodzajem zasobów pierwotnym. Z punktu widzenia wprowadzania technologii mamy do czynienia z zasobami

74 74 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 wtórnymi dwóch rodzajów: przeznaczonymi na inwestycje i przeznaczonymi na eksploatację. Na potrzeby zastosowania programowania dynamicznego dostępne zasoby dyskretyzujemy w taki sposób, jak pokazany na rys. 6. Dyskretyzacja zasobów względem osi czasu jest naturalna, ponieważ tak są zdefiniowane zasoby. Dyskretyzacja zasobów względem osi wartości jest arbitralna i dostosowana do możliwości obliczeniowych. Rysunek 6. Dyskretyzacja zasobów W dalszym ciągu proponujemy cztery możliwe schematy rozwiązania zadania przy użyciu programowania dynamicznego. Są one przedstawione poniżej. Schemat nr 1. Zakładamy, że dysponujemy tylko jednym, nowym rodzajem zasobu, utworzonego sztucznie. Jest on zdefiniowany w ten sposób, że dotyczy jednakowej wartości zasobu pierwotnego dla całego rozpatrywanego okresu T. Na rys. 7 zaznaczono jednostkę nowego zasobu. Rysunek 7. Jednostka zasobu (zaciemnione pola) w schemacie nr 1 Przy takim zdefiniowaniu zasobu zadanie pierwotne jest sprowadzone do jednowymiarowego zadania programowania dynamicznego. Zgodnie z zasadą programowania dynamicznego, w kolej-

75 Andrzej Kałuszko 75 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów nych krokach przydzielamy odpowiednie wielkości zasobu do kolejnych zmiennych (w tym przypadku źródeł emisji). Po przydzieleniu zasobu do zmiennej wybieramy najkorzystniejszy (maksymalnie redukujący emisję z tego źródła) wariant inwestowania, tzn. technologię i tym samym moment jej rozpoczęcia działania. Wadą tego schematu jest to, że uzyskane rozwiązanie może być niskiej jakości z powodu niepełnego wykorzystania zasobów. Taki przykład jest pokazany na rys. 8. Powodem tego jest sztywny przydział porcji zasobów do każdego ze źródeł osobno. Rysunek 8. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych dla dwóch przykładowych źródeł schemat nr 1 Schemat nr 2. Schemat nr 2 jest ulepszoną wersją schematu nr 1, w którym odstępujemy od sztywnego rozdziału zasobów na źródła. Przy przydziale zasobów do kolejnego źródła uwzględniamy zasoby niewykorzystane przez poprzednio rozpatrywane źródła. Powoduje to pełniejsze wykorzystanie zasobów i tym samym uzyskanie lepszego rozwiązania. Dla przypadku pokazanego na rys. 8 zmiana polega na przydziale dodatkowych zasobów niewykorzystanych przez źródło nr 1 do źródła nr 2. W schemacie nr 2 lepsze rozwiązanie jest uzyskiwane kosztem wydłużenia czasu obliczeń. Przykład lepszego rozwiązania niż uzyskane w schemacie nr 1 jest pokazany na rys. 9.

76 76 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 9. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych dla dwóch przykładowych źródeł schemat nr 2 Schemat nr 3 Zakładamy, że dysponujemy tylko jednym rodzajem zasobu, który może być przeznaczony na koszty inwestycyjne i koszty eksploatacyjne w dowolnym przedziale czasowym. Na rys. 10 zaznaczono jednostkę tego zasobu. Rysunek 10. Jednostka zasobu (zaciemnione pola) w schemacie nr 3 Przy takim zdefiniowaniu zasobu mamy do czynienia z jednowymiarowym zadaniem programowania dynamicznego. Podobnie jak w schemacie nr 1, w kolejnych krokach przydzielamy odpo-

77 Andrzej Kałuszko 77 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów wiednie wielkości zasobu do kolejnych źródeł i wybieramy najlepszą technologię dla danego poziomu zasobów. Wadą schematu nr 3 jest to, że uzyskane rozwiązanie może być niedopuszczalne z powodu przekroczenia zużycia zasobów w którymś z przedziałów. Przykład takiego rozwiązania jest pokazany na rys. 11. Rysunek 11. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych dla dwóch przykładowych źródeł schemat nr 3 Słabą stroną tego schematu jest też duża złożoność obliczeniowa, ze względu na rozpatrywanie dużej liczby jednostek zasobu. Schemat nr 4 W tym przypadku zakładamy, że mamy dwa rodzaje zasobów: jeden zdefiniowany tak jak w schemacie nr 3, drugi związany z zasobami na eksploatację. Takie założenie powoduje, że rozwiązujemy zadanie programowania dynamicznego dla dwóch rodzajów zasobów, co znacznie powiększa złotość obliczeniową schematu w porównaniu do schematu nr 3. Pozwala to jednak na uniknięcie takich rozwiązań, jak pokazane na rys. 11. Schemat nie gwarantuje uzyskania rozwiązania dopuszczalnego. Rozwiązanie może być takiego typu jak pokazane na rys. 12. W tym przypadku są spełnione ograniczenia na koszty całkowite oraz na koszty eksploatacji w każdym przedziale, ale rozwiązanie nie jest dopuszczalne.

78 78 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 12. Rozkład czasowy kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych dla dwóch przykładowych źródeł schemat nr 4 Numer schematu Źródło: badania własne Tabela 1. Porównanie schematów obliczeniowych. Czy zawsze wyznacza rozwiązanie dopuszczalne? Złożoność obliczeniowa 1 TAK mała 2 TAK średnia 3 NIE duża 4 NIE bardzo duża W tabeli nr 1 przedstawiono porównanie opisanych powyżej schematów obliczeniowych. Dwa pierwsze zapewniają uzyskanie rozwiązania dopuszczalnego, dwa ostanie nie. Na podstawie charakterystyk 4 schematów obliczeniowych można zaproponować następującą procedurę obliczeniową. Obliczenia rozpoczynamy od schematu nr 3. Jeżeli uzyskane rozwiązanie jest dopuszczalne, kończymy obliczenia. W przypadku przeciwnym stosujemy schemat nr 4. W przypadku uzyskania rozwiązania dopuszczalnego, kończymy obliczenia, podobnie jak przy poprzednim schemacie. Jeżeli otrzymane rozwiązanie nie jest dopuszczalne, traktujemy je jako oszacowanie rozwiązań wyliczonych przez schematy nr 1 nr 2. W dalszym ciągu używamy schematu nr 1. Jeżeli otrzymane rozwiązanie jest zadowalające, tzn. funkcja celu jest gorsza od oszacowania w stopniu przez nas akceptowanym, kończymy obliczenia. W przypadku otrzymania rozwiązania odbiegającego od wartości akceptowanej, posługujemy się schematem nr 2.

79 Andrzej Kałuszko 79 Zastosowanie programowania dynamicznego do opracowania strategii redukcji emisji gazów 4. Literatura 1. Bellman R.E., Dreyfus S E. (1962) Applied Dynamic Programming. Princeton University Press. 2. Kałuszko A., P. Holnicki (2005) Minimizing costs of emission reduction a dynamic programming approach, w Applications of informatics in environment, engineering and medicine, Instytut Badań Systemowych PAN. 3. Kałuszko A. (2006) The optimal strategy of emission reduction a dynamic formulation. Albrecht Gnauck: Modellierung und Simulation von Okosystemem, Shaker Verlag, APPLICATION OF THE DYNAMIC PROGRAMMING TO DEVELOPING THE STRATEGY OF GAS EMISSIONS ABATEMENT. Summary The paper deals with the problem of the efficient assignment of limited financial means to the set of gas emissions sources in order to minimize the function reflecting environmental losses in a given period. The emission abatement in a source is done by implementing one of the emission reduction technologies. Each technology is characterized by both the investment cost and the operation cost. The dynamic programming is proposed as a tool for solving the problem. Keywords: pollution emission, emission abatement, dynamic programming. Andrzej Kałuszko Instytut Badań Systemowych PAN ul. Newelska 6, Warszawa kaluszko@ibspan.waw.pl

80 80 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 MAGDALENA KOTARBA Uniwersytet Warszawski ZARZĄDZANIE RYZYKIEM ZWIĄZANYM Z DOPASOWANIEM SYSTEMU ERP DO ORGANIZACJI Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zagrożeń wynikających ze zmian programistycznych dokonanych w standardowym systemie klasy ERP w trakcie procesu dostosowywania zakupionego pakietu do organizacji oraz analiza możliwości minimalizacji ryzyka z tym związanym. W pierwszej części artykułu zdefiniowano pojęcie projektu wdrożeniowego, a także opisano mechanizm przeprowadzania modyfikacji standardowego oprogramowania wspomagającego zarządzanie w przedsiębiorstwie. Druga część skoncentrowana jest na identyfikacji ryzyka powiązanego z modyfikacjami, jego ocenie oraz proponowanych metodach zapobiegawczych. Tabela zbiorcza zidentyfikowanych zagrożeń została przygotowana na podstawie opracowań fachowych zajmujących się tematyką implementacji systemów klasy ERP w przedsiębiorstwach oraz obserwacji własnych autorki zgromadzonych podczas wieloletniej pracy na projektach wdrożeniowych. Słowa kluczowe: projekt wdrożeniowy, modyfikacje standardowych systemów klasy ERP, zarządzanie ryzykiem 1. Wprowadzenie We współczesnym przedsiębiorstwie efektywne zarządzanie prowadzące do wzrostu zysku i udziału w rynku możliwe jest wyłącznie wtedy, kiedy wykorzystana zostanie posiadana wiedza o organizacji i jej otoczeniu. Dzisiaj to przede wszystkim dzięki nowoczesnym rozwiązaniom informatycznym, do których należą systemy klasy ERP, można tą wiedzą zarządzać, a tym samym sprostać stale rosnącej konkurencji, usprawnić dostawy oraz pozyskać więcej klientów. Oczekiwane korzyści z tytułu wdrożenia standardowego pakietu ERP powodują, że z roku na rok coraz więcej przedsiębiorstw decyduje się na implementację tego rodzaju oprogramowania. Gartner Group szacuje, patrz Forecast [3], że średnioroczne tempo wzrostu sprzedaży licencji na świecie dla aplikacji ERP w latach oscyluje w granicach 6%. Organizacja decydująca się na wdrożenie standardowego pakietu musi dopasować zakupioną aplikację do swoich wymagań, tak by ta wspomagała pracę w przedsiębiorstwie oraz przepływ informacji w ramach procesów gospodarczych. Dostosowując system należy podjąć decyzję odnośnie zakresu zmian programistycznych w zakupionym oprogramowaniu. Modyfikacje w strategicznych obszarach działalności są uzasadnione i brak dopasowania aplikacji do organizacji może wpłynąć na jej rynkową pozycję, np. współpracę z dostawcami czy relacje z klientami. Z kolei akceptacja wszystkich zgłoszonych przez użytkownika wymagań dotyczących zmiany kodu w gotowym pakiecie wpłynie na budżet, harmonogram oraz jakość implementacji. Modyfikacje standardowego oprogramowania wspomagającego zarządzanie klasy ERP są ze swej natury ryzykowne, gdyż zmieniają logikę działania systemu oraz jego funkcjonalność. Za

81 Magdalena Kotarba Zarządzanie ryzykiem związanym z dopasowaniem systemu ERP do organizacji 81 ryzyko w tym wypadku należy uznać możliwość wystąpienia niepożądanych zdarzeń, które mogą mieć wpływ na jakość oprogramowania i przebieg projektu wdrożeniowego. W zależności od rodzaju oraz wielkości dokonanej zmiany ryzyko jest mniejsze lub większe, ale zawsze występuje, stąd kluczowe podczas procesu dopasowania zakupionego pakietu do organizacji staje się wprowadzenie programów zarządzania ryzykiem. Badania i praktyka wyraźnie pokazują, iż zarządzanie ryzykiem prowadzone podczas dokonywania zmian programistycznych w standardowej aplikacji umożliwia odpowiednie przygotowanie działań zapobiegawczych w przypadku, kiedy wystąpi zdarzenie określone jako ryzykowne. Zarządzanie ryzykiem w tej sytuacji polega jak wskazuje w swojej pracy W. Bielecki [1] na poszukiwaniu i podejmowaniu działań, które powinny stanowić zabezpieczenie przed poniesieniem strat większych niż przyjęty poziom bezpieczeństwa. 2. Projekt wdrożeniowy i modyfikacje systemu Wdrożenie gotowego systemu klasy ERP to nowy rodzaj przedsięwzięć informatycznych polegający na przystosowaniu zakupionego oprogramowania do konkretnych warunków biznesowych w przedsiębiorstwie. Projekt wdrożeniowy według M. Pańkowskiej [7] charakteryzuje się oznaczonym czasem rozpoczęcia i zakończenia, zdefiniowanymi celami oraz wyznaczonymi zasobami przeznaczonymi na jego realizację. Z. Szyjewski [10] w swojej pracy zwraca uwagę, iż każde przedsięwzięcie polegające na wdrożeniu standardowego oprogramowania definiowane jest przez następujące kryteria: efekt końcowy (zakres) precyzyjnie zdefiniowane korzyści, zwykle wyrażone w kategoriach liczbowych, np. wdrożenie planowania mające na celu redukcję stanu zapasów o 30%, czas realizacji (terminy) czas rozpoczęcia i zakończenia prac wyznacza ramy czasowe realizacji, jest podstawą do wyceny pracochłonności, koszty realizacji (budżet) monitorowanie budżetu polegające na zestawieniu stopnia jego wykorzystania z planem wykonanych zadań. W celu osiągnięcia pożądanego stanu aplikacji podczas projektu wdrożeniowego obok parametryzacji standardowych funkcjonalności dokonuje się modyfikacji programistycznych w kodzie oprogramowania. Zgodnie z określeniami powszechnie przyjętymi w literaturze cybernetycznej A. Nowicki [5] definiuje pożądany stan systemu jako uporządkowany zbiór wartości parametrów, który zapewnia osiągnięcie celów przedsiębiorstwa. W tym ujęciu parametrami mogą być funkcje i zadania, szybkość przeprowadzania operacji, niezawodność oraz koszt działania systemu. Według założeń metodyk wdrożeniowych na ogół w pierwszej lub drugiej fazie implementacji systemu wspomagającego zarządzanie następuje porównanie wymagań zdefiniowanych przez przedsiębiorstwo do funkcjonalności zawartej w standardowym oprogramowaniu. W swoich badaniach C. Soh, K. Sia Siew, J. Tay-Yap [9] pokazują, że rozbieżności pomiędzy zakupioną aplikacją klasy ERP a zdefiniowanymi wymaganiami można pogrupować według trzech kategorii: Rozbieżności dotyczące formatu danych powstają, kiedy użytkownik nie może wpisać w standardowe pole informacji w dowolny sposób. Wynika to z faktu, iż każde pole w bazie danych ma określony format oraz liczbę znaków. Zmiany dokonywane w formacie pól, np. rozszerzenia polegające na dodaniu kolejnych znaków należą do poważnych modyfikacji, które wymagają ingerencji w strukturę bazy danych.

82 82 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rozbieżności dotyczące prezentacji wyników programy interaktywne oraz standardowe raporty nie przedstawiają wszystkich wymaganych przez pracowników przedsiębiorstwa danych lub sekwencja prezentacji jest niesatysfakcjonująca dla użytkowników. Rozbieżności funkcjonalne system nie posiada wbudowanych rozwiązań umożliwiających obsługę procesów biznesowych specyficznych dla danej firmy, branży lub kraju. W przypadku zdefiniowania obszarów, których aplikacja nie jest w stanie obsłużyć, należy podjąć decyzję dotyczącą zakresu modyfikacji. Eliminacja rozbieżności w formacie danych oraz prezentacji wyników polega na dokonaniu zmian na standardowych wersjach interaktywnych oraz wsadowych, tak by programy funkcjonowały zgodnie z oczekiwaniami użytkowników. Z kolei rozbieżności funkcjonalne wymagają podjęcia odpowiednich działań rozwojowych, które spowodują dodanie nowych elementów do oprogramowania. Kiedy pojawi się sytuacja problemowa dotycząca zgłoszenia zapotrzebowania na przeprowadzenie modyfikacji należy: dokonać wspólnie z użytkownikami przeglądu procesu i zaproponować alternatywny sposób działania według tzw. najlepszych praktyk biznesowych, opracować rozwiązanie w systemie bazując na standardowej funkcjonalności oraz zaprezentować je osobom decydującym, np. komitetowi sterującemu, przeanalizować zalety i wady modyfikacji oprogramowania. Analiza zalet i wad zmian programistycznych oraz uchwycenie dokładnych relacji między czynnościami dotyczącymi wykonania modyfikacji a zasobami ekonomicznymi tj. czasem, kosztem i pracochłonnością umożliwiają podjęcie optymalnej decyzji, czyli najlepszej w danych warunkach działania, odnośnie zmian w standardowym oprogramowaniu. Wszystkie decyzje dotyczące zmian w zakupionym pakiecie klasy ERP wiążą się z możliwością konsekwencji niepomyślnych dla podmiotu dokonującego modyfikacji oraz dla przedsiębiorstwa. Wykonane działania mogą nie przynieść oczekiwanych zmian strukturalnych i funkcjonalnych w systemie, a ponadto mogą charakteryzować się przekroczeniem przeznaczonego na nie budżetu oraz innym harmonogramem niż planowano. W celu zwiększenia szansy na zakończenie projektu sukcesem, istotne staje się zarządzanie ryzykiem pozwalające na odpowiednio wczesne zdefiniowanie przeszkód i zagrożeń mogących wystąpić podczas procesu modyfikacji standardowego oprogramowania, a następnie ich monitorowanie. 3. Ryzyko związane z dopasowaniem standardowego systemu do organizacji Najczęściej ryzyko w literaturze definiuje się jak jako funkcję np. patrz D. Dżega [2], w której do najważniejszych składników należy prawdopodobieństwo zajścia danego zdarzenia oraz jego wpływ na pozostałe zmienne: Ryzyko = f (Prawdopodobieństwo, Wpływ na pozostałe zdarzenia) lub Ryzyko = f (Przypadek, Zabezpieczenie) do: W swojej pracy C. Pritchard [8] zaleca, by zarządzanie ryzykiem podczas projektu zmierzało zmniejszania ryzyka, eliminowania ryzyka, jeśli to możliwe i praktycznie uzasadnione, przygotowania alternatywnych sposobów działania,

83 Magdalena Kotarba Zarządzanie ryzykiem związanym z dopasowaniem systemu ERP do organizacji 83 określenia rezerw czasowych oraz finansowych stanowiących zabezpieczanie w przypadku wystąpienia sytuacji zdefiniowanej jako zagrożenie. Niestety jak wskazuje M. Pańkowska [7] zasadnicza trudność w przypadku zarządzania ryzykiem w projektach wdrożeniowych polega na tym, że różne strony, tj. dostawca systemu, użytkownicy, kierownik przedsięwzięcia, zarząd przedsiębiorstwa mogą posiadać odmienne punkty widzenia odnośnie sytuacji zdefiniowanych jako zagrożenia. Wynika to z braku zbieżności celów i priorytetów, a także własnych odrębnych spostrzeżeń odnośnie możliwości ich realizacji. W takim wypadku ustalenie jednej strategii zarządzania ryzykiem może okazać się bardzo trudne. Należy jednak podjąć wysiłek zmierzający do wspólnego zaplanowania działań minimalizujących czynniki ryzka. Racjonalne podejście stosowane podczas trwania projektu informatycznego według B. Nowarskiej [4] wymaga systematycznego wykonywania następujących czynności: gromadzenia wiedzy zdobytej na podstawie wcześniejszych doświadczeń odnośnie sytuacji określanych jako ryzykowne, klasyfikacji zdefiniowanych problemów (strukturyzacji posiadanej wiedzy), zrozumienia przyczyn pojawiania się czynników ryzyka, co ma na celu wczesne ich diagnozowanie oraz usuwanie przyczyn, a nie skutków, określenie zespołu środków i metod zapobiegawczych. Aktywność prewencyjna dotycząca minimalizacji prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka, obejmuje cztery cyklicznie powtarzane zadania, tj. identyfikację, ocenę, zapobieganie oraz monitorowanie ryzyka. RYZYKO Zarządzanie ryzykiem Identyfikacja Ocena Zapobieganie Monitorowanie Rysunek 1: Model zarządzania ryzykiem Źródło: na podstawie Z. Szyjewski Zarządzanie Projektami Informatycznymi, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2001 Identyfikacja ryzyka polega na określeniu zdarzeń, które mogą negatywnie wpłynąć na realizację modyfikacji. Przed podjęciem jakichkolwiek działań powinna zostać sporządzona lista zagrożeń, a następnie należy tzw. rejestr ryzyka systematycznie uzupełniać o nowe czynniki mogące mieć negatywne oddziaływanie na przebieg prac projektowych. Jak wskazuje D. Dżega [2] informacje wykorzystywane w czasie analizy ryzyka pochodzą z porównań z podobnymi projektami, z doświadczeń, wyników testów, modelowania i symulacji. Ocena zidentyfikowanego w pierwszym etapie zagrożenia polega na oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnej sytuacji oraz jej skutków. Podstawę analizy stanowią plany

84 84 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 projektu, harmonogram czasowo zasobowy oraz inne dokumenty sporządzone na potrzeby wdrożenia oraz przeprowadzenia zmian w oprogramowaniu. W swojej pracy Z. Szyjewski [10] zwraca uwagę, iż w zależności od wagi danego zagrożenia stosuje się różne miary ryzyka, od bardzo prostych ocen, czy ryzyko jest wysokie, średnie, niskie, do wyliczenia dokładnych wskaźników wyrażonych jako prawdopodobieństwo wystąpienia danego zdarzenia. Ważnym parametrem, który powinien również zostać oszacowany jest wysokość potencjalnych strat. Na realne ryzyko wskazują bowiem możliwe straty w połączeniu z prawdopodobieństwem ich wystąpienia. Identyfikacja i ocena ryzyka projektowego pozwalają na zdefiniowanie hierarchii zagrożeń i skoncentrowanie się na działaniach eliminujących ryzyko ich wystąpienia. Jako sposoby zabezpieczania się przed negatywnymi skutkami ryzyka A. Nowicki, J. Unold [6] wymieniają: Unikanie zagrożeń przez podjęcie działań zapobiegawczych, które mają na celu minimalizację wpływu negatywnych czynników na projekt. Działania osłabiające ryzyko powinny prowadzić zarówno do zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia, jak i potencjalnych strat. W przypadku podejścia zapobiegawczego działania związane z urzeczywistnieniem się ryzyka są podejmowane zgodnie z planem awaryjnym, opracowanym wcześniej na etapie oceny ryzyka. Transfer ryzyka polegający na przeniesieniu całości lub części negatywnych skutków zdarzeń na inne podmioty, np. zawierając odpowiednie klauzule w umowach pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w projekcie. Tworzenie rezerw na wypadek wystąpienia negatywnych zdarzeń. Metoda ta jest niechętnie stosowana, gdyż związana jest z zamrożeniem środków finansowych i tym samym wpływa na wzrost kosztów projektu. Realizacja zarządzania ryzykiem powinna być monitorowana przez cały okres trwania projektu. Należy obserwować sytuację i odpowiednio dostosowywać plany podejmowanych działań zapobiegawczych. Zaleca się okresowe organizowanie warsztatów sterowania ryzykiem, podczas których omawia się problemy dotyczące zagrożeń. Wszystkie prowadzone prace związane z zarządzaniem ryzykiem powinny być na bieżąco dokumentowane. Najczęstsze zagrożenia mogące wystąpić podczas procesu dopasowania gotowych pakietów do organizacji zostały przedstawione w tabeli poniżej, łącznie z oceną ryzyka oraz sugerowanymi metodami zapobiegania sytuacjom zdefiniowanym jako ryzykowne. Tabela 1. Identyfikacja, ocena i zapobieganie ryzyku Identyfikacja ryzyka Ocena ryzyka Zapobieganie Brak odpowiedniej ewaluacji zgłaszanych zapotrzebowań na modyfikacje. Skutkiem może być dokonanie niepotrzebnych, ale kosztownych zmian w standardowej aplikacji. W trakcie wdrożenia użytkownicy często próbują przenieść obecny stan do nowego systemu. Takie podejście może być kosztowne oraz wiąże się z zagrożeniem przeniesienia dotychczasowych problemów do nowej aplikacji. Opracowanie procedury zatwierdzania modyfikacji. Wskazane jest, by zmiany w standardowym oprogramowaniu były akceptowane przez Komitet Sterujący.

85 Magdalena Kotarba Zarządzanie ryzykiem związanym z dopasowaniem systemu ERP do organizacji 85 Identyfikacja ryzyka Ocena ryzyka Zapobieganie Brak zrozumienia działania systemu przez zespół wdrożeniowy może powodować zgłaszanie modyfikacji, które nie są potrzebne, gdyż gotowy pakiet zawiera wymaganą funkcjonalność. Dokonanie niepotrzebnych modyfikacji może okazać się bardzo kosztowne. Ponadto istnieje ryzyko, że wprowadzone zmiany spowodują niestabilność standardowej aplikacji. Przeszkolenie zespołu wdrożeniowego oraz innych decydentów z funkcjonalności i działania standardowego oprogramowania. Brak komunikacji w realizacji projektu między zespołem wdrożeniowym a kierownictwem może powodować rozbieżność celów. Modyfikacje będą przeprowadzone w obszarach, które nie wymagają zmian z punktu widzenia strategii przedsiębiorstwa. Zmieniające się cele najwyższego kierownictwa oraz brak decyzyjnej kadry może skutkować wprowadzeniem zmian do systemu, które będą kosztowne, ale nie zostaną zaakceptowane przez klienta. Do pracy na projekcie wdrożeniowym powinni zostać oddelegowani użytkownicy znający cele oraz wymagania firmy. Wskazane jest, by każda decyzja tych osób odnośnie kastomizacji została zaakceptowana przez Komitet Sterujący. Niedoszacowanie kosztu modyfikacji. Niedoszacowanie czasu potrzebnego na wykonanie zmiany. Duża ilość wprowadzonych zmian do standardowego oprogramowania może spowodować, że reinstalacja nowej wersji, tzw. upgrade będzie trudny do wykonania, a może nawet niewykonalny. Wysoki koszt zwiększa ryzyko przekroczenia budżetu przeznaczonego na wdrożenie. Zbyt niski szacunek może prowadzić do powstania problemów w trakcie realizacji, kiedy prace wykonywane będą przy ograniczonych środkach. Harmonogram wykonania modyfikacji oparty na optymistycznych założeniach, które nie będą realizowalne. Brak możliwości aplikacji automatycznych aktualizacji przygotowanych przez dostawcę systemu oraz brak reinstalacji nowej wersji uniemożliwi korektę wykrytych błędów w aplikacji. Koszt modyfikacji powinien być oszacowany przez specjalistów, którzy będą wykonywali zmiany. W trakcie realizacji projektu wszystkie wydatkowane środki finansowe powinny być monitorowane pod kątem budżetu. W trakcie realizacji wszystkie odchylenia od harmonogramu powinny być na bieżąco raportowane. W przypadku reinstalacji nowej wersji potrzebni będą programiści, którzy przed rozpoczęciem procesu tzw. upgradu sprawdzą, gdzie kod programu jest zmodyfikowany oraz wprowadzą odpowiednie zmiany.

86 86 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Identyfikacja ryzyka Ocena ryzyka Zapobieganie Wiele błędów w zmodyfikowanym programie. Niska jakość modyfikacji. Zmodyfikowana aplikacja może zakłócić działanie standardowego oprogramowania, przez co system będzie niestabilny. Należy dokładnie przetestować każdą wprowadzoną zmianę, aby wyeliminować możliwość pojawiania się błędów w środowisku produkcyjnym. Brak dokumentacji odnośnie wykonanych zmian programistycznych. Bez dokładnego opisu wykonanych modyfikacji wsparcie systemu już po uruchomieniu może okazać się bardzo trudne, a nawet niemożliwe. Procedura wykonania modyfikacji powinna zakładać obowiązkowe przygotowanie dokumentacji przez przydzielonego analityka. Brak odpowiednio wyszkolonych pracowników, którzy będą wspierali system już po zmianach. Konsultanci zewnętrzni nie będą w stanie świadczyć odpowiednich usług z powodu zmian dokonanych w standardowej aplikacji. Utrzymanie i wsparcie systemu tzw. support może stać się bardzo trudny, a zatem kosztowny. Dostawcy standardowych systemów zwykle nie oferują wsparcia w przypadku dokonania modyfikacji w oprogramowaniu. Wdrożenie powinno równocześnie służyć przygotowaniu pracowników firmy do wsparcia systemu działającego w środowisku produkcyjnym. Członkowie zespołu wdrożeniowego powinni być super użytkownikami znającymi funkcjonalność standardową oraz wszystkie zmiany dokonane w jej oprogramowaniu. 4. Uwagi końcowe Zmiany wprowadzone do kodu standardowego oprogramowania gwarantują większe dopasowanie systemu do organizacji, jednak są obarczone dużym ryzykiem. Zidentyfikowane zagrożenia związane z modyfikacjami gotowego pakietu klasy ERP obejmują przede wszystkim następujące rodzaje zdarzeń: wykonanie niepotrzebnych modyfikacji, które zostały zgłoszone z powodu braku zrozumienia standardowej funkcjonalności pakietu przez uczestników wdrożenia, chęci przeniesienia stanu obecnego do nowego systemu czy braku znajomości celów przedsiębiorstwa przez członków zespołu wdrożeniowego, niedoszacowanie kosztu oraz czasu potrzebnego na przeprowadzenie zmian programistycznych w standardowym oprogramowaniu, pojawienie się błędów w zmodyfikowej aplikacji, czego skutkiem może być zakłócenie działania oraz niestabiloność zaimplementowanego systemu. Celem uniknięcia przykrych niespodzianek wiążących się z modyfikacjami zakupionego pakietu klasy ERP zaleca się od początku przedsięwzięcia wdrożeniowego stałą obserwację projektu

87 Magdalena Kotarba Zarządzanie ryzykiem związanym z dopasowaniem systemu ERP do organizacji 87 oraz jego otoczenia, monitorowanie zdefiniowanych zagrożeń oraz aktywne podejmowanie działań zapobiegawczych. Do zespołu środków i metod minimalizujących czynniki ryzyka należą: tworzenie i przestrzeganie odpowiednich procedur projektowych dotyczących np. zgłaszania oraz zatwierdzania modyfikacji, testowania zmian dokonanych w standardowych programach, przygotowywania dokumentacji opisującej modyfikację, szkolenie uczestników projektu ze standardowej funkcjonalności systemu oraz dokonanych w aplikacji zmian programistycznych, szacowanie budżetu i harmongramu wykonania modyfikacji przez specjalistów, którzy będą wykonywali zmiany, aktywne działanie Komitetu Sterującego w przypadku zatwierdzania modyfikacji, kontroli ich przebiegu, akceptacji, a także podjmowania wszystkich decyzji o strategicznym znaczeniu, zapewnienie efektywnej komunikacji projektowej pomiędzy zespołem wdrożeniowym, najwyższym kierownictwem, Komitetem Sterującym oraz konsultantami wspomagającymi implementację oprogramowania poprzez organizowanie spotkań, warsztatów, przygotowywanie ogólnodostępnych raportów mających na celu odpowiednio wczesne wykrycie nowych zagrożeń i ocenę prowadzonych działań zapobiegawczych. Zarządzanie ryzykiem zwykle stanowi słaby punkt projektów informatycznych, gdyż kierownictwo często skupia się bardziej na pozytywnych aspektach przedsięwzięcia niż na negatywnych. W rzeczywistości jednak kluczowa jest rola Komitetu Sterującego, którego działanie ma istotne znaczenie w przypadku identyfikacji, oceny, zapobiegania i monitorowania zdefiniowanych przeszkód oraz zagrożeń. Komitet powinien dbać o przestrzeganie odpowiednich procedur, poprawę komunikacji projektowej, analizę pod kątem budżetu wydatkowych środków finansowych oraz dotrzymanie wyznaczonych terminów. Prowadzenie aktywnych działań polegających na przewidywaniu potencjalnych, negatywnych zdarzeń i podejmowaniu odpowiednich kroków zapobiegawczych zanim niekorzystna sytuacja wystąpi, ma na celu minimalizację ryzyka związanego z wprowadzeniem modyfikacji w zakupionym systemie klasy ERP oraz zagwarantowanie sukcesu projektu wdrożeniowego. 5. Literatura 1. Bielecki W.: Informatyzacja zarządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Dżega D.: Identyfikacja i analiza ryzyka w projektach informatycznych. W: Informatyka we współczesnym zarządzaniu (Kisielnicki J., Nowak J., Grabara J. /red/), Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004, Forecast: ERP Software, Worldwide, , 3Q04 Update, Nowarska B.: Problemy użytkowników realizujących przedsięwzięcia informatyczne (Wyniki badań). W: Informatyka we współczesnym zarządzaniu (Kisielnicki J., Nowak J., Grabara J. /red/), Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004, Nowicki A.: Strategia doskonalenia systemu informacyjnego w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akadamii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999.

88 88 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, Nowicki A., Unold J. /red/,: Organizacyjne aspekty doskonalenia systemów informacyjnodecyzyjnych zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław Pańkowska M.: Zarządzanie zasobami informatycznymi, Difin, Warszawa Pritchard C.: Zarządzanie ryzykiem w projektach, Teoria i praktyka, WIG-PRESS, Warszawa Soh C., Sia Siew K., Tay-Yap J.: Enterprise resource planning: cultural fits and misfits: is ERP a universal solution?, Communications of the ACM, ACM Press, Nowy Jork 2000, Szyjewski Z.: Zarządzanie Projektami Informatycznymi, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa RISK MANAGEMENT OF ADOPTING ERP SYSTEM TO ORGANISATION Summary The main aim of this article is identification of risks and constraints that result from changes to standard ERP software code during the process of tailoring the offthe-shelf package and the analysis of possible solutions to minimize those risk factors. The first part of the article contains definition of implementation project, followed by the description of a mechanism of standard Enterprise Resource Planning software modifications. The second part is concentrated on risk identification that results from system modifications, its assessment and proposed potential risk treatments. The summary table of various identified risks is based on literature research that deals with ERP system implementations and the observations of the author of this article during her project activities as an implementation consultant. Keywords: implementation project, modifications of standard ERP systems, risk management MAGDALENA KOTARBA Wydział Zarządzania Uniwersystet Warszawski Ul. Szturmowa 1/ Warszawa magdakotarba@yahoo.com

89 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 89 ZBIGNIEW KRUSZEWSKI 1,3, TADEUSZ LESZCZYŃSKI 1,2, ANDRZEJ STRASZAK 1,4, ANTONI ZABŁUDOWSKI 2 Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy Politechnika Warszawska SNT w Płocku Instytut Badań Systemowych PAN w Warszawie TECHNOLOGIE INFORMATYCZNO-ŁĄCZNOŚCIOWO-TRANSPORTOWE SZANSĄ PRZYŚPIESZENIA KONKURENCYJNOŚCI I INNOWACYJNOŚCI W POLSCE WIELKICH SZYBKOŚCI Streszczenie Referat przedstawia przyszłe przełomowe informatyczne i telekomunikacyjne technologie oraz technologie transportowe wysokich szybkości w szczególności kolejowe w dostępne w drugiej i trzeciej dekadzie 21. wieku w Unii Europejskiej. W związku z tym przed Polską stoją najwyższe w historii wyzwania i możliwości dla dzisiaj i najbliższej przyszłości. Dzięki cyfrowej i transportowej rewolucji w Unii Europejskiej Polska może przyspieszyć rozwój kraju i swoich regionów oraz dołączyć do poziomu innych krajów UE w oparciu o znaczne zwiększenie twórczości, innowacyjności i przedsiębiorczości większości swoich regionów. Słowa kluczowe: ICT, szybkie koleje, konkurencyjność Polski, innowacyjność Polski, aerotropolis, Polska Nowe technologie w elektronice i telekomunikacji Przewiduje się, że w ciągu najbliższych dwóch, trzech lat zostanie wygenerowanych tyle informacji, ile od czasów prehistorycznych powstało do tej pory. Moc serwerów przetwarzających dane rośnie znacząco, a ich wymiary fizyczne maleją. Ogólnoświatowa sieć teleinformatyczna już niedługo powinna być gotowa do szybkiego przesyłania generowanych dużych ilości informacji przy jednoczesnym wdrażaniu nowoczesnych rozwiązań w zakresie zarządzania energią i ochroną środowiska. Możliwe to będzie dzięki powstaniu nowych oraz modyfikacji już istniejących technologii elektronicznych stanowiących podstawę dla rozwoju systemów przetwarzania informacji. Nowoczesne technologie elektroniczne wiążą się z minimalizacja rozmiarów układów i urządzeń elektronicznych. Pomimo bardzo zaawansowanych technologii wytwarzania układów elektronicznych nadal obowiązuje empiryczne prawo Moore a, które mówi, że co 18 miesięcy podwaja się upakowanie oraz złożoność układów elektronicznych. Wielka skala integracji układów wiąże się nie tylko z minimalizacją rozmiarów urządzeń elektronicznych, ale posiada znaczący wpływ na szybkość ich działania Ograniczeniem w zakresie rozwoju układów elektronicznych są raczej problemy natury mechanicznej, bo w przypadku współczesnych cyfrowych układów scalonych mogą one posiadać nawet kilkaset wyprowadzeń co stanowi problem związany z ich obudową. Z kolei, ponieważ układy te pracują z częstotliwościami bliskimi mikrofalowych, wymagana jest odpowiednia konstrukcja płytki drukowanej, gdyż każda ścieżka stanowić może już falowód, a nie

90 90 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 klasyczny przewód. Wszystkie te czynniki mają kluczowe znaczenie w technologii produkcji obwodów drukowanych, na których montowane są układy wielkiej skali integracji. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych kilku lat rozmiary płytek oraz szerokości ścieżek powinny nadal maleć, osiągając poziom kilkunastu mikrometrów czyli rozmiar znany dotychczas w strukturach układów scalonych. Wiele firm prowadzi intensywne prace badawcze w zakresie technologii PCB, które obejmuje między innymi opracowanie nowych technik połączeniowych np. połączenia optyczne pomiędzy układami scalonymi na płytce drukowanej. Z przedstawionych wyżej zagadnień wynika, że rozwiązania innowacyjne w zakresie tworzenia układów scalonych oraz płytek drukowanych zmierzają raczej w kierunku nanotechnologii i są niestety bardzo kapitałochłonne. Dlatego mogą być one rozwijane w tych obszarach świata, które tradycyjnie są przodującymi w tym zakresie. Miniaturyzacja urządzeń elektronicznych kreuje rynki w zakresie zupełnie nowych aplikacji. Czasy współczesne charakteryzują się przede wszystkim mobilnością w zakresie transferu informacji oraz pełną dostępnością kanałów transmisyjnych. Stąd też dynamicznie rozwija się rynek urządzeń przenośnych połączonych w sieci radiowe Sensors Networks (GPS, czujniki, mierniki itp.) co zmusza przemysł półprzewodnikowy do tworzenia zintegrowanych rozwiązań, łączących kilka specjalizowanych układów razem, które produkowane były tradycyjnie jako oddzielne układy. Nie jest to proces zupełnie prosty bo dużym, wyzwaniem jaki stoi dziś przed konstruktorami takich systemów jest integracja w układzie scalonym pasywnych i aktywnych elementów mocy, a najtrudniejszym okazuje się zintegrowanie w układzie scalonym baterii czy innych źródeł zasilania. Pomimo tego, że współczesne układy scalone wymagają niewielkich poborów mocy, to problem zasilania jest niezwykle krytyczny. Nowe technologie stosowane przy wytwarzaniu cyfrowych i analogowych układów scalonych w połączeniu z nowatorskimi systemami projektowania i montażu pozwalają budować wydajne systemy przetwarzania i przesyłania danych. Dla konstruktora sprzętu elektronicznego dostępna jest na rynku cała gama różnych procesorów i komputerów, od specjalizowanych procesorów jednoukładowych, poprzez komputery klasy PC (w tym również komputery przemysłowe PC Industrial PC) czy wreszcie duże systemy superkomputerowe. Te ostatnie mogą być oczywiście aplikowane jedynie w bardzo specjalistycznych zastosowaniach. Oprócz procesorowych systemów sterowania konstruktor sprzętu musi projektować i wykorzystywać wiele różnych specjalizowanych urządzeń. Dla takich celów producenci sprzętu udostępniają konstruktorom wiele specjalizowanych układów programowalnych FPGA, czy ASIC. Dzięki temu inwencja twórcza konstruktorów nie musi być hamowana żadnymi ograniczeniami sprzętowymi. Jak już wspomniano wyzwaniem naszych czasów jest wszechobecna mobilność. Osiąga się ją poprzez wykorzystanie wydajnych rozwiązań radiowych. Interfejsy radiowe oparte na modulacji OFDM (Orthogonal Frequency Division Multiplexing) systematycznie zyskują popularność. Ta wydajna i odporna na zakłócenia technika transmisji fal radiowych jest już stosowana między innymi w sieciach bezprzewodowych Wi-Fi (802.11g, a), systemach dostępowych WiMax (standard IEE802.16) czy systemach cyfrowej transmisji satelitarnej DVB. Technologie bezprzewodowej transmisji danych stworzone w warunkach pełnego wykorzystania możliwości jakie zapewniają procesory sygnałowe DSP, ale wyposażone w jedną antenę zaczynają być postrzegane jako systemy bez możliwości ich dalszego rozwoju. Zastosowanie wielu anten (techniki MIMO Multiple-Input-Multiple-Output) może stać się kluczem do osiągnięcia wyższych prędkości transmisji danych oraz większej niezawodności samej transmisji. Analizując architektury istniejących sieci transmisji danych łatwo dostrzec, że wydajne systemy radiowe lokują się w ich warstwach dostępowych eliminując zasadniczą przeszkodę jaką stanowi brak miedzianych linii dostępowych.

91 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 91 W związku z koniecznością przesyłania ogromnej liczby danych rozwijają się dynamicznie różne metody kompresji danych, szczególnie jest to istotne w przypadku przekazu w czasie rzeczywistym danych multimedialnych. Szybka wymiana dużych ilości danych (np. ruchomych obrazów wizyjnych ) wymaga budowy sieci szerokopasmowych, gdyż dzięki takim sieciom zarówno miasta jak i wsie stają lepszymi miejscami do życia, pracy i zabawy. Przy czym w przypadku sieci szerokopasmowych nie chodzi tylko o możliwości wdrożenia zaawansowanych rozwiązań i aplikacji teleinformatycznych, lecz również o możliwość podłączenia się wszystkich mieszkańców do infrastruktury komunikacyjnej o wysokiej wydajności. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzą rozwijane obecnie w sposób niezwykle dynamiczny technologie dostępu i transferu informacji w sieci Internet. Ewolucja metod dostępu do Internetu odzwierciedla rosnący popyt na urządzenia zapewniające szersze pasmo oraz większą wydajność. Bardzo dynamicznie rozwijają się technologie dostępu bezprzewodowego, technologie wykorzystujące istniejące linie telefoniczne (xdsl) oraz sieci telewizji kablowych. Szerokopasmowy dostęp do Internetu to nie tylko duża przepustowość łącza klienta ale również możliwość zaoferowania nowych multimedialnych usług na szeroką skalę. Choć przeciętnego użytkownika nie interesuje zwykle z jakich rozwiązań korzysta w danej chwili i liczy się tylko dla niego efekt końcowy, to obecnie istotna wydaje się możliwość wyboru rodzaju sieci dostępowej, której wykorzystanie byłoby optymalne. Idea integracji sieci komórkowych ze standardami bezprzewodowego przesyłania danych pojawiła się wraz z rozwojem i dostępnością nowych usług. Popularność telefonii komórkowej drugiej generacji (2G) w dalszym ciągu rośnie i tylko do końca roku 2005 globalna liczba użytkowników GSM przekroczyła 2 mld. Zauważalne jest przy tym systematyczne rozszerzanie funkcjonalności telefonii drugiej generacji w kierunku usług 2,5 G (GPRS, HSCSD, EDGE) czy też standardu 3G (UMTS). Chęć korzystania z zalet zarówno telefonii komórkowej, jak i bezprzewodowych sieci lokalnych doprowadziła do idei integracji używanych obecnie systemów łączności w jednym urządzeniu. W ciągu najbliższych kilku lat istotą systemu łączności stanie się konwergencja systemów sieci stałych oraz mobilnych, a ich cechą wspólną będzie protokół IP (wersja Ipv6). Rozwiązanie takie otwiera wiele nowych możliwości z zakresu przesyłania danych i roamingu pomiędzy technologiami sieci telekomunikacyjnych. Całkowite uzależnienie nowych systemów od sieci IP jest jednocześnie wypełnieniem założeń telefonii czwartej generacji 4G. Integracja systemów GSM, UMTS, WLAN jest procesem nieuniknionym. Coraz więcej firm przedstawia rozwiązania pozwalające na świadczenie usług triple play (TV, Video, VoIP) w sieciach IP. Produkowany już sprzęt oferuje multicastowe routowanie pakietów, umożliwiające masową dystrybucję sygnałów wizyjnych i dźwiękowych przez infrastrukturę IP. Coraz częściej przedstawiane są rozwiązania telewizji interaktywnej IPTV, usługi takie są już oferowane w wielu krajach (Włochy, Niemcy, Francja). Opracowywane w firmach wielousługowe sieci IP gwarantują ewolucję istniejących sieci do wspólnej infrastruktury IP, dając jednocześnie operatorom możliwość rozwoju nowych usług w przyszłości. Najnowsze osiągnięcia z dziedziny elektroniki i automatyki przeobrażają zwykły budynek lub mieszkanie w obiekt inteligentny co pozwala efektywnie nim zarządzać (zużycie energii, bezpieczeństwo itp.). Technologia M2M (Machine - to - Machne, Machine - to - Mobile) jest bezprzewodową technologią opartą na infrastrukturze sieci GSM umożliwiającą zdalne zarządzanie i monitorowanie urządzeń, którymi mogą być zarówno urządzenia domowe, pojedyncze obiekty jak i całe procesy

92 92 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 produkcyjne. Technologia M2M obejmuje zarówno platformę sprzętową jak i programową (aplikacje Java), umożliwiającą realizację zaawansowanego sterowania i monitorowania procesów. Możliwości oferowane przez technologię M2M są praktycznie nieograniczone. Wykorzystując tą technologię możemy sterować np. : - systemami alarmowymi zainstalowanymi w budynkach lub pojazdach, - systemami pomiarowymi (np. metrologicznymi), - automatami dystrybucyjnymi, - tablicami świetlnymi (ekrany uliczne), - przepompowniami ścieków itp. Z kolei połączenie technologii M2M z możliwościami instalacji inteligentnych umożliwia zdalne sterowanie niemal każdym urządzeniem zainstalowanym w budynku lub mieszkaniu, co stwarza zupełnie nowe rozwiązania technologiczne i użytkowe. Zupełnie innym zastosowaniem technologii M2M są systemy radiowej identyfikacji RFID. Efektem prowadzonych prac staną się zunifikowane rozwiązania drugiej generacji pozwalające na identyfikację w czasie rzeczywistym wszelkich obiektów w ramach całego łańcucha dostaw i sprzedaży. System RFID jest integralną częścią kompleksowego rozwiązania opartego na mobilnej technologii wykorzystującej czytniki stacjonarne i przenośne metki radiowe, czyli tzw. tagi. W zależności od zastosowanego taga system RFID umożliwia odczytywanie danych z odległości 3 8 m, a zapis może odbywać się z odległości 2-3 m. Czytniki są w stanie odczytywać informację z prędkością 1000 tagów /sek. Możemy więc w ten sposób np. odczytać zawartość ciężarówki opuszczającej magazyn bez potrzeby zatrzymywania pojazdu. Przy okazji badań nad systemami Systemy lokalizacyjne wykorzystujące technologię GPS i RFID są coraz częściej stosowane w biznesie logistycznym pozwalając np. śledzić losy poszczególnych partii towaru. Bezpieczeństwo wyrasta obecnie na jeden z podstawowych problemów w zarządzaniu infrastrukturą teleinformatyczną wyzwaniem jest liczba zagrożeń i ich narastająca intensywność. Przekłada się to w prostej linii na architekturę, sposób działania i możliwości integracji systemów mających chronić sieci i informacje w niej zgromadzone. Rozwijają się więc dynamicznie różne technologie np. systemy biometryczne identyfikacji osób oraz systemy kontroli dostępu do sieci. Prowadzone są badania umożliwiające wykorzystanie próbek biometrycznych w kryptografii oraz do wzmocnienia e-podpisu. Specjaliści ds. bezpieczeństwa systemów elektronicznych przyglądają się również coraz bardziej popularnej technologii RFID, udaje się budować np. urządzenia wykorzystujące fale radiowe do zakłócania łączności pomiędzy tagami a czytnikiem. Za pomocą takiego urządzenia można również zmieniać treść taga co pozwala np. fałszować dane i dokonywać wszelkiego rodzaju nadużyć Obecnie i w przyszłości ilość informacji, które będzie trzeba przetworzyć i przesłać w różne miejsca będzie dalej rosła i sprawą kluczową będzie budowanie szybkich, niezawodnych, bezpiecznych i łatwych w obsłudze systemów przesyłania i przetwarzania danych, charakteryzujących się dużą przepustowością kanałów transmisyjnych. Rozważając zagadnienia dotyczące systemów przetwarzania i przesyłania danych nie sposób pominąć także problematyki kompresji informacji. Pomimo tego, że współczesna technologia dysponuje praktycznie nieograniczonymi możliwościami transferu informacji, to jednak przy tak znacznym zwiększeniu jej wolumenu niezbędna staje się kompresja. Dlatego bardzo dynamicznie rozwijają się również różne metody kompresji danych, co jest szczególnie istotne w przypadku

93 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 93 przekazu informacji w czasie rzeczywistym, np. informacji multimedialnych video czy obrazu telewizyjnego. Reasumując przedstawione powyżej rozważania, należy dobitnie podkreślić, że innowacyjność rozwiązań dotyczących przesyłania i przetwarzania informacji (ogólnie pojętej komunikacji komputerowej) wiąże się z wdrażaniem nowych technologii zarówno w zakresie budowy sprzętu, jak i oprogramowania. Gdyby próbować określić kierunki działań innowacyjnych rozwijanych lokalnie, np. w Regionie kujawsko- pomorskim, to mierząc siły na zamiary, należy z góry wykluczyć te, które są związane z technologią rozwoju sprzętu, a zdecydować się raczej na działania innowacyjne w zakresie tworzenia aplikacji programowych. Działania te dotyczyć mogą zarówno wypełnienia sieci Internet nowymi treściami ( np. nauczanie na odległość czy e-commerce), jak i budowa nowych rozwiązań dla określonych celów (Leszczyński, 2006). 2. Społeczeństwo informacyjne w Europie, Polsce i Regionie Społeczeństwo informacyjne jest traktowane jako nowy typ społeczeństwa wykreowany w krajach, w których rozwój technologii telekomunikacyjnych oraz informatycznych osiągnął wystarczająco wysoki poziom i członkowie tego społeczeństwa w pełni potrafią korzystać z dobrodziejstw jakie stwarzają istniejące systemy (sieci) teleinformatyczne. Budowa społeczeństwa informacyjnego koncentrować się powinna na stworzeniu odpowiedniej struktury technologicznej spełniającej dwa zasadnicze warunki: po pierwsze: na obszarze zamieszkałym przez społeczeństwo informacyjne istnieć musi wydajna sieć telekomunikacyjna (teleinformatyczna) łączącą globalne oraz lokalne zasoby informatyczne, do której dostęp mają wszyscy obywatele zamieszkujący ten obszar; po drugie: w sieci dostępne muszą być publiczne zasoby informacyjne umieszczone w sieciowych serwerach systemów informatycznych, z których korzystać może, bez wyjątku, każdy z członków społeczeństwa. W sytuacji zapóźnienia infrastrukturalnego regionu, budowa społeczeństwa informacyjnego, wymagać będzie zarówno budowy sprawnej struktury sieciowej jak i wypełniania tej sieci treścią (Leszczyński, 2006, Zabłudowski, 2006). Kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Europie wyznaczyło kilka zasadniczych dokumentów z serii eeurope. Pierwszy z tych dokumentów uchwalony w marcu 2000 roku, eeurope An Information Society For All precyzował działania w sferze kreowania szczegółowej polityki nowego społeczeństwa. Kolejny dokument, który pojawił się w czerwcu 2000 r., eeurope 2002 An Information Society For All szczegółowo omawiał aspekty techniczne dotyczące sieci teleinformatycznych takie jak: bezpieczeństwo Internetu, dostępność dla obywateli poprzez tanie systemy dostępowe, szybkość Internetu oraz aspekty społeczne, w tym przede wszystkim problem inwestowania w ludzi i umiejętności. Obecne spojrzenie na strategię rozwoju społeczeństwa informacyjnego precyzuje dokument eeurope 2005 An Information Society For All. An Action Plan opublikowany w czerwcu 2002 r. W dokumencie tym zaproponowano, żeby kraje Unii Europejskiej posiadały do 2005 roku nowoczesne usługi publiczne online w trzech następujących obszarach działania: e-government, e-learning oraz e-health. Podkreślono również, że rozwój wyszczególnionych wyżej usług oraz usług całej sfery e-biznesu wymaga budowy sieci obejmującej swoim zasięgiem większą część społeczeństwa i posiadającej szerokopasmowy, bezpieczny dostęp do Internetu. Powszechny dostępu szerokopasmowy do Internetu pobudzi rozwój oraz konkurencyjność regionów na poziomach regionalnym i lokalnym, gdyż technologie ICT wspierają przemiany w sys-

94 94 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 temie działania administracji publicznej, służby zdrowia, edukacji i biznesu, dzięki czemu instytucje te mogą oferować lepsze oraz bardziej efektywne usługi on-line. Działania w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce rozpoczęły się w lipcu 2000 roku, kiedy to Sejm Rzeczpospolitej Polski powziął Uchwałę w Sprawie Budowania Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce. W listopadzie 2000 roku, Komitet Badań Naukowych wspólnie z ówczesnym Ministerstwem Łączności zaprezentował dokument zatytułowany Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce, traktowany obecnie jako strategiczny dokument w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce. W grudniu 2003 przyjęta została przez Radę Ministrów Narodowa Strategia Rozwoju Dostępu Szerokopasmowego do Internetu na lata , w której podkreślono znaczenie bezpiecznej infrastruktury dostępu szerokopasmowego do Internetu dla wszystkich obywateli i przedsiębiorców, administracji publicznej, szkół i nauki oraz dla tworzenia konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. W Regionie Kujawsko-Pomorskim uchwalona została Strategia Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego uwzględniająca problematykę społeczeństwa informacyjnego. W ramach tej Strategii wyznaczono zadanie budowy szerokopasmowej sieci dostępu do globalnego Internetu. Władze Regionu uznały, że zasadnicze inwestycje w strukturę regionalnej sieci szerokopasmowej realizowane będą przy wykorzystaniu funduszy europejskich dostępnych w ramach Zintegrowanych Programów Operacyjnych Rozwoju Regionalnego (ZPORR) finansowane w latach 2004 do Programy ZPORR precyzowały, że inwestycje w rozwój społeczeństwa informacyjnego oraz infrastruktury teleinformatycznej będą realizowane w ramach działania 1.5 (w priorytecie I). W ramach tych funduszy Region Kujawsko-Pomorski uzyskał dostęp do środków inwestycyjnych na rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych, zaś głównym projektem realizowanym w ramach działania 1.5 ZPORR jest Budowa regionalnej szerokopasmowej sieci teleinformatycznej w Województwie Kujawsko-Pomorskim. Dla realizacji tak złożonego projektu, jakim jest budowa szerokopasmowej sieci IP, Samorząd Wojewódzki powołał specjalny podmiot prawny Kujawsko-Pomorską Sieć Informacyjną (K- PSI) sp. z o.o., którego głównym celem działalności jest budowa szerokopasmowej sieci teleinformatycznej na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego, czyli Kujawsko-Pomorskiej Sieci Informacyjnej. Mamy zatem tutaj do czynienia z dualnością nazwy Kujawsko-Pomorska Sieć Informacyjna, gdyż zarówno projekt jak i podmiot, będący beneficjentem tego projektu noszą tę samą nazwę. 3. Kujawsko-Pomorska Sieć Informacyjna (K-PSI) Kluczowe kryteria oraz zasady wdrażania funduszy strukturalnych wspierających rozwój ICT, szczególnie w zakresie rozwoju infrastruktury, określają szczegółowe przepisy Unii Europejskiej. Kryteria te szczegółowo definiują takie elementy jak: neutralność technologiczna proponowanych rozwiązań, otwarty dostęp dla wszystkich użytkowników, zarówno rezydentnych jak i instytucjonalnych, niezakłócanie konkurencji rynku, poprzez nadmierne zaniżanie taryf, ramy strategiczne wyznaczające obszary działania. Odpowiedzialność za budowę opracowanej, w ramach strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego, szerokopasmowej sieci teleinformatycznej powierzono Kujawsko-Pomorskiej Sieci Informacyjnej (K-PSI) sp. z o.o., która powstała w wyniku inicjatywy oraz wspólnych działań trzech podmiotów: Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

95 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 95 w Toruniu oraz Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy (dawniej ATR). Celem, jaki założyciele określili dla spółki było zbudowanie nowoczesnej, szerokopasmowej infrastruktury teleinformatycznej obejmującej swym zasięgiem cały region kujawsko-pomorski, stwarzając warunki dla rozwoju województwa oraz wzrostu jego atrakcyjności inwestycyjnej i konkurencyjności. 4. Projekt budowy szerokopasmowej sieci K-PSI Założenia dotyczące budowy sieci przewidywały, że sieć posiadać będzie punkty dystrybucyjne w każdym powiecie, do których dołączone będą z kolei punkty dostępowe instalowane w gminach (Zabłudowski, 2006). Tym samym zapewni ona: mieszkańcom Regionu, możliwość korzystania z szerokopasmowych usług teleinformatycznych, dostęp do multimedialnych zasobów informacyjnych i usług świadczonych elektronicznie; jednostkom samorządu terytorialnego, efektywną wymianę danych pomiędzy jednostkami (urzędy administracji państwowej, placówki oświatowe, szpitale, biblioteki); podmiotom gospodarczym Regionu, sprawną komunikuję z urzędami. Założenia dotyczące budowanej infrastruktury sieci teleinformatycznej, w ramach projektu Kujawsko-Pomorska Sieć Informacyjna, precyzują, że z logicznego punktu widzenia sieć będzie mieć strukturę dwupoziomową z warstwami logicznymi odpowiedzialnymi za różne funkcje sieciowe (Zabłudowski, 2006). Warstwami budowanej sieci są: warstwa szkieletowa składająca się z fizycznej struktury światłowodowej, światłowodowych systemów transmisyjnych oraz węzłów dystrybucyjnych instalowanych we wszystkich miastach powiatowych Regionu. Węzły dystrybucyjne instalowane w miastach powiatowych przesyłają informacje pomiędzy sobą wykorzystując optyczne systemy transmisyjne; warstwa dostępowa łącząca węzły dystrybucyjne z węzłami dostępowymi instalowanymi w gminach. Węzły dostępowe, umieszczone w siedzibach gmin, szkołach, instytucjach użytku publicznego, pełnić będą również rolę węzłów brzegowych, gdy trzeba będzie rozszerzyć zasięg sieci dostępowej. Obsługa ruchu wymienianego z globalną siecią Internetową odbywać się będzie poprzez dwa punkty styku z globalną siecią Internet (Internet Exchange Point), które zapewnią odpowiednią funkcjonalność, wydajność oraz redundancję. Punkty styku sieci K-PSI z siecią Internet zlokalizowane są w Toruniu i w Bydgoszczy. Zgodnie z założeniami projektowymi, warstwę szkieletową K-PSI stanowi sieć światłowodowa łącząca węzły zlokalizowane we wszystkich miastach powiatowych Regionu. Medium światłowodowe (włókna światłowodowe) warstwy szkieletowej utworzono na zasadzie pozyskania pary ciemnych włókien od Operatorów telekomunikacyjnych dysponujących infrastrukturą światłowodową. Włókna światłowodowe pozyskano od dwóch Operatorów Netii oraz Energi, na zasadzie nieodwołalnego prawa użytkowania (IRU - Indefeasible Right to Use), zaś topologia fizyczna sieci tworzy strukturę dwu pierścieniową. Z usługowego punktu widzenia sieć teleinformatyczna pracuje z wykorzystaniem protokołu IP MPLS. Dotyczy to zarówno warstwy szkieletowej jak i warstwy dostępowej. Routery IP MPLS instalowane w węzłach dystrybucyjnych warstwy szkieletowej (w miastach powiatowych) pełnią funkcje agregujące ruch z węzłów warstwy dostępowej. Rozwiązanie zapewnia jednorodną, niezależną sieć o parametrach umożliwiających spełnienie bieżących oraz przyszłych wymagań użyt-

96 96 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 kowników. Urządzenia sieciowe (routery) zainstalowane w sieci zapewniają jej skalowalność (bez potrzeby wymiany sprzętu) w perspektywie co najmniej 8 lat, przy wzroście ruchu o 15% rocznie, gdyż sumaryczna wydajność zainstalowanych urządzeń sieciowych przekracza 640 Gbps. Dla sterowania, utrzymywania oraz zarządzania usługami, zainstalowano w sieci dwa dublujące się Centra Zarządzania jedno w Toruniu, a drugie w Bydgoszczy. Wydajny transport informacji w warstwie szkieletowej zrealizowano na bazie optycznego systemu transmisyjnego, który korzysta z technologii zwielokrotnienia długości optycznych fal świetlnych systemu DWDM, zaś pakiety IP przesyłane pomiędzy routerami IP są przenoszone z wykorzystaniem transportu na urządzeniach 1 GbE oraz 10 GbE. Każde z urządzeń Gigabit Ethernet korzysta z własnego wydzielonego kanału optycznego (długości fali świetlnej lambdy) systemu DWDM. Routery IP MPLS, które są umieszczone za urządzeniami transportowymi DWDM oraz zbierają ruch z warstwy dostępowej, a także przesyłają tranzytowy ruch pakietów IP w sieci. Sieć dostępowa zasadniczo została zbudowana z wykorzystaniem technologii radiowej jednak tam, gdzie pozwolą na to warunki, możliwe będzie wykorzystanie dostępu na kablach światłowodowych (na zasadzie sieci PON) lub na kablach miedzianych (w tym przypadku należy uzyskać dostęp do infrastruktury miedzianej). W przypadku sieci PON dla podłączenia lokacji gminy, czy powiatu, wykorzystane będą łącza optyczne, na których zainstalowane zostaną urządzenia Fast Ethernet z interfejsami optycznymi o przepływności 100 Mb/s. Dla celów realizacji dostępu z wykorzystaniem technologii radiowej, zarówno w gminach jak i w miastach, przewiduje się wykorzystanie systemów radiowych działających zgodnie z technologią standardu IEEE a. Koncepcja budowy warstwy dostępowej zakłada, że węzeł dystrybucyjny w powiecie będzie połączony z węzłem dostępowym w gminie, systemem radiowym standardu IEEE a na zasadzie łącza typu punkt-punkt. Zaletą technologii standardu IEEE a są jej parametry, czyli zasięg, który dla łącza typu punkt-punkt przy widoczności anten (LoS) wynosi nawet powyżej 20 km oraz przepustowość, która przy odległości do 5-ciu kilometrów może wynosić nawet powyżej 25 Mb/s. Parametry takie potwierdzają zarówno testy, jak i wyniki planowania radiowego. Nawet przy braku widoczności anten (NLoS) zasięg tego systemu radiowego wynosi od 3 do 5 km. Takie funkcjonalności zainstalowanego systemu radiowego oznaczają, że istnieje rzeczywista możliwość dołączenia, do węzłów dystrybucyjnych sieci szkieletowej, zarówno dowolnych węzłów dostępowych w mieście powiatowym (nawet bez widoczności anten), jak i wszystkich węzłów dostępowych w gminach (przy widoczności anten). Połączenie od stacji abonenckiej do konkretnych użytkowników zarówno w powiecie, jak i w gminie są również realizowane dwojako. Jeżeli urządzenia użytkowników są rozmieszczone w niedalekiej odległości (do około m) od terminala abonenckiego, wówczas są one łączone po sieci Ethernet wykorzystując interfejs 10/100 Base T. Jeżeli jednak urządzenia użytkowników znajdują się w odległości większej od 300 m wówczas są one łączone z wykorzystaniem również technologii radiowej, z tym, że technologii standardu IEEE b lub g. W odróżnieniu od połączenia pomiędzy punktem dystrybucyjnym a punktem dostępowym, dołączenie użytkowników końcowych realizowane będzie na zasadzie połączenia typu punkt-wielopunkt. W niedalekiej przyszłości K-PSI zamierza również zainstalować pilotowy system radiowy typu Mesh. Całkowita realizacja projektu budowy regionalnej sieci szerokopasmowej w województwie kujawsko-pomorskim, w ramach finansowania na lata , składała się z dwóch etapów

97 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 97 inwestycyjnych, z których każdy, zgodnie z wymogami funduszy publicznych, wymagał przeprowadzenia procedury przetargu publicznego: 1. etap 1: pozyskanie włókien światłowodowych jako medium dla budowy sieci transmisyjnej warstwy szkieletowej sieci; 2. etap 2: budowa oraz integracja warstwy szkieletowej, warstwy dostępowej, Centrów Zarządzania i Utrzymania Sieci, punktów styku z globalnym Internetem (Internet Exchange Point) oraz Centrów Przetwarzania Danych. Drugi etap inwestycyjny był prowadzony w formule Zaprojektuj i Wykonaj. Stan obecny realizacji projektu budowy sieci jest następujący: K-PSI pozyskało na zasadzie IRU, na okres 20 lat, około 1000 km włókien światłowodowych. Sumaryczny koszt inwestycyjny pozyskania tych włókien wyniósł około 16 mln złotych + VAT. W fazie końcowej jest drugi etap budowy sieci. Wykonawcą tego etapu jest konsorcjum dwóch firm: firmy Solidex z Krakowa oraz firmy Ericsson. Przetarg na realizację drugiego etapu w formule Zaprojektuj i Wykonaj, składał się z następujących części: 1. projektu oraz budowy optycznej sieci transportowej; 2. projektu oraz budowy warstwy usługowej IP MPLS wykorzystującej optyczną sieć transportową jako warstwę fizyczną; 3. projektu oraz budowy sieci telefonii IP dla komunikacji głosowej administratorów węzłów sieci IP MPLS; 4. projektu oraz budowy radiowej warstwy dostępowej wraz z urządzeniami sieciowymi instalowanymi u użytkowników; 5. projektu oraz budowy dwóch Centrów Zarządzania urządzeniami wszystkich warstw sieci oraz usługami oferowanymi przez Sieć; 6. projektu oraz budowy dwóch punktów styku zapewniających dostęp do ogólnoświatowej (globalnej) sieci Internet; 7. projektu oraz budowy odcinka światłowodowego łączącego miasta: Chełmno i Świecie wraz z zamknięciem pierścieni światłowodowych. Sumaryczny koszt tej części projektu wyniósł nieco ponad 43 mln złotych + VAT. Zakończenie procesu budowy sieci przewiduje się na koniec trzeciego kwartału 2007 roku. Na obecnym etapie realizowana jest najbardziej pracochłonna część projektu, czyli radiowa warstwa dostępowa (Zabłudowski, 2006). 5. Nowe Bardzo Szybkie Pociągi w Unii Europejskiej W najbliższych latach przewiduje się dalsze umasowienie bardzo szybkich pociągów pasażerskich w Unii Europejskiej (15) co obecnie oznacza szybkość 300 km/h. Bardzo szybkie linie kolejowe połączą innowacyjne regiony wiedzy Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Włoch, tworząc innowacyjną supersieć regionów B+R opartych na wiedzy o wielkich perspektywach w globalnej gospodarce rynkowej. Także pociągami podmiejskimi i regionalnymi coraz częściej podróżuje się w dobrze amortyzowanym, klimatyzowanym wagonie zdarza się, że są to linie wchodzące w skład rozrastającej się sieci superszybkich połączeń. Rynek sprzętu i urządzeń kolejowych według najświeższych badań wart na świecie 103 miliardy euro rocznie ma się w ciągu dziesięciu najbliższych lat rozwijać w tempie 2 % na rok.

98 98 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Z prognoz Unife (europejskiego stowarzyszenia przemysłu kolejowego) wynika, że szybciej, bo o 3 % rocznie, będzie ono rosło w otaczających Rosję krajach Wspólnoty Niepodległych Państw oraz w regionie Azji i Pacyfiku. Ta poprawa losu kolei wypływa z gwałtownego rozwoju miast i uświadomienia sobie, że w tym kontekście ma ona przewagę nad innymi środkami transportu: jest w stanie przewozić wiele osób, zajmując niewielką tylko część cennych gruntów miejskich. Zarówno w krajach rozwiniętych, jak i w rozwijających się zatkane drogi przekonały polityków, że kolej ma ważną rolę do spełnienia. Pomogła w tym odbywająca się po cichu na kolei rewolucja techniczna, która sprawiła, że pociągi stały się bardziej niezawodne i wygodniejsze. Produkcja nowego sprzętu kolejowego jest niemal w całości kontrolowana za pomocą skomplikowanych systemów komputerowych, podobnie jak zachowanie się tego sprzętu podczas użytkowania. Stosowanie lekkich materiałów, takich jak włókna węglowe, sprawia, że choć rośnie wytrzymałość pojazdów, to nie zwiększa się ich ciężar. Doświadczenia producentów samochodów stały się pomocną inspiracją: dzięki niej opracowano technikę produkcji podwozi, na których można konstruować pociągi według rozmaitych zamówień. Zastosowanie tej techniki znacznie zwiększyło zyskowność trzech głównych producentów sprzętu kolejowego. Czy klientom chodzi o tramwaj, czy o pociąg podmiejski czy też o taki, który może rozwijać prędkość do 320 km/h, wielcy producenci starają się skłonić do zakupu którejś ze standardowych wersji projektu. Podobnie jak w przemyśle motoryzacyjnym, koszty badań związanych z opracowaniem takiego jednolitego podwozia rozkładają się na wiele zamówień. Widać również coraz większą gotowość do zwracania się do prywatnych firm w sprawie budowy systemów kolejowych, zarządzania nimi lub ich rozbudowy. Zarówno prywatni operatorzy, jak i firmy infrastrukturalne skłaniają się do całkiem nowego podejścia do świadczenia usług kolejowych. Nie ma wątpliwości, że kroki podjęte w celu odwrócenia losów kolei doprowadziły już do stworzenia solidnych podstaw na przyszłość, gdy jak wszystko wskazuje jej rola w transporcie międzyregionalnym, miejskim i regionalnym okaże się coraz istotniejsza. Wyzwaniem dla kolei jest w tej chwili przyspieszenie tempa zmian, żeby ich efekty stały się bardziej widoczne. Pionierem szybkich sieci kolejowych była Japonia. Projekt szybkiej kolei japońskiej Tokaido Shinkansen Project powstał w Instytucie Naukowo-Badawczym Japońskich Kolei Państwowych w 1956 roku, zatrudniających także konstruktorów samolotów po klęsce Japonii w 1945 roku. Pierwsza linia Tokyo-Osaka została uruchomiona 1 października 1964 roku dla pociągów o szybkości maksymalnej 210 km/h. W opracowywanym w 1969 roku Narodowym Planie Rozwoju Japonii wprowadzono do niego zadanie tworzenia sieci danych cyfrowych, sieci lotniczej, sieci bardzo szybkich kolei, sieci autostrad i sieci szybkich statków kontenerowych łączących Tokyo z największymi miastami Japonii a mianowicie Sapporo, Sendai, Nagoja, Osaka, Hiroshima i Fukuoka, zaś 18 maja 1970 roku parlament Japoński przyjął ustawę o Budowie Sieci Bardzo Szybkich Kolei o szybkości większej niż 200 km/h. Celem Sieci Bardzo Szybkich Kolei było ściśnięcie wszystkich dużych miast japońskich w przestrzeni czasu podróży. Przyjętą w projekcie jednostką czasu była sekunda, a więc zaczęto pierwszy raz na świecie liczenie ile sekund będzie się oszczędzać w każdym etapie projektu.

99 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 99 W Projekcie Shinkansen wykorzystano światowe doświadczenie w zakresie ówczesnej technologii transportu kolejowego, przyjmując jednak ważny imperatyw systemowy korzystania z technologii najlepszej lecz nie awangardowej, przyjmowano rozwiązania technologiczne jak najprostsze lecz nie za proste. Rozwiązania technologiczne musiały odpowiadać wysokiej jakości i niezawodności. W Projekcie Shinkansen w maksymalnym stopniu wykorzystano ówczesną technologię telekomunikacyjną i informatyczną. Jednocześnie rozpoczęto prace badawcze i rozwojowe (B+R) nad następną przyszłościową technologią masowego transportu lądowego a mianowicie nad technologią lewitacyjną. W zakresie wdrożenia technologie lewitacyjne Japonia została wyprzedzona przez Niemcy, z tym że wdrożenie nastąpiło nie w Niemczech jak przewidywano lecz w Chinach budując kilka lat temu transport lewitacyjny łączący centrum Shanghai u z lotniskiem. W Japonii nadal powadzone są prace B+R i doświadczenia prototypowe z tego zakresu. Japoński pociąg testowy, wykorzystujący wysokotemperaturowe nadprzewodniki chłodzone ciekłym azotem, dzierży rekord prędkości pojazdu szynowego, który wynosi 581 km/h. Japończycy szykują się do budowy linii kolejowej w tej technologii, łączącej Tokio, Nagoyę i Osakę, która ma być gotowa w 2025 roku, zaś Korea Południowa jest światowym inkubatorem nowoczesnych technologii komórkowych. To tam latem ubiegłego roku po raz pierwszy zaprezentowano działającą sieć czwartej generacji. Prototypowa komórka odbierała nieprzerwany strumień danych z prędkością dochodzącą do jednego gigabita na sekundę. Projekt Shinkansen został zgłoszony przez Japoński komitet ds. Współpracy z Międzynarodowym Instytutem Stosowanej Analizy Systemowej w Laxenburg do pierwszych na świecie międzynarodowych badań systemowych, które zostały przeprowadzone w latach Raport pt. The Shinkansen Program. Transport, Railway, Environmental, Regional and National Issues został opublikowany przez Międzynarodowy Instytut Stosowanej Analizy Systemowej w 1981 roku (Straszak, 1981). Na rysunku (Rysunek 2) przedstawiono główne kwestie rozwiązane w stopniu doskonałym przez Technologie Shinkansen (Straszak, 1981). Na kolejnym rysunku (Rysunek 3) przedstawiono ewentualny rozwój szybkich kolei w Polsce w latach , oparty na materiałach PKP, wystąpieniu Marszałka Mazowsza Adama Struzika na konferencji w dniu 26 maja 2007 roku w Płocku na temat Region płocki w strategii rozwoju Mazowsza 2020 oraz uzupełnieniu autorów referatu.

100 100 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 HARDWARE SOFTWARE High-speed vehicle, heavy ballast track, lifetime limits, line and tunnel constructions. Truck security. Use of electronics. Accident prevention concept, vehicle and line maintenance JNR Style of design and development Centralized computer traffic control. Seat reservation. Information system. Transfer of knowledge from military industry to rail industry. JNR training system. Application of advanced programming. Fast transfer of knowledge from abroad. Excellent railway research center, planning and scheduling systems. Personal Cycling. JNR organizational potential and decision-making process. Construction contract systems. Government decision procedures. ORGWARE Źródło: (Straszak, 1981). THE SHINKANSEN TECHNOLOGY ISSUES OF EXCELLENCE Rysunek 2 Doskonałości Technologii Shinkansen. Marszałek stwierdził Dotąd w historii kraju i naszego regionu takiej szansy nie mieliśmy i więcej mieć nie będziemy (...) planowane jest przedłużenie Centralnej Magistrali Kolejowej o odcinek Korytów Sochaczew Płock i dalej śladem istniejących linii, w kierunku północnym do Trójmiasta. Autorzy referatu proponują trasę północną CKM przez Sierpc Aglomerację Bydgosko- Toruńską Grudziądz Malbork Trójmiasto. Polska ma unikatową szansę w latach dogonić w oparciu o spóźnioną realizację Pierwszej Strategii Lizbońskiej w 2020 oraz kolejną Strategię Lizbońską , osiągnąć średnią konkurencyjność, innowacyjność i kreatywność krajów Unii Europejskiej opierając się na rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, Gospodarki Opartej na Wiedzy oraz Szybkich Technologii Transportowych, Telekomunikacyjnych i Internetowych. 6. Zakończenie W 2006 roku na 11 tysiącach lotnisk na świecie doszło w sumie do 72,2 mln startów i lądowań, prawie 4,4 mld osób korzystało w 2006 roku z usług lotniczych na świecie. Najwięcej pasażerów międzynarodowych w 2006 roku obsłużyło lotnisko Heathrow pod Londynem: 61,3 mln osób. Z największego lotniska w Polsce w 2006 roku, warszawskiego Okęcia, skorzystało 8,1 mln pasażerów. Najszybciej rozwijającym się fragmentem rynku lotniczego są międzynarodowe przewozy pasażerskie, które w zeszłym roku wzrosły o 6,8%. W regionie Azji i Pacyfiku co roku przybywa prawie 10% pasażerów.

101 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości 101 Zdaniem ACI ruch pasażerski będzie nadal rósł bardzo dynamicznie i w 2025 roku z usług portów lotniczych może skorzystać już prawie 9 mld osób. Rysunek 3 Rozwój szybkich kolei według planowanej modernizacji linii kolejowych przez PKP, nowa propozycją Marszałka Województwa Mazowieckiego oraz lokalizacja Nowego Centralnego Lotniska Polski w Sochaczewie wraz z nowym miastem elektronicznym - uzupełnienie przez autorów referatu. Źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, uzupełnienie własne Zrealizowanie koncepcji Polska Wielkich Szybkości do 2030 roku oraz zrealizowanie celów Strategii Lizbońskiej do 2020 roku, a następnie utrzymanie dynamiki wzrostu gospodarczego opartego na wzroście badań naukowych i pracach rozwojowych w latach , a więc zbudowanie w Polsce zaawansowanej gospodarki opartej na wiedzy spowoduje dynamiczny wzrost osób korzystających zarówno z bardzo szybkich kolei jak i międzynarodowych lotnisk. Dlatego

102 102 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 zbudowanie sieci szybkich kolei i drugiego dużego międzykontynentalnego lotniska w centrum Polski, połączonego szybkimi liniami kolejowymi z prawie wszystkimi polskimi aglomeracjami i lotniskami staje się imperatywem systemowym dla Polski Koniecznym także jest zahamowanie spadku ludności miejskiej polskich regionów wiedzy. Zgodnie z prognozami ludności w województwie mazowieckim w 2030 roku będzie zamieszkiwało 5070,7 tysięcy osób, tj. o 2,0% mniej niż w 2006 roku. Z tym, że do końca 2030 roku liczba ludności w miastach Mazowsza, w stosunku do stanu obecnego zmniejszy się o 196 tys. osób, tzn. o 5,9%. Strategia Lizbońska jako jeden z czterech swych celów ma wzrost miejsc pracy w gospodarce opartej na wiedzy. Należy więc, za przykładem Korei Południowej, zbudować replikę Songdo New City położonego około 60 kilometrów od Seulu, w pobliżu międzynarodowego lotniska Incheou. Docelowo ma tam mieszkać 60 tysięcy a pracować 300 tysięcy osób. Koreańskie władze bardzo liczą na przyciągnięcie zagranicznych firm. Dlatego Songdo zostało uznane za strefę wolnego handlu, by podatki były niższe, biurokracja mniej rozrośnięta. Językiem urzędowym ma być język angielski. Nad szkołami w Songdo New City pieczę sprawować będzie słynny Harvard University z Bostonu. Przewiduje się, że miasto będzie cieszyło się popularnością wśród firm high-tech. W Songdo elektronika znajdzie się dosłownie wszędzie także w ścianach budynku, pod ulicami i w elementach infrastruktury. Radiowy dostęp do sieci sprawi, że w każdej chwili będziemy mieli swoje cyfrowe zdjęcia, filmy czy prezentacje. Wszechobecne bezprzewodowe czujniki będą odczytywać przyczepione do wszystkich ruchomych obiektów radiowe kody kreskowe (RFID), oznacza to, że tak zwany Internet rzeczy będzie testowany w dużej skali. Oficjalny termin zakończenia prac budowlanych przewidziano już na rok 2014 ( Koncepcja COWiT jako koncepcja dwudziestoletnia mogłaby skorzystać z doświadczeń budowy skomputeryzowanego Songdu New City jako Nowego Cyfrowego Miasta przy przewidywanym w Strategii Mazowsza 2020 nowym centralnym międzykontynentalnym lotnisku zlokalizowanym między Warszawą a Łodzią, a więc byłby to pierwszy w Polsce aerotropolis (Kruszewski, 2007). Zarząd województwa kujawsko-pomorskiego ogłosił pierwszy w Polsce przetarg na kolejowe przewozy pasażerskie na wszystkich zelektryfikowanych liniach województwa, czyli obejmujących dwie trzecie przewozów osobowych w regionie. Przetarg na zelektryfikowanie połączenia obejmuje świadczenie regionalnych przewozów osobowych przez trzy lata. Wartość zamówienia sięga 52 mln PLN. To drugi krok samorządu kujawsko-pomorskiego na drodze do liberalizacji kolejowych połączeń na razie zmonopolizowanych przez PKP Przewozy Regionalne. Wcześniej w połowie czerwca, samorząd ten jako pierwszy w Polsce zrezygnował z usług PKP PR na regionalnych liniach niezelektryfikowanych, obsługiwanych spalinowymi autobusami szynowymi. Na tych trasach pasażerów będzie woziło polsko-brytyjskie konsorcjum PCC Rail/Arriva Polska.

103 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości Literatura 1. Denis C., K. McMorrow, W. Roger (2006) Globalisation: Trends, Issues and Macro Implications for the EU. europa.eu.int/comm/economy-finance. 2. Friedman T. (2005) The Exhausting Race for Ideas. W: The Knowledge Revolution. Newsweek Special Edition. December 2005 February Friedman T. (2006) Świat Jest Płaski, Dom wydawniczy Rebis, Poznań. 4. Innowacje w Europie, Publikacja, Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu przy Komisji Europejskiej, Marzec Kruszewski Z., Rutkowska J., Straszak A., Centralny E-Okręg Wiedzy i Twórczości, w Wybrane Problemy Elektronicznej Gospodarki, red. Niedźwiedziński M., Monografia, Łódź, Leszczyński T.; Nowe Technologie Nowe Wyzwania Rola Innowacyjności w Elektronice i Telekomunikacji, Materiały Konferencyjne WIPRO 2006, Bydgoszcz ISBN Owsiński J.W., A. Straszak, red. (2002) Społeczeństwo informacyjne a Badania Operacyjne i Zarządzanie. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. 8. Rzeczpospolita, Firmy wykluwają się z inkubatorów, Rynki & Firmy, Straszak A. (2002) Badania operacyjne i systemowe W: Owsiński J.W., A. Straszak, red., Społeczeństwo informacyjne a Badania Operacyjne i Zarządzanie. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. 10. Straszak A. (2003) D&PSS in the uncertainty of the internal society. W: Tung B., Sroka H., red., DSS in the Uncertainty of the Internet Age. Katowice. 11. Straszak A. (2004a) Miejsce Sektora E -Wiedza w Społeczeństwie Informatycznym. Studia i materiały 2/2004. PSZW, Bydgoszcz. 12. Straszak A. (2004b) Społeczeństwo oparte na Wielkich Zasobach Wiedzy. BOS, Warszawa. 13. Straszak A. (2006) Badania Operacyjne i Systemowe w Wysoce Zinformatyzowanej Globalnej Gospodarce. W: Badania Operacyjne i Systemowe e-wyzwania E. Urbańczyk, A. Straszak, J. W. Owsiński, red, Wydawnictwo EXIT, Warszawa. 14. Straszak A., The Shinkansen Program: Transport, Railway, Environmental, Regional and National Development Issues. CP-81-S2, International Institute for Applied System Analysis, Laxenburg, Austria, Straszak A., The Long term Regional Development in Poland Under The Impact of the New Global Management, Infrastructure and Technology, J.W. Ousinshied Modelling and Analysing the Economies in Transition, MODEST, Warsaw, Strategia e-rozwoju województwa mazowieckiego na lata , Stowarzyszenie Miasta w Internecie, Urząd Marszałkowski, Tarnów-Warszawa 2005/ Zabłudowski A.; Materiały dotyczące budowy Kujawsko- Pomorskiej Sieci Informacyjnej, Opracowanie wewnętrzne, Bydgoszcz, 2006.

104 104 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 IC AND TRANSPORT TECHNOLOGIES - THE BIGGEST CHALLENGES AND OPPORTUNITIES FOR SPEED UP COMPETITIVENESS AND INNOVATIVENESS OF HIGH SPEED POLAND Summary This paper has reviewed future ICT and high speed transport technology impact for Poland in the twenty-first century. Poland have never before had bigger challenges and more opportunities than today and tomorrow. Poland is at unique crossroads. Due to digital and transport revolution within European Union Poland could speed up its national and regional development and catch up others European countries by increasing creativity, innovativeness and entrepreneurship of its much more than half regions. Key words: ICT, High Speed Railways, Poland competitiveness, Poland innovativeness, aerotropolis, Poland Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku informatyka@wlodkowic.pl Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy leszcz@mail.atr.bydgoszcz.pl Politechnika Warszawska SNT w Płocku Instytut Badań Systemowych PAN w Warszawie straszak@ibspan.waw.pl

105 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Nowe technologie dla systemowo zintegrowanych regionów wiedzy 105 ZBIGNIEW KRUSZEWSKI 1,3, TADEUSZ LESZCZYŃSKI 1,2, ANDRZEJ STRASZAK 1,4, ANTONI ZABŁUDOWSKI 2 Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku, Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy, Politechnika Warszawska SNT w Płocku Instytut Badań Systemowych PAN w Warszawie, NOWE TECHNOLOGIE DLA SYSTEMOWO ZINTEGROWANYCH REGIONÓW WIEDZY Streszczenie Dzięki Strategii Lizbońskiej Polska ma unikatowe szanse stworzyć 10 regionów opartych na wiedzy gotowych do partnerskiej współpracy z najbardziej zaawansowanymi regionami wiedzy UE. Rola w tym historycznym przedsięwzięciu Centralnego Okręgu Wiedzy. Słowa kluczowe: regiony wiedzy, Strategia Lizbońska, nowy ICT i transport technologii, globalna ekonomia, Polska , Polski Centralny Region Metawiedzy, Zintegrowanego System Regionu Wiedzy 1. Wprowadzenie W referacie autorów pt. Przełomowe technologie informatyczno-łącznościowe i transportowe szansą przyśpieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości pokazano rewolucyjny charakter informatyki i łączności ogromnej szybkości przesyłu i objętości, które będą masowo dostępne w najbliższym 20-leciu oraz transportu kolejowego wielkich szybkości zintegrowanego z nowymi technologiami transportu lokalnego i miejskiego także o znaczeniu przełomowym dla skokowego zwiększania mobilności pracowników naukowych i pracowników wiedzy. w pierwotnej wersji powyższego referatu przedstawiono skrótowo rolę powyższych technologii dla rozwoju regionów wiedzy w Polsce w latach W niniejszym referacie na prośbę redaktora naukowego naszej konferencji rozszerzamy te zagadnienia w postaci drugiego referatu. 2. Polska w globalnej gospodarce opartej na wiedzy W społeczeństwie informacyjnym organizacje badawczo-edukacyjne takie jak IMD (Instytut Rozwoju Zarządzania) z Lozanny (Szwajcaria) mogą dokonywać dla biznesu, rządów i środowiska uczelniano-naukowego przeszło trzystuwskaźnikowego porównywania 61 krajów i regionów, opartego w 2/3 na twardych danych statystycznych i w 1/3 na opiniach (miękkich danych z biznesu, środowisk naukowych, itp.). IMD rozpoczął od 1989 roku publikację corocznych raportów w postaci książkowej pt. World Competetiveness Yearbook i w dwóch formach cyfrowych: na płycie CD oraz w formie interaktywnego dostępu online przez Internet. Z analizy listy krajów rankingu IMD (Tabela 2) można stwierdzić, że czołówka (15 pierwszych) krajów to już społeczeństwa internetowe według

106 106 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 kryteriów rankingu e-gotowości i gotowości internetowej. Możemy więc stwierdzić, że czołówkę krajów świata najbardziej konkurencyjnych stanowią społeczeństwa internetowe (Straszak, 2003). W grupie krajów zajmujących miejsca 1-27 w rankingu konkurencyjności mamy zestawienie krajów internetowych i krajów jeszcze nie internetowych, takich jak Chiny ze 111 milionami użytkowników Internetu, ale z przeszło 400 milionami użytkowników cyfrowych komórek telefonicznych, Malezja, Chile, Indie z 50,5 milionami użytkowników Internetu. W grupie krajów zajmujących miejsca od 28 do 30 znajduje się Korea Południowa, którą należy uważać za społeczeństwo internetowe oraz Francja, którą niewiele dzieli od społeczeństw internetowych (Tabela 2). Polska w rankingu konkurencyjności zajmuje dopiero 52. miejsce, podczas gdy w rankingu e- gotowości zajmuje miejsce 32., a więc znacznie wyższe. Polska jest gorsza od Estonii o 30 pozycji, a od Słowenii o 12. Dlatego też Przedsiębiorczość Polska w Warunkach Unii Europejskiej (Kruszewski, 2005) staje się sprawą kluczową dla całej Polski i wszystkich jej regionów i podregionów. Tabela 2 Ranking konkurencyjności 2007 według IMD Szwajcaria. Państwo Punkty Państwo Punkty Państwo Punkty USA Nowa Zelandia Jordan Singapur W. Brytania Kolumbia Hong Kong Izrael Portugalia Luksemburg Estonia Słowenia Dania Malezja Bułgaria Szwajcaria Japonia Włochy Islandia Belgia Rosja Holandia Chile Rumunia Szwecja Indie Filipiny Kanada Francja Ukraina Austria Korea Płd Meksyk Australia Hiszpania Turcja Norwegia Litwa Brazylia Irlandia Czechy Płd. Afryka Chiny Mainland Tajlandia Argentyna Niemcy Słowacja Polska Finlandia Węgry Chorwacja Tajwan Grecja Indonezja Źródło: Wenezuela W globalnej gospodarce opartej na wiedzy i Internecie wszystkie kraje, regiony i podregiony są wirtualnie bliskie i muszą wykazywać coraz większą przedsiębiorczość intelektualną. Polska musi stwarzać jak najszybciej takie uwarunkowania przedsiębiorczości polskiej w UE, aby jak najszybciej podniosła swoje miejsce w rankingu światowej konkurencyjności (Kruszewski, 2005).

107 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Nowe technologie dla systemowo zintegrowanych regionów wiedzy 107 W czerwcu 2006 ukazała się bardzo interesująca monografia naukowa Instytutu do spraw Międzynarodowych Gospodarek w Waszyngtonie pt. Accelerating the Globalization of America. The role of Information Technology autorstwa C. L. Mann a z udziałem J. F. Kirkegaarda jest to pierwsza na ten temat monografia tego Instytutu (Mann, 2006). Na rysunku poniżej (Rysunek 4) przedstawiono uniwersalny schemat realizacji wyzwań rozwojowych przez kraj X Inc. X może to być USA, Niemcy, Włochy, ale także Polska (Mann, 2006). 3. Stan ilościowy potencjału badawczego polskich regionów Rysunek 5 przedstawia zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej w Z wykresu wynika, że wejście Polski do UE nie spowodowało zwiększenia zatrudnienia w działalności B+R. Rysunek 4 Uniwersalny schemat realizacji wyzwań rozwojowych przez kraj X Inc. Źródło: Mann (2006) Na rysunku (Rysunek 6) podano nakłady na B+R w mln PLN na poszczególne województwa. Z rysunku wynika zmniejszenie nakładów w mln PLN dla województwa mazowieckiego i łódzkiego, a zwiększenie dla małopolskiego, dolnośląskiego i pomorskiego. Odsetek na COWiT łącznie wynosił w 2003 prawie dokładnie połowę nakładów na B+R w kraju (49,8%), w 2005 spadł do 47,4 procent. Największy przyrost liczby uczelni po wejściu Polski do UE nastąpił w województwie mazowieckim (Rysunek 7). W uczelniach polskich w

108 108 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 ostatnich latach działają akademickie inkubatory przedsiębiorczości. Już ponad 600 firm powstało w ośrodkach akademickich. Ponad 100 z nich odniosło rynkowy sukces. Najwięcej inkubatorów przedsiębiorczości zlokalizowanych jest na: Uniwersytecie Gdańskim (36 firm), Uniwersytecie Warszawskim (36), WSKiZ w Poznaniu (22), AGH Kraków (16), SGH Warszawa (15), WSISiZ w Warszawie (13), Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu (9), SGGW w Warszawie (8) (Rzeczpospolita, 2007). Wiele ważnych informacji o innowacyjności przedsiębiorstw można znaleźć w raporcie o innowacyjności gospodarki Polski w 2006 roku (Baczko, 2006). W publikacji Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN zawarto obszerne i unikatowe informacje na temat innowacyjności polskich przedsiębiorstw w 2005 roku, a mianowicie dane o: formie własności, PKD, przychodach netto ze sprzedaży i zrównane z nimi, dynamice sprzedaży, źródłach, działalności B+R, działalności B+R/sprzedaż, patentach krajowych, kontraktach UE, innowacyjności rynkowej, innowacyjności procesowej, nakładach na działalność innowacyjną, patentach, kontraktach, szkoda, że nie podano adresów lub województw gdzie działają te innowacyjne przedsiębiorstwa. Rysunek 5 Zatrudnienie w B+R w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS Internet

109 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Nowe technologie dla systemowo zintegrowanych regionów wiedzy 109 Rysunek 6 Nakłady na B+R w latach w mln zł. Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS Internet

110 110 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 7 Liczba uczelni wyższych w Polsce w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS Internet

111 Zbigniew Kruszewski, Tadeusz Leszczyński, Andrzej Straszak, Antoni Zabłudowski Nowe technologie dla systemowo zintegrowanych regionów wiedzy Miejsca polskich regionów według porównania międzynarodowego z punktu widzenia innowacyjności wielowymiarowej Rysunek 8 Najlepsze i najgorsze regiony UE według kryterium innowacyjności (Hollanders, 2007) Na rysunku powyżej (Rysunek 8) przedstawiono najlepsze i najgorsze regiony UE według wielokryterialnego wskaźnika innowacyjności (Hollanders, 2007). Na pierwszym miejscu znalazł się region Stockholm. Z polskich regionów najlepszy wskaźnik innowacyjności posiada województwo mazowieckie, które jest w przybliżeniu równy dwom najgorszym regionom: z pośród szwedzkich i belgijskich regionów. Natomiast Rysunek 9 przedstawia 26 najlepszych regionów z punktu widzenia innowacyjności. Wśród nich znajduje się Centralny Okręg Szwedzki, Centralny Okręg Fiński, Centralny Okręg Francji, Centralny Okręg Niemiecki (Berlin), Centralny Okręg Czeski (Praga), Dania jako jeden okręg, Centralny Okręg Austriacki (Wiedeń). Mazowieckie znajduje się na 65 miejscu. Na rysunku (Rysunek 10) przedstawiono regiony europejskie o podobnej wartości kryterium innowacyjności jak Mazowsze.

112 112 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 10, 2007 Rysunek 9. Czołowe innowacyjne regiony UE Źródło: (Hollanders, 2007) Rysunek 10. Grupa regionów UE o podobnym wskaźniku innowacyjności jak Mazowsze Źródło: (Hollanders, 2007) 5. Synergia Wspólnot Twórczości i Przedsiębiorczości Naukowo-Technicznej Na wspólne zaproszenie Prezesa Polskiej Akademii Nauk Andrzeja Legockiego i Marszałka Mazowsza Adama Struzika w dniu 23 października 2003 roku w centrum konferencyjnym Instytutu Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznych PAN odbyło się po raz pierwszy w historii spotkanie kierownictwa PAN, prezesów towarzystw naukowych, marszałków i kadry kierowniczej urzędów marszałkowskich oraz działających w środowisku naukowym związków zawodowych z kierownictwami i przedstawicielami placówek naukowych trzech województw: łódzkiego, mazowieckiego i wielkopolskiego poświęcone roli nauki w realizacji strategii rozwoju regionów spotkanie wspólnie prowadzone przez Prezesa PAN i Marszałka Mazowsza, zostało zakończone podsumowaniem Marszałka Mazowsza o konieczności tworzenia Wspólnot Makroregionalnych