I WPROWADZENIE I CEL PRACY 6 IV CHARAKTERYSTYKA PARKU KRAJOBRAZOWEGO GÓRA ŚW. ANNY 20

Transkrypt

1 Spis Treści I WPROWADZENIE I CEL PRACY 6 II WSTĘP 7 III BUDOWA GEOLOGICZNA TERENU BADAŃ 9 IV CHARAKTERYSTYKA PARKU KRAJOBRAZOWEGO GÓRA ŚW. ANNY 20 IV.I WIADOMOŚCI WSTĘPNE RYS HISTORYCZNY POŁOśENIE MORFOLOGIA TERENU FORMY KRASOWE SUROWCE MINERALNE GLEBY WODY POWIERZCHNIOWE I PODZIEMNE KLIMAT 31 IV.II WALORY PRZYRODNICZE REZERWAT GEOLOGICZNY GÓRA ŚW. ANNY FLORA GÓRY ŚW. ANNY REZERWAT FLORYSTYCZNY LIGOTA DOLNA MOTYLE KAMIENNEJ GÓRY W LIGOCIE DOLNEJ REZERWATY LEŚNE RZADKIE I CHRONIONE GATUNKI GRZYBÓW NA TERENIE PARKU KRAJOBRAZOWEGO ŚWIAT ZWIERZĄT 52 IV.III PARKI PODWORSKIE PARK W śyrowej PARK W WYSOKIEJ PARK W LICHYNI PARK W KALINOWIE PARK W KALINOWICACH 59 IV.IV WALORY KULTUROWE SANKTUARIUM ŚW. ANNY SAMOTRZECIEJ POMNIK JANA PAWŁA II AMFITEATR 71 4

2 4. POMNIK CZYNU POWSTAŃCZEGO MUZEUM CZYNU POWSTAŃCZEGO 74 V GŁÓWNE ZAGROśENIA W PARKU KRAJOBRAZOWYM GÓRA ŚW. ANNY 77 V.I ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA 77 V.II GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA GOSPODARKA WODĄ GOSPODARKA ŚCIEKAMI ZAGROśENIE ŚRODOWISKA PRZEZ ODPADY BUDOWA AUTOSTRADY A-4 NA TERENIE PARKU KRAJOBRAZOWEGO 84 V.III CO NISZCZY AUTOSTRADA? 91 V.IV AUTOSTRADA JUś SPOWODOWAŁA ZNISZCZENIA 92 VI WNIOSKI 93 VII INFORMATOR INFORMACJE PRAKTYCZNE WAśNIEJSZE ADRESY 96 VIII BIBLIOGRAFIA 99 IX SPIS RYCIN TABEL 102 5

3 I WPROWADZENIE I CEL PRACY Praca dyplomowa Walory przyrodniczo-kulturowe i ich zagroŝenie komunikacyjne w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny, została wykonana w roku akademickim 2004/2005 na Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, na wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska. Praca prezentuje budowę geologiczną Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny, jej najciekawsze elementy przyrodnicze jak i kulturowe oraz wpływ, jaki wywarła budowa autostrady A4 na tym terenie. Poszukując materiałów do pracy, zauwaŝyłam, Ŝe grono autorów opisujących Park Krajobrazowy Góra Św. Anny jak i jej okolice jest bardzo małe. Po bliŝszym zapoznaniu się z obszarem Parku Krajobrazowego, stwierdziłam, iŝ jest to bardzo malowniczy i atrakcyjny teren, kryjący wiele ciekawych obiektów przyrodniczych jak i kulturowych. Korzystając z materiałów bibliograficznych opierałam się głównie na ksiąŝkach pani Krystyny Dubel, która bardzo dokładnie opisała Park Krajobrazowy Góra Św. Anny w swoich pracach. Praktykę dyplomową odbyłam pod kierownictwem promotora dr Jarosława Kędzierskiego na terenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny w sierpniu 2003 roku. Polegała na zlokalizowaniu najciekawszych obiektów geologicznych, zabytków kulturowych, miejsc przyrodniczych, a następnie ich opisaniu oraz zrobieniu dokumentacji fotograficznej. 6

4 II WSTĘP Góra Św. Anny traktowana jest jako obiekt przyrodniczy, kulturowy, wymagający szczególnej ochrony. W granicach Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny znajdują się elementy przyrody nieoŝywionej liczącej ponad 5 milionów lat. To niezwykle malowniczy teren, odznaczający się ciekawą budową geologiczną i urozmaiconą rzeźbą terenu, która powstała w trzeciorzędowym i czwartorzędowym cyklu krajobrazowym, przy udziale takich procesów jak: denudacja, zrównania, tektoniczne podnoszenia, akumulacja rzeczna, lodowcowa, eoliczna, erozja rzeczna jak i działalność człowieka (Trzepla 1997). Punktem kulminacyjnym terenu jest kopulasty wierzchołek Góry Św. Anny (400 m n.p.m.). Do ciekawszych elementów rzeźby terenu Garbu Chełmu, które przyciągają uwagę naleŝą kamieniołomy w rezerwacie geologicznym Góra Św. Anny, rezerwacie florystycznym Ligota Dolna czy kamieniołom, w którym usytuowany jest Skalny Amfiteatr. Spośród walorów kulturowych znajdujących się na terenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny na pierwszym miejscu naleŝy wymienić Sanktuarium Św. Anny w skład, którego wchodzą: bazylika Św. Anny, Rajski Plac, Kalwaria z ponad 30 kapliczkami, Grota Lurdzka, Dom Pielgrzyma oraz klasztor ojców franciszkanów. Pamiątką po walczących Ślązakach w III Powstaniu Śląskim jest Pomnik Czynu Powstańczego usytuowany nad Skalanym Amfiteatrem jak i Muzeum Czynu Powstańczego, w którym znajdują się sztandary, zdjęcia, czasopisma, mundury Ŝołnierzy walczących w czasie III Powstania Śląskiego. Ponadto od wielu lat na Górze Św. Anny organizowane są eliminacje rajdowych mistrzostw Polski. Trasa liczy około 4-5 kilometrów. Jej start rozpoczyna się w połoŝonych u podnóŝa Zdzieszowicach, a meta znajduje się na rynku Góry Św. Anny. Amfiteatr, a raczej jego skalne ściany i przyległy do amfiteatru wapiennik stanowił atrakcję dla alpinistów. Jest to jedyne naturalne miejsce w województwie opolskim, gdzie moŝna się wspinać. Stanowi nie tylko wyzwanie dla alpinistów, ale równieŝ sprawdzian dla asekuranta. Skala trudności ścian jest zróŝnicowana od bardzo łatwych do trudnych. RównieŜ zimą na Górze Św. Anny moŝna uprawiać niemal wszystkie sporty zimowe. RóŜne górki, stoki pozwalają na wspaniałe zimowe szaleństwa. Jeszcze kilka lat temu funkcjonował tu wyciąg narciarski, jednak brak odpowiedniej konserwacji doprowadził go do ruiny. 7

5 Pomimo braku wyciągu nadal poddają się "białemu szaleństwu" nie tylko dzieci, ale i ludzie przyjeŝdŝający z daleka, by móc nacieszyć się sportami zimowymi (Dubel 1999). 8

6 III BUDOWA GEOLOGICZNA TERENU BADAŃ Karbon Najstarsze utwory na tym obszarze to osady karbonu. Reprezentowane są przez: piaskowce szarogłazowe, łupki piaskowcowe, łupki ilaste lub mułowce kwarcowoserycytowe. Badania przeprowadzone przez Niedźwiedzkiego wykazały, iŝ wychodnie ich spotkać moŝna we wsi śyrowa, w których znalazł szczątki roślinne (m. in. archeolalamity). Inne znane odsłonięcie znajduje się w Toszku, gdzie występują trzy typy litologiczne: piaskowce szarogłazowe, łupki piaskowcowe, łupki ilaste lub mułowce kwarcowoserycytowe (Niedźwiedzki 2000). Piaskowce są drobnoziarniste lub średnioziarniste, ciemnoszare, niekiedy czerwone, z wkładkami zlepieńców oraz ciemnoszarych łupków ilastych i mułowców. W ich składzie najwaŝniejszą rolę odgrywa kwarc i skalenie. Natomiast spoiwo tworzy serycyt z wodorotlenkami Ŝelaza. Warstwowanie jest jednorodne, gradacyjne. Łupki piaskowcowe zbliŝone są do piaskowców, jednakŝe róŝnią się kierunkowym ułoŝeniem składników. WyróŜnia się dwa typy łupków ilastych: normalny i dachówkowy. Noszą one ślady silniejszej metamorfizacji. Następstwo warstw wskazuje na cykliczność sedymentacji typową dla fliszu (Trzepla 1997).Wszystkie osady kulmu są sfałdowane, tworząc piętro asturyjskie (Oberz 1974), a kierunek biegu fałdów jest północno-południowy o wergencji wschodniej. W okolicach Toszka moŝna spotkać takie elementy strukturalne jak: synklina bogucic, synklina wilkowiczek, antyklina płucznicy, antyklina pisarzowic. MiąŜszość utworów kulmu moŝe sięgać nawet 4000 metrów w rejonie Głubczyc (Unrug 1974) i zmniejsza się do 1500 metrów w zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Perm Na kulmie niezgodnie zalegają piaskowce o czerwonej barwie i mułowce czerwonego spągowca (Kłapciński 1959, 1993, Kotlicki 1973, Niedźwiedzki 1991). Skały te powstawały w środowisku lądowym w klimacie ciepłym i suchym na obszarach pustynnych. W profilu nie stwierdzono obecności skał górnego permu. 9

7 Trias W dolnym triasie cały obszar dzisiejszej WyŜyny Śląskiej był lądem. Tworzyły się wtedy osady rzeczne: piaskowce, mułowce, Ŝwiry kwarcowe z wkładkami iłów czerwonobrunatnych warstw świerklanieckich. Pozycja stratygraficzna tych osadów nie jest udokumentowana. Litostratotyp warstw opisany został w miejscowości Świerklaniec na ESE od Tarnowskich Gór. Reprezentują one charakterystyczny profil rozpoczynający się piaskowcami lub nawet Ŝwirowcami a kończący się mułowcami. (Trzepla 1997). Piaskowce są jasne, rzadziej czerwonobrunatne, o typie szarogłazów. Natomiast mułowce i iłowce posiadają zabarwienie czerwono-brunatne. MoŜna zaobserwować warstwowanie diagonalne lub poziome, niekiedy występuje laminacja. W profilu widać wzajemne przewarstwienia skał o róŝnej grubości ziarna. Osady te leŝą niezgodnie na róŝnowiekowym podłoŝu, częściej na permie lub karbonie górnym niŝ na skałach starszego paleozoiku. Brak ich na dewonie. W niektórych miejscach w podłoŝu morskich osadów triasu leŝą czerwono zabarwione zwietrzelinowe utwory podłoŝa paleozoicznego, zaliczane do pstrego piaskowca. W górnym ogniwie pstrego piaskowca (dolny trias) nastąpiło zalanie obszaru przez morze. Łączyło się ono z oceanem poprzez Bramę Morawską. Powstały wówczas utwory, które moŝna podzielić na dwa poziomy: dolny i górny. Do utworów dolnego poziomu zalicza się szarokremowe margliste dolomity, które mogą osiągać 30 metrów grubości. Natomiast utwory naleŝące do górnego poziomu to szare wapienie jamiste w części północno-zachodniej z ewaporatami o miąŝszości 10 metrów. WyŜsza część triasu dolnego (ret) reprezentowana jest przez osady morza epikontynentalnego, które leŝą niezgodnie na warstwach świerklanieckich, miejscami zalegają bezpośrednio na utworach paleozoicznych (Dubel 1991). W środkowym triasie (wapień muszlowy) morze przez dłuŝszy czas znajdowało się w Europie Środkowej. Było to morze dość ciepłe, płytkie, co spowodowało szybki rozwój świata roślinnego i zwierzęcego. MałŜe, korale, liliowce czy glony miały znaczenie skałotwórcze. Dzięki czemu tworzyły się głównie wapienie i dolomity. Trzon Garbu zbudowany jest ze skał triasu środkowego (Trzepla 1997). Okres wapienia muszlowego moŝna podzielić na trzy piętra: dolne, środkowe i górne. Dolny wapień muszlowy rozpoczyna się od warstw błotnickich i gogolińskich. Składa się on z 3 poziomów falistych. Są to wapienie płytowe: Ŝółtawe, szare, róŝowawe, które posiadają na powierzchni pręgi i wałki. Osady warstw błotnickich zbudowane są głównie ze średnio i cienkoławicowych wapieni, organodetrytycznych. Przewarstwienia margli są częste 10

8 i cienkie. Niektóre ławice wykazują wzrost dolomityczności, a miejscami objawy rekrystalizacji prowadzące do wapieni komórkowych czy jamistych. Warstwy gogolińskie reprezentowane są przez wapienie, wapienie margliste i margle. MiąŜszość ich wynosi około 50 metrów. Są to wapienie cienkoławicowe, barwy beŝowej bądź jasnoszarej. WyróŜnia się wapienie pelityczne, muszlowcowe, krynoidowe, krystaliczne, bardzo często laminowane. Niekiedy spotkać moŝna ławice o teksturze falistej. Występują w nich szczątki szkarłupni, ramienionogów, ślimaków, małŝy. W okolicach Strzelec Opolskich tworzą szereg naturalnych odsłonięć w licznych odkrywkach. W profilu tych warstw moŝna zaobserwować przejście od mikrytu piaszczystego do biomikrytu, które odsłaniają się na północ od Kadłubca i na Górze Św. Anny (Trzepla 1997). SłuŜą do budowy dróg, wypalania wapna lub jako materiał budowlany. Kolejne zalegają warstwy góraŝdŝańskie o miąŝszości 18 metrów. Są to wapienie gruboławicowe, pelityczne, drobnodetrytyczne barwy beŝowej. Czyste chemicznie, o niezbyt dobrze zachowanej formie (Trzepla 1997). Spośród fauny spotyka się tu: małŝe, ślimaki, głowonogi, ramienionogi, liliowce, rzadziej jeŝowce, otwornice czy korale. PowyŜej zalegają warstwy terebratulowe są to głównie wapienie muszlowcowe jasnoszare o teksturze falistej z bogatą fauną. Licznie występują liliowce i ramienionogi, sporadycznie głowonogi i małŝe. Warstwy te odsłaniają się na Górze Św. Anny, miąŝszość ich to około 7 metrów. Wapienie warstw karchowickich występują ponad warstwami terebratulowymi. Ich miąŝszość nie przekracza 10 metrów, widoczne na Górze Św. Anny. Są to wapienie pelityczne, barwy jasnoszarej lub Ŝółtawej (Trzepla 1997). Utwory te podatne są na epigenetyczne przeobraŝenia i procesy wietrzeniowe, bogate pod względem ilościowym jak i gatunkowym występującej tu fauny. Jest ona reprezentowana przez: korale, jeŝowce, liliowce, gąbki, małŝe, ramienionogi, głowonogi, ślimaki, oraz ryby. MiąŜszość całego dolnego wapienia muszlowego osiąga 130 metrów. Osady te ukazują się na powierzchni lub w podłoŝu czwartorzędowym ( ) szerokim pasmem wychodni od GóraŜdŜy poprzez Tarnów Opolski, Strzelce Opolskie, Pyskowice po Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie na wschodzie (Dubel 1991). Stanowią doskonały surowiec dla przemysłu wapiennego (wapienie warstw góraŝdzańskich i karchowickich) i cementowego (warstwy terebratulowe). Środkowy wapień muszlowy reprezentowany jest przez dolomity diploporowe. Nazwa ich pochodzi od glonów skałotwórczych Diplopora annulata. MiąŜszość tej warstwy wynosi od 15 do 30 metrów. Zarówno w środkowym jak i dolnym wapieniu muszlowym występują liczne uskoki, ich wiek uznaje się za późnocenomański (Alexandrowicz 1964, Alexandrowicz, Kleczkowski 1968, Kotlicka, Kotlicki 1979) 11

9 W górnym wapieniu muszlowym powstały przybrzeŝne wapienie, dolomity, zlepieńce i margle. (Niedźwiedzki 2000) Natomiast w triasie górnym (kajper) osadzały się osady lądowe i limniczne: piaskowce arkozowe z florą, mułowce i iłowce, ewaporaty (Niedźwiedzki 2000). Następnie morze się cofało, co powodowało, iŝ klimat stawał się coraz bardziej suchy. Na obszarze Grzbietu Chełmskiego tworzyły się czerwone i pstre iły z wkładkami piaskowców, zlepieńców i margli. MiąŜszość iłów sięgała 40 metrów. Utworów jury i dolnej kredy nie odnotowano na całym Śląsku (Niedźwiedzki 2000). Kreda Górna kreda (cenoman) reprezentowana jest przez piaskowce. NaleŜą do osadów transgresyjnych, występujących w Twardawie bezpośrednio na utworach karbońskich. Są to piaskowce kwarcowe, glaukonitowe, zielonoszare, o spoiwie ilasto-węglanowym. MiąŜszość ich nie przekracza 3 metrów. Turon budują wapienie, mułowce i piaskowce. Profil rozpoczynają piaskowce wapniste, leŝące na osadach cenomanu, barwy szarej o miąŝszości 10 metrów. NaleŜą do dolnego turonu. Środkowy turon to wapienie w spągu białe, w górnych partiach przechodzące w ciemnoszare, miejscami margliste, z drobnymi konkrecjami i Ŝyłkami pirytu. MiąŜszość ich wynosi 47 metrów. Ponad nimi leŝą szare, wapniste mułowce o miąŝszości 35 metrów. Górny turon reprezentowany jest przez ciemnoszare wapienie, miejscami piaszczyste lub margliste. Ich miąŝszość w obrębie turonu wynosi 10 metrów. Koniak to wapienie barwy ciemnoszarej, miejscami margliste i piaszczyste, w stropie gruzłowate, o miąŝszości 82 metry (Trzepla 1997). Trzeciorzęd W trzeciorzędzie miały miejsce potęŝne ruchy górotwórcze, w wyniku, czego powstały Karpaty na terenie Polski oraz podniesienie Sudetów. Przed pasmem karpackim utworzył się podłuŝny nieckowaty rów przedgórski, do którego wdarło się morze. Następnie dotarło do istniejącego rowu Kłodnicy, znajdującego się obok Grzbietu Chełmskiego. Erozyjna działalność morza spowodowała, iŝ uformowała się krawędź Grzbietu. Równoległe procesy tektoniczne wyniosły poszczególne partie skalne na róŝną wysokość. Następstwem 12

10 tych ruchów były zjawiska wulkaniczne a Góra Św. Anny to najdalej wysunięty na wschód wulkan. W wyniku erupcji lawy bazaltowej powstały odporne na wietrzenie bazalty oraz utwory sypkie takie jak: bomby, lapille, pył wulkaniczny. Powstała Ŝyła bazaltu ma długość około 300 metrów, szerokość 180 metrów, a budują ją słupy ułoŝone obok siebie o grubości około 20 metrów. Następnie na utworach wapiennych zaczęły rozwijać się zjawiska krasowe, które doprowadziły do powstania róŝnych form: podpowierzchniowych (szczeliny kieszeniowe i kominowe) i powierzchniowych (leje, studnie krasowe, wąwozy, zapadliska) (Smulikowski 1960). Skały wulkaniczne nefelinity Utwory formacji bazaltowej Opolszczyzny i Dolnego Śląska odsłaniają się na wierzchołku Góry Św. Anny. Reprezentowane są przez bazalty nefelinowe (nefelinity) i tufy, które są resztkami kaldery występującej na Górze Św. Anny. Utwory piroklastyczne występujące w otoczeniu skał wulkanicznych. Prawdopodobnie są to resztki stoŝka wulkanu, przez który przebiła się magma. Skały wylewne reprezentują bazalty nefelinowe i nefelinity. Występują w postaci słupów bądź płyt. Niektóre ich partie są silnie zwietrzałe. Barwa osadów jest ciemnoszara lub ciemnozielonoszara (Trzepla 1997). Tło geologiczne całej formacji naleŝy do środkowoeuropejskiej prowincji wulkanicznej występującej na łuku otaczającym od wschodu, północy i zachodu masyw czeski. Przypuszczalnie łuk ten związany jest z głębokim rozłamem sięgającym najprawdopodobniej aŝ do górnego płaszcza ziemi. (Kondracki 1994). Wiek tych utworów nie jest znany dokładnie, wiadomo, iŝ leŝą na osadach kredy. Działalność wulkaniczna omawianej prowincji trwa, co najmniej, od oligocenu poprzez miocen, pliocen aŝ do plejstocenu. Utwory mioceńskie występują w południowej i środkowej części omawianego terenu w podłoŝu osadów czwartorzędowych. Miocen dolny (Karpat baden) reprezentują iły, iły wapniste z wkładkami lignitów są to warstwy kłodnickie stwierdzone w Twardawie o zabarwieniu szarozielonym, laminowane, wapniste miejscami przechodzące w margle ilaste. MiąŜszość osadów wynosi 114 metrów. Ponad nimi występuje 3-metrowy pokład węgla brunatnego. Natomiast w stropie połoŝony jest 50-metrowy kompleks iłów wapnistych o barwie ciemnoszarej. Miocen środkowy (baden) to iły i wapienie warstw skawińskich o miąŝszości około 30 metrów. Iły są wapniste, brunatnoszare, częściowo piaszczyste, przechodzące w margle i wapienie margliste. Na nich leŝy kompleks gipsów, anhydrytów, 13

11 dolomitów i iłów. Jest to tzw. poziom gipsowy, charakterystyczny dla miocenu kompleks osadów o miąŝszości 55 metrów, złoŝony głównie z gipsów tabliczkowych i ziarnistych. Wśród nich występują wkładki anhydrytów, dolomitów i iłów. Niekiedy, zamiast zwartego poziomu gipsów, występują iły z gniazdami gipsów tabliczkowych i ziarnistych. Ponad poziomem gipsowym zalegają iły i piaski warstw grabowickich. Iły są ciemnoszare, miejscami piaszczyste, z wkładkami mułków. W stropie przechodzą w mułki ilaste, ciemnoszare z wkładkami iłów. MiąŜszość serii ilasto-mułkowej wynosi 80 metrów. W stropie serii na warstwie mułków występuje 7-metrowa warstwa piasków. Osady basenu mają charakter morski, powiązane są ze strefą zapadliska przedkarpackiego. Miocen środkowy i górny (sarmat) reprezentują iły, mułki, piaski, Ŝwiry są to warstwy poznańskie. MiąŜszość kompleksu osadów ilasto-mułkowych wynosi ponad 100 metrów, występują w nim naprzemianległe warstwy iłów, mułków, piasków lub Ŝwirów. W spągu przewaŝają ciemnoszare i zielonkawe iły przewarstwione mułkami. WyŜszą część warstw poznańskich stanowią iły płomieniste, które tworzą podłoŝe utworów czwartorzędowych. Są to iły pstre, smugowate, o bardzo zróŝnicowanym zabarwieniu: jasnoszarym, oliwkowym, zielonym, czerwonym z wkładkami piasków i Ŝwirów. Spotkać moŝna takŝe konkrecje Ŝelaziste (Trzepla 1997). Czwartorzęd Plejstocen. Osady plejstocenu występują głównie w postaci postrzępionej i poprzerywanej przez liczne wychodnie skał podłoŝa. MoŜna je spotkać na znacznej powierzchni omawianego terenu. Piaski i Ŝwiry rzeczne występują pod glinami zwałowymi zlodowacenia południowopolskiego. Są to piaski róŝnoziarniste ze Ŝwirami i Ŝwiry piaszczyste, barwy szarej. MiąŜszość osadów jest zróŝnicowana, spowodowane jest to działaniem erozji rzecznej maksymalnie około 50 metrów (Trzepla 1997). Zlodowacenie południowopolskie reprezentowane jest przez gliny zwałowe, które zachowały się w dolinie Odry. Kompleks glin jest zróŝnicowany, wyróŝnić moŝna gliny piaszczyste ze Ŝwirami, gliny pyłowate, zailone oraz iły piaszczyste. Osady mają zabarwienie ciemnoszare a niekiedy brunatnoszare. ZróŜnicowanie litologiczne wynika z sedymentacji w kilku stadiałach. MiąŜszość glin zwałowych jest trudna do określenia, gdyŝ moŝliwe było nakładanie się glin z okresu zlodowacenia późniejszego na opisywany osad. Stwierdzono takŝe występowanie resztek glin zwałowych południowopolskich poza doliną Odry, u stóp 14

12 Garbu Chełmu. Ich zachowanie ma związek z tektonicznym wyniesieniem obszaru (Trzepla 1997). W czasie interglacjału mazowieckiego (wielkiego) powstały piaski, Ŝwiry oraz piaski rzeczne występujące w dolinie Odry. Osady te leŝą między osadami zlodowacenia południowopolskiego a utworami zlodowacenia środkowopolskiego. W niektórych partiach doliny Odry brak jest osadów lodowcowych jednego lub obu zlodowaceń. Wówczas dolina wypełniona jest przez piaszczysto-ŝwirowe utwory rzeczne z wkładkami mułków. MiąŜszość osadów interglacjału mazowieckiego waha się w przedziale 6-27 metrów. Są to głównie piaski drobno i średnioziarniste, niekiedy płytowe, jasnoszare. Często spotkać moŝna wkładki mułków lub iłów o grubości do 2 metrów, szczątki drewna, soczewki drobnych Ŝwirów. Obok nich występują Ŝwiry piaszczyste i piaski gruboziarniste ze Ŝwirami. Poza doliną Odry w Lichyni występują osady zaliczane do interglacjału mazowieckiego. Reprezentowane są przez drobnoziarniste piaski barwy szarej (Trzepla 1997). Do zlodowacenia środkowopolskiego zaliczane są utwory o zróŝnicowanej genezie tj. wodnolodowcowe, lodowcowe, wodnomorenowe, zastoiskowe. Gliny zwałowe to najstarsze utwory czwartorzędowe występujące na powierzchni terenu Występują w postaci niewielkich płatów, w otoczeniu osadów innych facji, poza doliną Odry. Barwa glin jest przewaŝnie szara, sporadycznie Ŝółtoszara, często są zwietrzałe. Wśród typowych glin występują niekiedy mułki piaszczyste i piaszczysto-ilaste. Maksymalna miąŝszość glin zwałowych to około 43 metry. Gliny te wykazują zróŝnicowanie pod względem ilościowym, jakościowym nagromadzonego wśród nich materiału gruboklastycznego. W skład Ŝwirów wchodzą skały krystaliczne, piaskowce, wapienie pochodzenia skandynawskiego, wapienie i bazalty miejscowe. Mułki zastoiskowe często występują w spągu profilu glin zwałowych. Są to osady piaszczysto-ilaste, o zróŝnicowanej miąŝszości. Stanowią utwory zastoiskowe z okresu transgresji lądowej stadiału maksymalnego. Piaski i Ŝwiry, miejscami gliny wodnomorenowe naleŝą do facji utworów pośrednich genetycznie pomiędzy osadami lodowcowymi reprezentowanymi przez gliny zwałowe, a wodnolodowcowymi takimi jak ozy i kemy. Występują w otoczeniu glin zwałowych lub na przedpolach kemów. Utwory wodnomorenowe leŝą na glinach zwałowych. Powstały na skutek wytapiania się i transportu osadów lodowcowych. W profilu pionowym i poprzecznym widać zróŝnicowanie strukturalne i teksturalne, laminację i smugowanie osadów. Barwa całego kompleksu jest zmienna: od szarej poprzez Ŝółtoszarą do brunatnej i rdzawej. Często spotyka się smugi Ŝelaziste. Osady te są źle wysortowane, o ziarnach słabo obtoczonych. MiąŜszość całej serii utworów wodnomorenowych dochodzi do kilkunastu 15

13 metrów. Piaski i Ŝwiry kemów tworzą formy podłuŝnych wałów. Powstały w szczelinach zgodnych z kierunkiem ruchu lodowca i związanych z wyniesieniem podłoŝa. Prawdopodobnie są pochodzenia tektonicznego, zbudowane z osadów piaszczysto-ŝwirowych o miąŝszości dochodzącej do 20 metrów. W okolicach Gogolina moŝna obserwować struktury sedymentacyjne tych osadów. Piaski i Ŝwiry ozów występują u podnóŝa Garbu Chełmu. Tworzą wydłuŝone kręte wały piaszczysto-ŝwirowe, warstwowane przekątnie o wysokości 2-7 metrów. Piaski są jasnoŝółte, gruboziarniste. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stanowią końcowe ogniwo zlodowacenia środkowopolskiego. Są to głównie średnioziarniste piaski, jasnoŝółte lub szare ze Ŝwirami kwarcowymi bardzo drobnymi bądź drobnymi. Ziarna są dobrze obtoczone. Maksymalna miąŝszość osadów wodnolodowcowych wynosi 25 metrów (Trzepla 1997). Zlodowacenie północnopolskie reprezentowane jest przez piaski i Ŝwiry, miejscami piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 5,0-8,0 m n.p. rzeki oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 4,0-5,0 m n.p. rzeki. PrzewaŜają piaski średnioziarniste, niekiedy pyłowate lub z domieszką Ŝwirów. Barwa utworów jest przewaŝnie Ŝółta bądź Ŝółtoszara, o maksymalnej miąŝszości około 20 metrów. Lessy stanowią pokrywę osadów północnopolskich na wyniesieniu terenu Garbie Chełmu. MiąŜszość ich waha się w granicach 2-5 metrów, maksymalnie osiągają 10 metrów. Lessy są barwy Ŝółtej lub Ŝółtej z brunatnym smugami, czasem lekko piaszczyste (Trzepla 1997). Czwartorzęd nierozdzielony. Piaski eoliczne oraz piaski eoliczne w wydmach tworzą pokrywy piaszczyste, bądź kilkumetrowej wysokości wydmy. Piaski są barwy jasnoŝółtej, średnioziarniste z warstewkami gruboziarnistymi. Występują w okolicy Kędzierzyna na niewielkim obszarze. Przypuszcza się, iŝ powstały u schyłku plejstocenu lub na przełomie plejstocenu i holocenu (Trzepla 1997). Holocen. Piaski, miejscami piaski i Ŝwiry lub mułki rzeczne tarasów zalewowych 2,0-6,0 m n.p. rzeki oraz piaski i Ŝwiry, miejscami mułki lub piaski rzeczne tarasów zalewowych 0,5-2,0 m n.p. rzeki reprezentują utwory rzeczne na omawianym terenie. (Trzepla 1997). Nagromadzone są w formach erozyjno-akumulacyjnych jako tarasy zalewowe Odry i Kłodnicy. Są to głównie piaski, piaski ze Ŝwirami lub teŝ mułki barwy brunatnej, niekiedy ilaste z pojedynczymi ziarnami kwarcu o średnicy 0,5-3,0 cm. Powstał na skutek akumulacji zanieczyszczonych chemicznie jak i mechanicznie wód Odry. Gliny deluwialne 16

14 związane są z erozją i powstaniem pokrywy lessowej Garbu Chełmu. Są to gliny pyłowate, laminowane o zróŝnicowanym zabarwieniu: dominują barwy Ŝółte, brunatne, szare. MiąŜszość osadów nie przekracza 2 metrów. U wylotów dolin występują gliny piaszczystopyłowate stoŝków napływowych. Są to gliny piaszczyste o zabarwieniu szarym bądź Ŝółtoszarym, często z okruchami wapieni. Namuły den dolinnych oraz zagłębień bezodpływowych i okresowo przepływowych są osadami mulasto-piaszczystymi, nagromadzonymi poza korytami rzecznymi w nieckach wód powodziowych, zamarłych kanałach. Często są to osady warstwowane, o zmiennym zabarwieniu od Ŝółtawego, poprzez szare do Ŝółto-brunatnego. MiąŜszość utworów jest niewielka około 2 metry. W okolicach Walców i Twardawy występują torfy niskie w postaci torfowisk o niewielkich miąŝszościach do 3 metrów. Utworzone z materiału dobrze rozłoŝonego, są efektem akumulacji wód stagnujących, występują często w otoczeniu namułów (Trzepla 1998). Ryc.1 Budowa geologiczna Góry Św. Anny i okolic - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, 1:50 000, Arkusz Kędzierzyn-Koźle 17

15 Ryc.2 Przekrój geologiczny przez Górę Św. Anny i okolice 18

16 Legenda: 19

17 IV CHARAKTERYSTYKA PARKU KRAJOBRAZOWEGO GÓRA ŚW. ANNY IV.I Wiadomości wstępne 1. Rys historyczny Park Krajobrazowy Góra Św. Anny wchodzi w skład Opolskich Parków Krajobrazowych o łącznej powierzchni 62,553ha, a wraz z otuliną wynoszą 73,861ha. Pozostałe dwa Parki to: Park Krajobrazowy Góry Opawskie i Stobrawski Park Krajobrazowy. Park Góra Św. Anny został utworzony roku uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu. Zajmuje obszar 5,150ha a jego otulina wynosi 6,257ha. Łączna powierzchnia to 11,425ha. Park utworzono dla ochrony jego walorów przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych oraz zabezpieczenie warunków dla zgodnego z wymogami ekologii rozwoju przestrzennego. W 1993 roku w celu ochrony dziedzictwa kulturowego Polski obszar krajobrazu kulturowego Góra Św. Anny wytypowany został na Listę Światowego Dziedzictwa. Tym samym znajduje się na liście 15 najcenniejszych krajobrazów kraju. 14 kwietnia 2004 roku Góra Św. Anny została uznana za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP. Jednocześnie sanktuarium znalazło się wśród 27 najcenniejszych obiektów i zespołów zabytkowych w Polsce. Na terenie Parku znajdują się 2 rezerwaty przyrody. Pierwszy z nich to rezerwat geologiczny Góra Św. Anny, powołany roku. Jest to rezerwat przyrody nieoŝywionej o powierzchni 2,68ha, w którym ochronie podlega strefa kontaktu wulkanitów ze skałami osadowymi triasu i kredy. Miejsce to przypomina o zjawiskach wulkanicznych, jakie miały miejsce 5 milionów lat temu. Rezerwat usytuowany jest w starym kamieniołomie bazaltu i wapieni. Drugi to rezerwat florystyczny Ligota Dolna, w którym ochronie podlega roślinność kserotermiczna. Utworzony został roku. W 1997 roku utworzono 3 rezerwaty leśne: Lesisko, BoŜe Oko i Grafik. Wszystkie chronią lasy bukowe (Ryc.3). 20

18 1 2 Ryc.3 Rozmieszczenie rezerwatów na terenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny (Głowacki 1998) 1.1 Rezerwat florystyczny Ligota Dolna, 1.2 Rezerwat geologiczny Góra Św. Anny, 1.3 Rezerwat leśny Lesisko, 1.4 Rezerwat leśny Grafik, 1.5 Rezerwat leśny BoŜe Oko, 2 granice Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny 2. PołoŜenie

19 3 Ryc.4 Lokalizacja terenu badań 1 połoŝenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny na tle Polski (Internet), 2 połoŝenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny na tle jednostek fizyczno geograficznych (Kondracki 1994), 3 połoŝenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny na tle jednostek administracyjnych (Juszczyn Pieczonka). Park Krajobrazowy Góra Św. Anny połoŝony jest w środkowo-wschodniej części województwa opolskiego (Ryc.4.1). Usytuowany jest pomiędzy miastami: Gogolin Strzelce Opolskie Ujazd Zdzieszowice. Powierzchnia Parku wynosi 5150ha, a jego otulina 6275ha. Fizyczno-geograficznego podziału dokonał w 1981 roku Jerzy Kondracki: Park i jego strefa ochronna znajdują się w zachodniej części makroregionu WyŜyny Śląsko-Krakowskiej w granicach mezoregionu Chełm (Ryc.4.2). Tworzy on zachodnią część garbu triasowego (wapienia muszlowego) oddzieloną od Garbu Tarnogórskiego obniŝeniem pod Pyskowicami. Kulminacją Garbu jest szczątkowy nek wulkaniczny Góra Św. Anny, zbudowany z sypkiego materiału wulkanicznego i Ŝyły bazaltowej. Niegdyś zwana była Chełmska Górą, Górą Św. Jerzego czy Chełmskim Wierchem, obecnie uŝywa się nazwy Góra Św. Anny. Granica Parku Krajobrazowego ciągnie się od miejscowości Dąbrówka, jest to północno-zachodni skraj Parku, w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim, wzdłuŝ szosy Dąbrówka Ligota Dolna Ligota Górna Kadłubiec. Dalsza część granicy prowadzi wzdłuŝ autostrady. Wschodnią granicę Parku wyznacza szosa na odcinku Olszowa Zalesie Śląskie. Od południa Park ograniczony jest szosą prowadzącą przez wieś Lichynia do 22

20 Leśnicy, dalej szosą prowadzącą podnóŝem Chełmskiej Góry z Leśnicy przez wsie śyrowa, Jasiona, Zakrzów do Dąbrówki. Na obszarze Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny znajdują się 22 miejscowości, 1 miasto: Leśnica. Park połoŝony jest na terenie 5 gmin województwa opolskiego: gmina Leśnica, gmina Ujazd, gmina Gogolin, gmina Zdzieszowice, gmina Strzelce Opolskie (Ryc.4.3). PrzewaŜająca część powierzchni Parku wchodzi w skład gminy Leśnica. Obszar ten stanowi środkową i środkowo-wschodnią część Parku. Znajdują się na nim sołectwa: Góra Św. Anny, Czarnocin, Wysoka, Poręba, Kadłubiec, Leśnica (częściowo), Zalesie Śląskie (częściowo), Lichynia (częściowo). W granicach tych zlokalizowane są miejscowości: Góra Św. Anny, Poręba, Czarnocin, Leśnica, Wysoka, częściowo Lichynia i Kadłubie (Szulc 1996). Północno-zachodnią i północną część Parku obejmuje gmina Strzelce Opolskie. W jej obrębie leŝą miejscowości Ligota Dolna i Ligota Górna. Zachodnia i południowo-zachodnia część połoŝona jest na obszarze gminy Zdzieszowice. Znajduje się tu miejscowość Oleszka. Najbardziej na zachód wysunięta część parku leŝy w granicach gminy Gogolin. Najmniejsza północno-wschodnia część powierzchni Parku znajduje się w granicach gminy Ujazd. 3. Morfologia terenu Rejon Parku Krajobrazowego, Góra Św. Anny wyróŝnia się w skali całej WyŜyny Śląskiej dzięki swej wyniosłości, urozmaiconej rzeźbie terenu. Jest to próg strukturalny (kuesta), poprzecinany suchymi dolinami krasowymi, częściowo pokrytymi lessem, w którym rozwinęła się morfologia wąwozowa. W strefie krawędziowej tego progu występuje nek wulkaniczny w postaci bazaltowego ostańca, który swym profilem nadaje górze wygląd nieczynnego wulkanu. Góra Św. Anny obejmuje fragmenty kilku jednostek fizyczno-geograficznych, z których główną stanowi zachodnia część triasowego garbu (wapienia muszlowego) oddzielonego od Garbu Tarnogórskiego zwanego Chełmem. Grzbiet masywu Chełmu ku dolinie Odry opada stromo, natomiast łagodnie przechodzi w Równinę Opolską. Składa się z wielu wzniesień, najbardziej na północny-zachód wysunięta jest Ligocka Góra Kamienna (326m n.p.m.). Następnie: Biesie (350m n.p.m.), Wysocki Las (385m n.p.m.), Stoki (308m n.p.m.) i Bukowy Bór (308m n.p.m.). Kulminacyjną część masywu Chełmskiego stanowi Góra Św. Anny (404m n.p.m.) (Ryc.5). 23

21 W kierunku południowym roztacza się panorama na tektoniczno-morfologiczne obniŝenie Nieckę Kozielską z lasami pokrywającymi płaską dolinę rzeki Kłodnicy. Z wierzchołka Chełmu rozciąga się widok na ośrodki przemysłowe południowo-wschodniej Opolszczyzny. (Dubel 1991) Ryc.5 Schemat przekroju wzniesień głównego masywu Chełma (Kremser 1983) 4. Formy krasowe Na terenie Parku występują liczne suche doliny, wąskie wąwozy (Ryc.6.1), groty, zalesione pagórki o wydłuŝonych lub nieregularnych kształtach, wydmy piaszczyste, misy i leje krasowe, wywierzyska skalne (w Porębie, Czarnocinie, RoŜniątowie) 1 jaskinia (Ryc.6.2). Formy krasowe tworzą się pod wpływem działalności wód powierzchniowych i podziemnych. Powstają i rozwijają się w skałach wapiennych, gdy zawartość CaCO 3 przekracza 90%. Mają duŝą miąŝszość, są uszczelnione (2 25%), gruboławicowe i posiadają mało substancji ilastych. Cechy, które charakteryzują obszary krasowe to brak wód na powierzchni, duŝa ilość wód podziemnych, uboga sieć dolin, duŝa ilość form wklęsłych, niemających powierzchniowego odpływu. Wnętrze obszaru krasowego jest spękane i podziurawione jaskiniami o przebiegu pionowym i poziomym (Dubel 1998). Na terenie Parku większość form krasowych powstała w wyniku zapadania się terenu. Procesy te trwają do dziś, dzięki szybkiej ucieczce wody oraz braku powierzchniowych spływów wód opadowych i roztopowych (Dubel 1998). Badania nad występowaniem form krasowych w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny zostały przeprowadzone w 1989 roku, a następnie powtórzone w 1992 roku przez 24

22 Walory przyrodniczo-kulturowe i ich zagroŝenie komunikacyjne w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny Krystynę Dubel. Najczęściej spotykanymi formami krasowymi w Parku są wąwozy, parowy i leje zapadliskowe. 2 2 Ryc.6 Formy krasowe w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny 1 wąwóz w rezerwacie leśnym BoŜe Oko, 2 wnętrze jaskini Chełmskiej koło Ligoty Górnej (Spałek 1998) Leje krasowe Zarejestrowano w masywie Chełmu na wysokości od 245 do 330 m n.p.m. w utworach retu i wapienia muszlowego. Tworzą niewielkie skupienia po kilka obiektów o niewielkich powierzchniach. Pomiędzy miejscowościami Ligota Górna śyrowa znajduje się kilka lejów krasowych, które według Krystyny Dubel moŝna objąć ochroną pomnikową (Dubel 1998). Na północny-zachód od śyrowej zlokalizowano mały lej o średnicy 4,5 metra i głębokości 2 metrów. Na ścianach widoczny jest rumosz wapienny. W wyniku zapadnięcia się terenu lej sprawia wraŝenie, iŝ powstał niedawno. W kierunku północno-wschodnim na terenie lasu bukowego znajduje się elipsoidalny lej krasowy wydłuŝony w kierunku NE SW. Największy lej krasowy usytuowany jest w lesie bukowym na południe od miejscowości Czarnocin. Jest to lej o owalnym kształcie, średnicy około 12 metrów i głębokości 4,5 metra (Dubel 1998). Groty Innymi ciekawymi formami na terenie Parku są groty. Jedna z nich usytuowana jest na północnych zboczach garbu Chełma. Teren pokryty jest przez las mieszany, poprzecinany suchymi dolinami. Grota ma formę szczeliny, a ściany zbudowane są z gruboławicowych, 25

23 płasko zalegających wapieni triasowych (warstwy góraŝdŝańskie). Strop i spąg groty tworzą brązowe i jasnobrązowe gliny. Tkwią w nich fragmenty wapieni, które przybierają postać bloczków lub drobnego gruzu. Długość groty to około 12 metrów, szerokość waha się od 0,5 do 0,8 metra. Maksymalna wysokość groty wynosi około 1,8 metra. Źródła krasowe W miejscowości Czarnocin znajdują się 3 źródła krasowe. Dają one początek potokowi Łącka Woda, który kieruje się na południe do doliny Odry (Ryc.7). W miejscowości Poręba, przy drodze do Leśnicy, znajduje się wywierzysko Siedem źródeł. Jego wody wypływają ze zbocza utworów wapieni retu (Horing 1956). Jest to największe źródło krasowe południowych zboczy Chełma. Wypływa ono spod stromej wapiennej ściany. Wykorzystywane jest jako ujęcie wody pitnej. Wywierzysko daje początek potokowi Anka (funkcjonuje równieŝ nazwa Padół, Cedron), na którym do II Wojny Światowej funkcjonowało 7 młynów wodnych usytuowanych w niewielkiej odległości od siebie. Ryc.7 Źródło krasowe w Czarnocinie (Spałek 1998) 5. Surowce mineralne Przeprowadzone przez Krystynę Dubel badania w 1989 roku wykazały, Ŝe na terenie Parku znajduje się 18 wyrobisk. Ich łączna powierzchnia wynosi 27,57ha. W przewaŝającej 26

24 ilości to wyrobiska nieczynne, często zarośnięte, zadrzewione lub zakrzewione. Część z nich była wykorzystywana jako składowiska odpadów stałych lub wylewiska odpadów płynnych. Do największych wyrobisk naleŝą te, które znajdują się w miejscowościach Góra Św. Anny, Ligota Dolna i Olszowa. Ich łączna powierzchnia to 19,46ha. W południowej części miejscowości Góra Św. Anny znajdują się wyrobiska, z których eksploatowano bazalt nefelinitowy. Ze względu na unikalne formy geologiczne znajdujące się w tym kamieniołomie, uznano go za rezerwat geologiczny (rezerwat przyrody nieoŝywionej). Ochronie podlega strefa kontaktu wulkanitów ze skałami osadowymi triasu i kredy (Dubel 1991). Eksploatacja prowadzona była w latach 30-tych, obecnie kamieniołom jest nieczynny, gdyŝ znajduje się na terenie rezerwatu geologicznego (Trzepla 1997). Zagłębienie to uŝywane jest przez mieszkańców wsi Góra Św. Anny jako wysypisko odpadów. Podobnie wykorzystywane jest wyrobisko po eksploatacji wapieni w miejscowości Olszowa. W okolicy Gogolina i na Górze Św. Anny wydobywano surowce węglanowe wieku triasowego. Obecnie wyrobiska te są nieczynne. W pobliŝu rezerwatu florystycznego Ligota Dolna znajdują się nieczynne wyrobiska wapieni (Ryc.8), które zagraŝały roślinności kserotermicznej oraz obniŝały poziom wód gruntowych terenów przyległych. Rocznie wydobywało się tu ponad ton surowca. Spowodowało to, iŝ około 8ha powierzchni uległo przekształceniu. Obecnie kamieniołom ten jest nieczynny, zarośnięty przez liczne krzewy i trawy. Wapienie warstw gogolińskich wykorzystywane były dla przemysłu cementowego, a osady warstw góraŝdŝańskich dla wapienniczego i hutniczego (Trzepla 1997). Ryc.8 Fragment nieczynnego kamieniołomu w rezerwacie florystycznym Ligota Dolna 27

25 6. Gleby Na terenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny w partiach wyŝej połoŝonych znajdują się gleby bielicowe. Wytworzyły się one z utworów lessowych ilastych, częściowo piaszczystych. W glebach tych znajduje się 60% 70% krzemionki i kwarcu, 10% 20% to glinokrzemiany oraz w niewielkich ilościach występuje limonit i węglan wapnia. Gleby te stanowią 65% powierzchni Parku. Są one najlepsze dla rolnictwa z uwagi na całkowicie wykształcony profil glebowy oraz bardzo dobrze wykształcone właściwości fizycznochemiczne. W klasyfikacji bonitacyjnej naleŝą do klasy II, III a, III b. Około 10% to gleby typu rędzinnego, posiadające strukturę ilastą lub gliniastą. Są to gleby zasobne w próchnicę. W przewaŝającej ilość zaliczane są do klasy IV, sporadycznie do III. Na niektórych terenach gleby te są płytkie, co powoduje, Ŝe zawierają domieszkę róŝnej wielkości odłamków skalnych. Takie gleby kamieniste wytworzone z warstw góraŝdŝańskicgh charakteryzują się złymi stosunkami wodnymi. Nadają się one do uprawy ziemniaków lub Ŝyta. Natomiast w rejonie Chełma występują gleby gliniaste, węglanowe. Są one z okresu formacji triasowej, wytworzone z trudno wietrzejących wapieni. Utwory te są powierzchniowo spiaszczone o róŝnej miąŝszości. Wykorzystuje się je przewaŝnie w działalności rolniczej. Na około 60% powierzchni otuliny Parku przewaŝają gleby rędzinne i brunatne (Turczyńska 1998). Niewielka powierzchnia Parku i otuliny pokryta jest przez czarne ziemie wytworzone z piasków gliniastych, czarnoziemy zdegradowane wytworzone z lessów i gleby płowe wytworzone z glin zapiaszczonych. Powstały one z gleb brunatnych wyługowanych. W minimalnych ilościach występują mady z piasków i gleby pseudobielicowe wytworzone z glin napiaskowych. LeŜą one na osadach aluwialnych, są to gleby słabe, lekkie. Ich skład chemiczny to głównie piaski gliniaste lekkie. Na niektórych terenach zalegają głęboko na glinie lub skałach wapiennych węglanowych (Turczyńska, Flaczek, 1998). 7. Wody powierzchniowe i podziemne Budowa geologiczna jak i liczne zjawiska krasowe miała istotny wpływ na stosunki wodne panujące w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny. Wapienie i dolomity triasowe zalegające na tym terenie są silnie skrasowiałe i uszczelnione. W trzeciorzędzie wykształcił się tu kras podziemny. Świadczą o tym wypełnione leje krasowe w strefie zaporoŝa trzeciorzędowego, piaskami rzecznymi. Woda opadowa łatwo przenika przez wapienne 28

26 podłoŝe, wdziera się w liczne szczeliny skalne spływając nimi na obrzeŝe grzbietu, w wyniku, czego powstają źródła krasowe (Głowacki 1998). Wody powierzchniowe Na terenie Parku Krajobrazowego sieć wód powierzchniowych jest bardzo uboga. W zachodniej części terenu usytuowane są 2 stałe cieki wodne: Potok Bojrowiec (Cedru) i Łącka Woda. Znajduje się tu takŝe kilka bezimiennych cieków, których źródłem są krasowe wywierzyska. Źródło znajdujące się na południu od miejscowości Poręba jest o charakterze szczelinowo-krasowym, daje początek potokowi Cedru. Woda wypływa z podnóŝa odsłonięcia wapieni, znajdującego się przy drodze prowadzącej z Poręby do Leśnicy. Temperatura wody waha się od 9,3 10 C, a jego wydajność zamyka się w granicach 30 48m 3 /s. Wody z tego potoku zasilają basen kąpielowy na granicy miejscowości Poręba i Leśnica (Głowacki 1998). W rejonie Czarnocina swój początek bierze źródło Łącka Woda. Na terenie miejscowości znajduje się kilka źródeł drenujących. Są to niewielkie źródła, niektóre z nich zatopione. Ich wydajność wynosi od 1,2dm 3 /s do 10dm 3 /s. Źródła te tworzą jeden ciek Łącka Woda, który kieruje się ku południowi. Przepływa przez miejscowość Lichynia, następnie opuszcza teren otuliny Parku. Do Łąckiej Wody na terenie Lichyni wpadają dwa cieki drenujące teren podnóŝa masywu Chełm (Głowacki 1998). Do wód powierzchniowych zaliczą się tu takŝe wody stojące: stawy, zbiorniki przeciwpoŝarowe, baseny kąpielowe. Najczęściej są to zbiorniki niewielkich rozmiarów od 0,1 do 0,4ha. Rowy melioracyjne to teŝ wody powierzchniowe. Występują głównie na obszarach uŝytkowych rolniczo na północ i południe od garbu Chełmu. W części południowej Parku Krajobrazowego brak jest cieków wodnych. Spowodowane to jest znacznym nachyleniem terenu oraz dobrą przepuszczalnością podłoŝa. Wszystkie cieki wodne znajdujące się na terenie Parku biorą tu swój początek, są drugo- lub wyŝej rzędowymi dopływami Odry. Jednym z ciekawszych i najbardziej znanych cieków na terenie Parku jest Siedem Źródeł (Ryc.9), znajdujących się w dolinie Poręby, około 1,5km od Leśnicy. Jego nazwa pochodzi od połoŝonych obok siebie siedmiu otworów tego wywierzyska. Woda tych źródeł nie zamarza nawet zimą i ma stałą temperaturę 9,4ºC. Wydajność źródła wynosi w przybliŝeniu 25l/s. Do tej pory źródło nigdy nie wyschło (Głowacki 1998). 29

27 Ryc.9 Siedem Źródeł w dolinie Poręby Wody podziemne Obszar Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny zbudowany jest głównie ze skał węglanowych, wśród których wydostająca się lawa utworzyła stoŝek stanowiący kulminację masywu Górę Św. Anny. Skały węglanowe pochodzą głównie z dolnego i środkowego triasu, w nich znajdują się warstwy wodonośne. Przykryte są one lessami, piaskami, Ŝwirami. Na takim terenie moŝna spotkać poziomy wodonośne pstrego piaskowca, retu, wapienia muszlowego oraz czwartorzędowe (Głowacki 1998). Poziom retu i pstrego piaskowca utworzyły dwa horyzonty wodonośne, a ich zwierciadło wody nachylone jest w kierunku zachodnim. Są to wody wodorowęglanowe (pstry piaskowiec) i wodorowęglanowo-siarczanowe (ret). Wody retu wykazują mineralizację 550 mg/dm 3, która dochodzi w niektórych miejscach do 1000 mg/dm 3. W porowatych, spękanych, skrasowiałych wapieniach i dolomitach znajdują się najzasobniejsze poziomy wodonośne. DrenaŜ tych wód odbywa się ku dolinie Odry. Ich mineralizacja wynosi mg/dm 3 (Dubel 1991). Czwartorzędowy poziom wodonośny występuje sporadycznie. Spowodowane to jest znacznymi spadkami i występowaniem krasu (Głowacki 1998). 30

28 8. Klimat Cechą charakteryzującą region Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny jest jego swoisty mikroklimat. Spowodowany jest on przez róŝnicę wysokości. Zimy zaczynają się stosunkowo wcześnie około 20 listopada i trwają 3 miesiące. Pokrywa śnieŝna sięga niekiedy do 50 cm. Lato trwa długo około 100 dni, okres wegetacji od 215 do 225 dni. Średnia roczna temperatura wynosi około 8ºC. Temperatura stycznia wynosi około -2ºC, lipca 18ºC. Opady atmosferyczne wynoszą średnio mm. W ciągu roku jest około dni z opadami, największa ilość przypada na grudzień. Są to zazwyczaj opady ulewne, często burzowe (Dubel 1998). Klimat charakteryzuje się duŝą wilgotnością powietrza, tym samym utrudnione jest rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń zwiększa się cięŝar cząstek pyłu. Wiatry są słabe, co powoduje koncentracje zanieczyszczeń. 31

29 IV.II Walory przyrodnicze Poznanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych umoŝliwiają przygotowane ścieŝki przyrodniczo-dydaktyczne na terenie Parku. Przeznaczone są one głównie do odbywania zajęć dydaktycznych. Dotychczas utworzono 4 ścieŝki: Z Góry Św. Anny do Ligoty Dolnej przez śyrową, Z Góry Św. Anny do Zalesia przez rezerwat Grafik i BoŜe Oko Wokół Góry Św. Anny, Z śyrowej na Górę Św. Anny przez rezerwat Lesisko, Dwie pierwsze ścieŝki maja charakter przyrodniczy, natomiast dwie ostatnie kulturowy (Pieczka 1995, Szejner 1997, Dubel 1999). 1. Rezerwat geologiczny Góra Św. Anny Ryc.10 Szkic lokalizacyjny rezerwatu geologicznego Góra Św. Anny (Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych 1994) Został utworzony w 1971 roku, w dawnym wyrobisku po eksploatacji bazaltu i wapieni na Górze Św. Anny, w gminie Leśnica. Usytuowany jest około 40 metrów poniŝej szczytu Chełmskiej Góry na jej południowo-zachodnim zboczu (Ryc.10). Jego powierzchnia to zaledwie 2,69ha (Szulc 1996, Dubel, Kubok 1998). Przedmiotem ochrony jest strefa kontaktu wulkanitów ze skałami osadowymi triasu i kredy oraz rzadkie profile i zjawiska geologiczne po działającym tu przed 5 milionami lat wulkanie. 32

30 Pozostałości zjawisk wulkanicznych widoczne są we fragmencie nieczynnego kamieniołomu bazaltu i wapieni połoŝonego w sąsiedztwie amfiteatru i sięgają szczytu góry w obrębie klasztoru (Ryc.11). Ściany kamieniołomu ulegają szybkiemu zarastaniu przez roślinność, co powoduje, iŝ profile geologiczne są słabo widoczne. We wschodniej części kamieniołomu, w wielkim bloku wapienia moŝna zauwaŝyć zmiany termiczne z nefelinitem o charakterystycznej słupowej oddzielności. Blok ten jest przykryty lawą bazaltową. Ich występowanie moŝna tłumaczyć tym, Ŝe lawa wciskała się w skały osadowe, bądź ich fragmenty odrywały się od ścian wulkanu i ginęły w jego kraterze. Na kontaktach nefelinitu i skał osadowych moŝna spotkać tufy i brekcje tufowe. W zachodniej ścianie kamieniołomu w obrębie bazaltu znajdują się bloki niewarstwowych piasków, których miąŝszość wynosi 18 metrów. Są to skały zmienione termicznie, w których glaukonit zachował się sporadycznie. Na ścianie północnej kamieniołomu występuje głównie nefelinit tworząc słupy o średnicy od 5 do 30cm. W tufach bazaltowych na północno-wschodniej ścianie znajdowano bomby wulkaniczne. W południowo-wschodniej części kamieniołomu widoczne są wapienie triasowe. Kwestią sporną jest to, czy wapienie te występują in situ czy tworzą olbrzymi blok w obrębie lawy nefelinitowej. Utwory górnokredowe widoczne są w części południowozachodniej kamieniołomu. W marglach i wapieniach znaleziono skamieniałości: otwornice i inoceramy, które pozwoliły ocenić wiek tych skał. Przyjmuje się, iŝ jest to turon. Piaski wykazują duŝe podobieństwo litologiczne do osadów cenomanu okolic Opola (Alexandrowicz 1975). Ryc.11 Fragment nieczynnego kamieniołomu bazaltu i wapieni (Spałek 1998) Ryc.12 StoŜek tufów wulkanicznych 33

31 Sama Góra Św. Anny w swej szczytowej partii jest pozostałością stoŝka wulkanicznego utworzonego z odpornych na wietrzenie skał bazaltowych, a jednocześnie fragmentem zrębu tektonicznego, jakim jest garb Chełmu w stosunku do zapadliska Niecki Kozielskiej. (Dubel 1991). Erupcje wulkaniczne na tym terenie miały miejsce w okresie alpejskich ruchów górotwórczych i wypiętrzania się skał. Nastąpiły przebarwienia skał macierzystych pod wpływem rozŝarzonych popiołów wulkanicznych lub lawy. Ich śladem są popioły (tufy) wulkaniczne, bomby i Ŝyły bazaltowe o zabarwieniu brunatnoczerwonym i wrzecionowatym kształcie oraz słupy bazaltowe o średnicy 5 15cm wnikające w wapienie triasowe i w warstwę piaskowca. Są one pozostałością płytkiego morza cenomańskiego. W strefie kontaktowej sięgającej grubości 0,5 metra zmienia zabarwienie z Ŝółtoszarego i zielonkawego na czerwoną. (Dubel 1991). W centrum rezerwatu znajduje się stoŝek usypany z popiołów, uznany za pomnik przyrody nieoŝywionej (Ryc.12),( Alexandrowicz 1992). 2. Flora Góry Św. Anny Budowa geologiczna, zróŝnicowanie gleb oraz ciekawe formy krajobrazowe Góry Św. Anny sprawiają, iŝ posiada ona bogatą florę i faunę. W XIX wieku przeprowadzono pierwsze badania nad roślinnością (Grafowski 1843, Wimmer 1844, Fiek 1881, Schube 1903, 1904) (Kopij 1998). Po II Wojnie Światowej badania były kontynuowane przez Kobierskiego (1974) i Deję (1986). DuŜo informacji na temat zbiorowisk leśnych przyniosły obserwacje Cabały (1991), Kuźniewskiego, Tyszkowskiego (1995). Dokonano równieŝ szczegółowych badań 4 rezerwatów znajdujących się na terenie Parku rezerwatu florystycznego Ligota Dolna (Medwecka-Kornaś 1961, Sendek, Babczyńska-Sendek, 1989, Dubel, Spałek 1997) oraz rezerwatów leśnych: Lesisko, BoŜe Oko, Grafik. (Dubel 1991, 1998). Analiza flory Na terenie Parku Krajobrazowego Góry Św. Anny stwierdzono 832 gatunki, które naleŝą do 88 rodzin i 408 rodzajów. Najliczniejszych jest 15 rodzin, obejmujących 66,8% gatunków (Tab.1). Najczęściej spotykane rodzaje to: Carex 17 gatunków, Hieracium 14 gatunków, Rubus 14 gatunków, Triflorium 13 gatunków, Vicis 13 gatunków, Veronica 14 gatunków, Salix 11 gatunków. (Kopij, Szotkowski 1998). 34

32 Roślinność jest zróŝnicowana pod względem częstości występowania. PrzewaŜają gatunki rzadkie (371 gatunków), na których wpływ ma zróŝnicowanie tego obszaru. Do grupy tej zaliczamy: Genista tinctoria, Lathyrus vernus, Artemisia campestris, Bidens tinctoria, Bidens triparticus. Gatunków pospolitych jest 50, licznych 86, a rozproszonych 154. ZróŜnicowanie występuje takŝe pod względem podziału na gatunki: rodzime (594), antropofity (232), mieszańce (6). Spośród gatunków rodzimych największą rolę odgrywają rośliny zaliczane do elementu euroazjatyckiego. DuŜą rolę odgrywają równieŝ gatunki kserotermiczne. Najbogatsze zbiorowisko ciepłolubnych muraw moŝna spotkać na terenie rezerwatu florystycznego Ligota Dolna. Bliskość gór spowodowała, iŝ zadomowiły się tu gatunki o charakterze górskim i podgórskim, których naturalnym siedliskiem są lasy bukowe. Są to najczęściej gatunki reglowe (Dubel 1991). Pod względem typów biologicznych Grzegorz florę Góry Św. Anny moŝna podzielić na gatunki długotrwałe (68,9%), krótkotrwałe (31,1%), byliny (54,1%), rośliny roczne/dwuletnie (31,1%), krzewy (9,5%), drzewa (5,3%) (Kopij, Szotkowski 1998). Tab.1 Najliczniejsze w gatunki rodziny flory Góry Św. Anny. Lp. Rodzina Liczba [%] Antropofity gatunków 1 Asteraceae , Poaceae 70 8, Rosaceae 59 7, Fabaceae 57 6, Caryophyllaceae 45 5,4 5 6 Lamiaceae 36 4,3 9 7 Brassicaceae 33 4, Scrophulariaceae 28 3,4 5 9 Ranunculaceae 23 2, Apiaceae 23 2, Polygonaceae 19 2, Cyperaceae 18 2, Rubiaceae 15 1, Salicaceae 15 1, Boraginaceae 14 1,7 7 Razem ,8 135 Źródło: Przyroda Śląska Opolskiego Red Grzegorz Kopij, nr r. 35

33 Rośliny chronione i rzadkie Ze względu na zróŝnicowanie siedlisk obszar Parku obfituje w chronione i rzadkie gatunki roślin (Ryc.13). Część z nich wpisana jest na Czerwona listę roślin naczyniowych zagroŝonych w Polsce (Zarzycki, Szeląg, 1992), regionalną Czerwoną listę roślin naczyniowych Górnego Śląska (Parusel i in. red. 1996) oraz wojewódzką Czerwoną listę roślin zagroŝonych w województwie opolskim (Spałek 1997). Badając florę Góry Św. Anny zanotowano 32 gatunki chronione i 13 gatunków częściowo chronionych (wg Zarządzenia Min. Leśnictwa i Przem. Drzew. z dn. 30. XII. 1983r.) oraz 21 gatunków górskich. Po II Wojnie Światowej nie odszukano 13 gatunków chronionych i 1 gatunku częściowo chronionego (Olaczek 1992, Kopij, Szotkowski 1998). Ryc.13 Chronione i rzadkie gatunki roślin w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny (Dubel 1998) Legenda: Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Rorh Rogownica drobnokwiatowa Cerastium brachypetalium Pers. Orlik pospolity Aquilegia vulgaris L. Rozchodnik biały Sedum album L. Parzydło leśne Aruncus sylvestris Kostel. 36

34 Wyka leśna Vicia sylvatica L. Len austriacki Linum austriacum L. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. OŜanka pierzastosieczna Teucrium botrys L. Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acuaulis L. Gorczyca krzyŝowa Gentiana cruciata L. śłobik koralowy Corallorhiza trifida Chatel. Czosnek skalny Allium montanum F.W. Schmidt Złoć mała Gagea minima (L.) Ker Gawl. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch Wykaz najcenniejszych roślin chronionych i rzadkich Paprotnik kolczasty Polystichum aculeatum (L.) (G. Śl. R, W. op. VU). Jest to gatunek górski, który na terenie Parku został stwierdzony na jednym stanowisku na północ od amfiteatru na Górze Św. Anny w jarze krasowym. Zanokcica sklana Asplenium trichomanes L. (W. op. VU). Występuje nielicznie na stokach Wysokiej Góry między Ligową Dolną I Oleszką. Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. (G. Śl. R, W. op. LR). Objęty jest ochroną częściową. Występuje na wychodniach wapienia na stokach Wysokiej Góry. Rogownica drobnokwiatowa Cerastium brachypetalum Pres. (PL V, G. Śl. E, W. op. CE). Najczęściej występuje na podłoŝu wapiennym, na słonecznych wzgórzach. Spotkać go moŝna w rezerwacie Ligota Dolna w murawie kserotermicznej. Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. (Ryc.14) Objęty jest ochroną częściową. Występuje w rezerwatach Lesisko, Grafik i BoŜe Oko w lasach bukowych, oraz między Ligota Dolną i Ligową Górną. Czerniec gronkowy Actaea spicata L. (G. Śl. R, W. op. LR). Rośnie na podłoŝu bogatym w wapń w lasach liściastych. Na terenie Parku stwierdza się go na dwóch stanowiskach: na stoku Wysokiej Góry oraz na południowy-zachód od Ligoty Górnej. Orlik pospolity Aquilegia vulgaris L. (Ryc.15)(G. Śl. R, W. op. VU). Objęty jest ochroną ścisłą. Zaobserwowano go na dwóch stanowiskach: poniŝej rezerwatu Ligota Dolna na trasie autostrady oraz na zachód od Czarnocina w nasłonecznionych zaroślach. Rozchodnik biały Sedum album L. (G. Śl. E, W. op. CE). NaleŜy do gatunku górskiego. Spotkać go moŝna na wychodni wapienia w rezerwacie Ligota Dolna 37

35 w murawie naskalnej Allium montanum Sedum album. Został on zasadzony w latach 30- tych przez entomologa Pawła Raebla z Zabrza, w celu hodowli niepylaka apollo (Parnassius Apollo), którego gąsienice Ŝerują na rozchodniku. Parzydło leśne Aruncus sylvestris Kostel. (G. Śl. R, W. op. EN). Jest to gatunek górski objęty ochroną ścisłą. Występuje w rezerwacie leśnym Grafik w cienistym, wilgotnym jarze oraz koło amfiteatru na Górze Św. Anny. Wyka leśna Vicia sylvatica L. (G. Śl. R, W. op. LR). Na terenie Parku stwierdzono ją w buczynach między Ligotą Dolną a Oleszką. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. (G. Śl. V, W. op. LR). Gatunek objęty ochrona ścisłą. Spotkać go moŝna w buczynach między Ligotą Dolną i Górną oraz w wilgotnych zaroślach na trasie autostrady na południowy wschód od rezerwatu Ligota Dolna. W rezerwacie leśnym Lesisko stwierdzono pojedyncze okazy. Len austriacki Linum austriacum L. (PL R, W. op. EN). Spotkać go moŝna w murawach kserotermicznych, w fragmentarycznie wykształconym zbiorowisku Koelerio Festucetum sulcatae między Ligotą Dolną i Oleszką. Kilka osobników rośnie na nieuŝytkach przylegających do autostrady A4, na południe od rezerwatu florystycznego Ligota Dolna. Kilkadziesiąt osobników rośnie na wierzchowinie Kamiennej Góry w rezerwacie oraz w nieczynnym kamieniołomie na północ od Oleszki. Kruszyna pospolita Frangula alnus Mill. Objęty jest ochroną częściową. Spotkać ją moŝna na terenie całego Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny w wilgotnych miejscach w zaroślach i lasach. Bluszcz pospolity Hedera helix L. Gatunek objęty jest ochroną ścisłą. Występuje w buczynach na całym obszarze Parku. Kwitnące okazy spotkać moŝna w rezerwatach Lesisko i BoŜe Oko, na południowy zachód od Ligoty Górnej, koło śyrowej oraz okolicach amfiteatru na Górze Św. Anny. Pierwiosnek lekarski Prymula veris L. (G. Śl. R, W. op. LR). Objęty jest ochroną częściową. Występuje na zachód od Ligoty Górnej w zaroślach i na skraju lasu, na trasie autostrady poniŝej rezerwatu Ligota Dolna. OŜanka pierzastosieczna Teucrium Botrys L. (G. Śl. V, W. op. VU). Występuje w rezerwacie Ligota Dolna w murawie naskalnej Allium montanum Sedum album. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. (G. Śl. R, W. op. VU). Spotkać go moŝna na stoku Wysokiej Góry między Ligotą Dolną i Oleszką oraz na południowy zachód od Ligoty Górnej. 38

36 Centuria pospolita Centaurium erythraea rafn. subsp. erythraea (G. Śl. V, W. op. LR). Gatunek objęty jest ochroną częściową. Jej osobniki stwierdzono na nieuŝytkach koło nieczynnego kamieniołomu na południowy wschód od Ligoty Dolnej, na trasie autostrady poniŝej rezerwatu Ligota Dolna oraz w nieczynnym kamieniołomie na południe i na wschód od Oleszki. Goryczka krzyŝowa Gentiana cruciata L. (G. Śl. V, W. op. CE). Gatunek objęty ochroną ścisłą. Rośnie w ciepłolubnej murawie w nieczynnym kamieniołomie wapienia na południowy zachód od Oleszki. Barwinek pospolity Vinca minor (Ryc.16)(W. op. LR). Objęty jest ochroną ścisłą. Występuje na skraju lasu na południe od Ligoty Górnej oraz w rezerwacie Lesisko. Przytulia wonna Galium odoratum (L.) Scop. Gatunek objęty ochroną częściową. Pospolicie spotykany na terenie całego Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny. Przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium L. (G. Śl. V, W. op. VU). NaleŜy do gatunku górskiego. Występuje na wzniesieniu między Ligotą Dolną i Ligotą Górną oraz w rezerwacie leśnym Lesisko. Bez hebd Sambucus ebulus L. Gatunek podgórski. Spotykać go moŝna między Ligotą Dolną i Górną, w okolicach rezerwatu florystycznego Ligota Dolna oraz koło amfiteatru na Górze Św. Anny. Kalina koralowa Viburnum opulus L. Objęta jest ochroną częściową. Pojedyncze osobniki rosną w zaroślach koło rezerwatu Ligota Dolna, w rezerwatach leśnych Lesisko i BoŜe Oko oraz na drodze Leśnica Poręba. Oman szlachtawa Inula conyza DC. (G. Śl. V, W. op. EN). Występuje na południowo-zachodnim stoku Kamiennej Góry w rezerwacie Ligota Dolna. Natomiast pojedyncze okazy spotkać moŝna na Górze Szpica między Ramionkiem i Dąbrówką w otulinie Parku. Krwawnik pannoński Achillea pannonica Scheele (W. op. LR). Nielicznie występuje w murawach na terenie rezerwatu Ligota Dolna, jego otulinie oraz w okolicach Oleszki. W okolicach Kadłubca występuje w otulinie Parku. Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L. (Ryc.17) (G. Śl. R, W. op. VU). Gatunek objęty jest ochroną ścisłą. Najczęściej rośnie na suchych wzgórzach i łąkach, trawiastych zboczach, miedzach nieuŝytkach i kamienistych pastwiskach. Związany jest z glebami wapiennymi i gliniastymi. Na terenie Parku spotykany jest w rezerwacie Ligota Dolna i jego otulinie, na trasie autostrady poniŝej rezerwatu, na północ i wschód od Oleszki 39

37 oraz na terenie nieczynnego kamieniołomu na południowy wschód od Ligoty Dolnej. Rośnie takŝe w otulinie Parku w ciepłolubnych murawach koło Dolnej i Kadłubca. Czosnek skalny Allium montanum F. W. Schmidt (G. Śl. V, W. op. EN). Spotkać go moŝna w rezerwacie Ligota Dolna na południowo-zachodnim stoku Kamiennej Góry oraz na wychodni wapienia w murawie naskalnej Allium montanum Sedum album. Złoć mała Gagea minima (L.) Ker Gawl. (W. op. DD). Rośnie w zaroślach na Górze Św. Anny. Lilia złotogłów Lilium martagon L. (G. Śl. R, W. op. LR). NaleŜy do gatunku górskiego, objęty ochroną ścisłą. Spotkać ją moŝna na stoku Wysokiej Góry między Ligotą Dolną i Oleszką w płacie Ŝyznej buczyny sudeckiej Dentario enneaphylidis Fagetum. Konwalia majowa Convallaria majalis L. Gatunek objęty jest ochroną częściową. Występuje na obszarze całego Parku w zaroślach i lasach, w rezerwatach Grafik Lesisko i BoŜe Oko. ŚnieŜyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. (G. Śl. R, W. op. LR). Objęta jest ochroną ścisłą. Około 1 tysiąca osobników tego gatunku występuje w buczynie na stokach Wysokiej Góry między Ligotą Dolną i Oleszką. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz (G. Śl. R, W. op. LR). Objęty ochroną ścisłą. Pojedyncze osobniki stwierdzono w rezerwacie BoŜe Oko, na stoku Wysokiej Góry oraz koło amfiteatru na Górze Św. Anny. Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser (G. Śl. V, W. op. CE). Gatunek objęty ochroną ścisłą. Występował w okolicach Góry Św. Anny, jednak do dziś nie odnaleziony. O jego występowaniu świadczą spotykane koło amfiteatru i na Wysokiej Górze mieszańce tego gatunku z kruszczykiem szerokolistnym Epipactis x schmalhausenii (E. helleborine x E. atrorubens). Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch (PL V, G. Śl. E, W. p. EN). Objęty jest ochroną ścisłą. Jego pojedyncze osobniki rosną w buczynie na wzniesieniu między Ligotą Dolną i Ligotą Górną oraz na południe od amfiteatru. Listera jajowata Listera ovata (L.)R. Br. ( G. Śl. R, W. op. LR). Gatunek objęty ochroną ścisłą. Występuje na trasie autostrady poniŝej rezerwatu Ligota Dolna. śłobik koralowy Corallorhiza trifida Chatek. (PL V, G. Śl. E, W. op. CE). NaleŜy do gatunku górskiego objętego ochroną ścisłą. Jeden osobnik tego gatunku stwierdzono na stoku Wysokiej Góry w płacie Ŝyznej buczyny sudeckiej Dentario 40

38 enneaphylidis Fagetum. (Dubel 1991, 1998, Sendek, Rostański 1984, Zarzycki, Wojewoda 1986,1992,Olaczek 1992, Biderman 1993). Ryc.14 Kopytnik pospolity (Barbara Łotocka) Ryc.15 Orlik pospolity (Joanna Mazgajska) Legenda: Ryc.16 Barwinek pospolity (Joanna Mazgajska) Ryc.17 Dziewięćsił bezłodygowy (Monika Fabiańska) PL - Czerwona lista roślin naczyniowych zagroŝonych w Polsce G.Śl - Regionalna Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska W. op - Wojewódzka Czerwona lista roślin zagroŝonych w województwie opolskim Podział wg stopnia zagroŝenia roślin: Ex wymarłe E ginące V naraŝone na wymarcie R rzadkie I o nieznacznym zagroŝeniu ZagroŜone gatunki wg wojewódzkiej listy (Głowaciński 1997): EX wymarły 41

39 EW wymarły w wolnej przyrodzie CE krytycznie zagroŝony EN zagroŝony VU naraŝony LR niŝszego ryzyka DD o danych niedostatecznych 3. Rezerwat florystyczny Ligota Dolna Rezerwat połoŝony jest w gminie Strzelce Opolskie, w odległości około 1,5km od miejscowości Ligota Dolna. Usytuowany jest w północno-zachodnim krańcu garbu Chełma na zachodnim i południowo-zachodnim zboczu Ligockiej Góry (323m n.p.m.). Od strony północnej i zachodniej teren obniŝa do wysokości 245m n.p.m. Ostańcowy charakter góry, wychodnie skalne, warstwy gleby złoŝone w przewadze z rędzin, miejscami z warstwą lessów sprawiają, iŝ w rezerwacie występują specyficzne warunki ekologiczne i mikroklimatyczne. Silne nasłonecznienie z duŝą dobową amplitudą temperatury powoduje, iŝ na terenie rezerwatu występuje silne przesuszenie podłoŝa. Klimat taki sprzyja roślinności ciepłolubnej. Utworzony został w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych roślinności kserotermicznej z rzadkimi gatunkami. W murawie występuje dziewięćsił bezłodygowy, rozchodnik ostry i wielki, pięciornik wiosenny i zanokcica murowa. Tereny okalające rezerwat porośnięte są roślinnością drzewiastą. (Ryc.18)(Dubel, Kubok 1998). Ryc.18 Rezerwat florystyczny Ligota Dolna (Głowacki 1998) 42

40 Legenda: granice rezerwatu teren włączony do rezerwatu przez ogrodzenie murawy Adonido-Brachypodietum pinnati murawy Coelerio-Festucetum sulcatae zarośla Ligustro-Prunetum zbiorowiska przejściowe murawy naskalne Allium montanum stanowisko oŝanki pierzastnolistnej Teucrium botrys stanowisko lnu austriackiego Linum austriacum stanowisko rozchodnika białego Serum album stanowisko czosnka skalnego Allium montanum Szata roślinna obejmuje 203 gatunki roślin naczyniowych według A. Sendka (1985) a 181 wegdług K. Spałka (1998), 38 gatunków mszaków i 4 gatunki porostów. Występują tu 3 zbiorowiska roślinne: murawa naskalna, niska i luźna murawa kserotermiczna i murawa kserotermiczna uboga, a takŝe zespół zarośli krzewiastych z ligustrem pospolitym, śliwą tarniną, szakłakiem pospolitym, głogiem jednoszyjkowym i dziką róŝą. Rosną tu takie rośliny jak: oŝanka pierzastolistna (Teucrium Borys), czosnek skalny (Allium montanum), szparag lekarski (Asparagus officinalis), fiołek kosmaty (Viola hirsuta), rozchodnik biały (Sedum album), len austriacki (Linum austriacum) typowy gatunek stepowy, chaber miękkowłosy (Centaurea mollis), goździk kartuzek (Dianthus cartusianorum). Do roślin objętych ochroną ścisłą naleŝy dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) i orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) (Olaczek 1992). Na skutek zarastania ligustrem i tarniną powierzchnia zajmowana przez murawy kserotermiczne w rezerwacie zmniejsza się. Na terenie rezerwatu występują licznie motyle. Naliczono do tej pory 599 gatunków. Spotkać tu moŝna pazia królowej (Papilio machon). śyje tu takŝe rzadki gatunek węŝa gniewosz plamisty (Coronelle austriaca). Świat zwierząt reprezentowany jest przez liczne bezkręgowce (mięczaki, pająki), płazy, gady, ptaki i ssaki (Biderman 1993). 43

41 Atrakcyjna rzeźba terenu ze skalistymi urwiskami i wychodniami wapiennymi jest duŝym walorem rezerwatu. Ściany nieczynnego kamieniołomu przedstawiają profil geologiczny i zjawiska geologiczne, jakie złoŝyły się na historię tego masywu (Ryc.19). Przed wejściem do kamieniołomu zachował się stary piec wapienny (Ryc.20). Ze szczytu Ligockiej Góry rozpościerają się przepiękne widoki na Pradolinę Odry, Kotlinę Kozielską, PłaskowyŜ Głubczycki, Góry Opawskie czy Równinę Opolską. Ryc.19 Fragment nieczynnego kamieniołomu Ryc.20 Piec wapienny przed wejściem do kamieniołomu Ryc.21 Murawa kserotermiczna (R. Bula) 4. Motyle Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej Śląsk naleŝy do tej części Polski, która jest najlepiej zbadana pod względem lepidopterologicznym. Od blisko półtora wieku prowadzi się spisy faunistyczne dotyczące motyli. Przykładem mogą być opracowania A. Klecha i J. E. Klopsach z lat Od tego czasu wielu autorów publikacji dokładnie poznało faunę motyli Śląska, jak równieŝ 44

42 prześledzili jej zmiany na przestrzeni tak długiego okresu. Przez ponad 40 lat Paweł Raebl z Zabrza prowadził badania na terenie Ligoty Dolnej (Bielewicz 1966). Jego badania obejmowały głównie motyle większe (Macrolepidoptera). W latach prace P. Raebla były kontynuowane przez coraz większe grono entomologów śląskich. Układ i nomenklatura nazw łacińskich oparta została na dziele A. Seitza Die Grossschmetterlinge der Erde z 1910 roku. Zbiór wyników ponad 40-letnich badań lepidopterologicznych na terenie Kamiennej Góry, w Ligocie Dolnej podaje pełen wykaz złowionych tam gatunków motyli. Do tego celu zostały wykorzystane materiały: Zbiór motyli P. Raebla zapoczątkowany od 1922r. Zbiór motyli pozyskanych w Ligocie Dolnej przez S. Skrabanię zapoczątkowany od 1947r. Zbiór powstały w okresie 3-letnich badań terenowych prowadzonych w latach przez członków zespołu entomologów. Obejmuje ponad 2 tysiące okazów, w tym 546 gatunków. Zbiór znajduje się w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. Ogólna ilość gatunków motyli z grupy tzw. Macro złowionych w obrębie Kamiennej Góry wynosi 599. Daje to 54% wszystkich motyli Macro stwierdzonych na Śląsku do 1966 roku. Do najczęściej spotykanych gatunków motyli zalicza się: zmrocznik wilczomleczek (Celerio euphorbiae L.), zmrocznik pazik (Pergesa porcellus L. ), zawisak tawulec (Sphinx ligustri L. ), kraśniki (Zygaenidae), a szczególnie kraśnik sparcetek (Zygaena carniolica SC. ), modraszek korydon (Lycaena corydon PODA.). Przy odłowie motyli stosowano róŝne metody, które zmieniały się z biegiem lat. Niektóre z nich pozostały, w niezmienionej formie do końca. Dotyczy to głownie odłowu motyli dziennych, do czego stosowano siatki entomologiczne osadzone na drąŝku. Wczesną wiosną w okresie kwitnienia wierzby iwy (Salix Kaprea L.) łowiono motyle zlatujące się masowo do tej naturalnej przynęty. Przez cały okres połowu stosowano dodatkowo sztuczną przynętę. UŜywano miód pszczeli, marmolady, róŝne fermentujące soki owocowe. Najefektywniejszym sposobem odłowu przewaŝającej ilości okazów motyli było zastosowanie światła wabiącego w postaci jednopalnikowej karbidówki górniczej, a w późniejszych latach dwupalnikowej lampy acetylenowej. Po doprowadzeniu energii elektrycznej do kamieniołomu zaczęto uŝywać światłą elektrycznego do połowu motyli. Innym sposobem wykrywania pewnej ilości gatunków motyli przez P. Raebela było poszukiwanie gąsienic i ich późniejsza klatkowa hodowla w pomieszczeniach zamkniętych. 45

43 Za pomocą tej metody udowodniono istnienie takich gatunków jak: Lasiocampa quercus L., Lemonia dumi L., Eudia Pavonia L., Macroglossum stellatarum L., Rhyacia orbona HUFN., Narta myrtylli L. Pospolicie występowały tu gąsienice Lasiocapa trifolii ESP., licznie obserwowano teŝ gąsienice Macrothylacia rubi L. W dojrzewających torebkach nasiennych lepnicy (Silene sp.) zbierano gąsienice harmonia rivularis F., goździka (Dianthus sp) gąsienice harmonia compta SCHIFF., natomiast w torebkach nasiennych lnicy pospolitej (Linaria vulgaris MILL.) odławiano gąsienice gatunków Calophasia lunula HUFN. i Eupithecia linarista F. (Bielewicz 1966). 5. Rezerwaty leśne W 1997 roku na terenie Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny utworzono 3 rezerwaty leśne. NaleŜą do najbardziej cennych przyrodniczo obszarów leśnych. W drzewostanie powszechnie występują: buk, dąb, brzoza, modrzew, jawor, grab, olsza, jesion, świerk i sosna. Szczególnie cenne są pozostałości lasów bukowych. Lesisko Rezerwat połoŝony jest w sąsiedztwie wsi śyrowa, w gminie Zdzieszowice. Jego powierzchnia to 46,95ha. Utworzony został w celu ochrony i zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu buczyny karpackiej z udziałem starych dębów i modrzewi. (Kubok 1998). Usytuowany jest na zachodnim i południowo-zachodnim zboczu Grzbietu Chełmskiego, miejscami stromo opadającego. Rezerwat poprzecinany jest licznymi wąwozami, z których najgłębszy i najdłuŝszy przebiega przez północną część rezerwatu. Na terenie rezerwatu rośnie drzewostan bukowy (Ryc.22), w wieku od 130 do 165 lat z domieszką równowiekowego modrzewia europejskiego i dęba szypułkowatego (do 130 lat), rzadziej klonu zwyczajnego, świerka, klonu, jaworu, sosny pospolitej i brzozy brodawkowatej. W obniŝeniach terenu dominuje 50-letnia olsza czarna. Natomiast w podszyciu rośnie głównie bez czarny, bez koralowy i głóg jednoszyjkowy. Drzewostan rezerwatu jest przewaŝnie jednopiętrowy o wysokości metra i pierśnicy około 60 cm. W miejscach przerzedzonych występuje młody 20-letni drzewostan, składający się głównie z klonów, jaworów i buków (Kubok 1998). WyróŜnia się tutaj jeden rodzaj siedliska leśnego las wyŝynny oraz dwa zbiorowiska roślinne: kwaśna buczyna niŝowa i Ŝyzna buczyna sudecka. Runo obejmuje 83 gatunki roślin 46

44 naczyniowych. Ochroną gatunkową objętych jest 7 gatunków roślin występujących w rezerwacie: barwinek pospolity (Vinca minor), kwitnące okazy bluszczu pospolitego (Hedera helix), wawrzynek wilczełyko objęty ochroną ścisłą, konwalia majowa (Conavallaria majalis), przytulia wonna (Galium odoratum), kalina koralowa (Viburnum opulus) objeta ochroną częściową, kopytnik pospolity (Asarum eupopaeum), parzydło leśne (Aruncus sylvestis) (Zarzycki, Wojewoda 1986, Olaczek 1992). W runie tego rezerwatowego lasu występują: groszek wiosenny (Lathyrus vernus), niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere), czartawa pospolita (Circaea lutetiana), oman szlachtawa (Inula conyza), starzec Fuchsa (Senecio fuchsi), Ŝankiel zwyczajny (Sanicula europaea), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), gajowiec Ŝółty (Lamiastrum galeobdolon), bodziszek cuchnący (Geranium robertianum), wietlica samicza (Athyrium filix -femina), kłosownica leśna (Brachypodium silvaticum), przytulia okrągłolistna (Galium rotundifolium), kostrzewa olbrzymia (Festuca gigantea), sałatnik leśny (Mycelis muralis), miodunka ćma (Pulmonaria obscura), szczawik zajęczy (Oxalis acetosella). (Dubel 1991, Olaczek 1992) Fauna rezerwatu nie była dotąd przedmiotem odrębnych badań. Spośród ssaków w rezerwacie bytują jelenie, dziki, sarny, lisy, borsuki, zające, kuny leśne, wiewiórki, jeŝe. Licznie reprezentowane są takŝe ptaki. MoŜna tu spotkać myszołowy, jastrzębie, dzięcioła czarnego i zielonosiwego, gołębia grzywacza czy siniaka (Dubel 1991). Atrakcję stanowi ścieŝka przyrodniczo-dydaktyczna z śyrowej na Górę Św. Anny. Ryc.22 Buk w rezerwacie Lesisko 47

45 Grafik Rezerwat połoŝony jest pomiędzy wsiami Lichynią a Czarnocinem, w gminie Leśnica. Jego powierzchnia zajmuje 27,66ha. Utworzony został w celu ochrony i zachowania ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych lasu bukowego o charakterze naturalnym z udziałem licznych drzew pomnikowych (Kubok 1998). LeŜy na wzniesieniu (302m n.p.m.) opadającym w kierunku południowo-wschodnim do granicy 270m n.p.m. Powierzchnia rezerwatu przewaŝnie jest równa, jedynie w części południowo-zachodniej i północno-wschodniej występują większe spadki, gdzie znajdują się jary. Gruba warstwa lessu pokrywająca teren powoduje, iŝ gleby podatne są na erozje wodną. W rezerwacie dominuje 130-letni buk o przeciętnej pierścienicy około 50cm i wysokości 28 31m rosnący na grubej warstwie lessu (Ryc.23). Drzewostan bukowy jest jednopiętrowy, jedynie na niewielkich powierzchniach występują podrosty buka (Fagus). W podszyciu rośnie bez koralowy z udziałem bzu czarnego, jaworu (Acer pseudoplatanus),graba (Carpinus betulus) i jarzębiny (Sorbus aucuparia). Domieszką jest równowiekowy modrzew europejski, co stanowi 80% powierzchni rezerwatu. Na pozostałej powierzchni teren rezerwatu w połowie porośnięty jest przez sosnę pospolitą równieŝ w wieku 130 lat, buk stanowi domieszkę. Na 10% powierzchni wśród 40-letniego drzewostanu dębowego z udziałem brzozy, świerka, jaworu, jesionu i graba zachowały się ponad 150-letnie buki o pierścienicy 70cm. W rezerwacie wyróŝniono trzy zbiorowiska roślinne: kwaśną buczynę niŝową, Ŝyzną buczynę sudecką i Ŝyzną buczynę kwaśną oraz jedno siedlisko leśne lasu świeŝego (Kubok 1998). Na terenie rezerwatu występuje 66 gatunków roślin naczyniowych, w tym 4 gatunki chronione: parzydło leśne (Aruncus sylvestis) gatunek objęty ochrona ścisłą, przytulia wonna (Galium odoratum), kopytnik pospolity (Asarum europaeum) i konwalia majowa (Conavallaria majalis) gatunki objęte ochroną częściową (Kubok 1998, Kopij 1998). Podobnie jak w rezerwacie Lesisko fauna rezerwatu Grafik nie była badana. Stale jednak bytują sarny, zające, lisy, jeŝe, kuny leśne, okresowo moŝna spotkać dziki i jelenie. Spośród ptaków zarejestrowano jastrzębie, myszołowy, gołębie grzywacze, dzięcioły czarne i zielonosine oraz sójki (Kubok 1998). Przez teren rezerwatu równieŝ przebiega ścieŝka przyrodniczo-dydaktyczna z Góry Św. Anny do Zalesia Śląskiego. 48

46 Ryc.23 Buczyna w rezerwacie Grafik (Marek Wróbel) BoŜe Oko Rezerwat połoŝony jest na terenie gminy Ujazd, na zachód od miejscowości Klucz. Jego powierzchnia to 57,31ha. Utworzony został w celu ochrony ze względów naukowych i dydaktycznych lasu świeŝego z licznie występującym ponad 100-letnim bukiem. (Kubok 1998). Rzeźba terenu jest urozmaicona, obejmuje niewielkie wzniesienie sięgające 295m n.p.m. Uroku dodają malownicze suche dolinki o szerokich dnach i głębokie parowy o stromych zboczach oraz leje krasowe stoŝkowe zagłębienia sięgające 6m głębokości powstałe po zapadnięciu się stropu podziemnych szczelin i jaskiń. Obszar rezerwatu to siedlisko lasu świeŝego, porośnięty jednopiętrowym drzewostanem bukowym w wieku lat (Ryc.24). W domieszce występuje modrzew (Larix), świerk (Picea), grab (Carpinus), brzoza (Betula) i sosna (Pinus). W przerzedzonych miejscach moŝna spotkać podrost głównie buka, natomiast w podszyciu bez czarny, rzadziej koralowy. Pierścienie drzew sięgają do 50 60cm, a wysokość 30 32m. Na terenie rezerwatu występują trzy zbiorowiska roślinne: kwaśna buczyna niŝowa, buczyna sudecka, Ŝyzna buczyna niŝowa. Zarejestrowano 61 gatunków roślin naczyniowych, niektóre z nich zostały objęte ochroną prawną: buławnik wielkokwiatowy (Cephalantera damassonim), mający najdalej na północ wysunięte stanowisko w kraju, kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), kwitnące okazy bluszczu pospolitego, przytulię wonną (Galium odoratum), konwalię majową, kopytnik pospolity czy kalinę koralową. Spośród grzybów spotyka się: 49

47 soplówkę gałęzistą (Hericium clathroides) i sromotnika bezwstydnego (Phallus impudicus) (Kubok 1998). Podobnie jak w rezerwacie Lesisko i Grafik fauna nie była odrębnie badana. śyją tu jednak: dziki, sarny, jelenie, lisy, zające, kuny leśne, borsuki, jeŝe, wiewiórki. Natomiast spośród ptaków widuje się myszołowa, jastrzębie, kruki, gołębia grzywacza, dzięcioła czarnego i zielonosiwego (Kubok 1998). Przez teren rezerwatu przebiega ścieŝka przyrodniczo-dydaktyczna z Góry Św. Anny do Zalesia Śląskiego. Ryc.24 Buczyna niŝowa w rezerwacie BoŜe Oko (Marek Wróbel) 6. Rzadkie i chronione gatunki grzybów na terenie Parku Krajobrazowego Pierwsze wzmianki dotyczące grzybów okolic Góry Św. Anny sięgają XIX wieku (Schroeter 1889, 1908). Po wojnie zainteresowanie zmalało i dopiero w ostatnich latach ponownie podjęto badania nad rozmieszczeniem, zasobami chronionych i rzadkich gatunków grzybów wielkoowocnikowych (Spałek 1998). Do 1998 roku stwierdzono występowanie 2 gatunków grzybów objętych ochroną ścisłą oraz 4 rzadkich w skali kraju i regionu, objętych ochroną częściową. Niektóre z tych grzybów zostały umieszczone na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagroŝonych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). 50