A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A

Transkrypt

1 A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. LXII (2) SECTIO DD 2007 Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakanych Akademii Rolniczej w Lublinie ul. Głboka 30, Lublin, marek.chmielewski@ar.lublin.pl DOROTA LUFT-DEPTUŁA, MARIA TERESA ZO, MARIUSZ MIKOŁAJCZAK Immunostymulatory naturalne i syntetyczne stosowane u pszczoły miodnej charakterystyka The honey bee natural and synthetic immunestimulators characteristics Streszczenie. W artykule przegldowym przedstawiono problem immunosupresji i jej opanowania u pszczoły miodnej. Opisano substancje o działaniu stymulujcym i oceniono ich warto w pobudzaniu mechanizmów odpornoci. Układ immunologiczny odgrywa wan rol w utrzymaniu homeostazy pszczoły miodnej, łcznie z kontrol zakae i inwazji pasoytniczych. Czynniki stresogenne, takie jak inwazja Varroa destructor i zanieczyszczenie rodowiska, s czst przyczyn zaburze czynnoci układu immunologicznego. Dy si do minimalizacji uszkodze spowodowanych immunosupresantami i chorobami u pszczół oraz ogrodzenia uywania toksycznych zwizków chemicznych i antybiotyków. W Unii Europejskiej stosowanie leków i zwizków chemicznych, które zanieczyszczaj miód, pyłek, mleczko pszczele jest całkowicie zabronione. Dlatego wzrasta zainteresowanie substancjami zwikszajcymi działanie ochronne i reaktywno immunologiczn. Wród nich jest chitozan, wycig z jeówki purpurowej (Echinaceae purpurea), furanokumaryny, klotrimazol i lewamizol. Wszystkie s endogennymi mediatorami i wykazuj silne działanie regulujce na układ immunologiczny pszczoły miodnej. Słowa kluczowe: pszczoła miodna, immunostymulacja, chitozan, jeówka purpurowa, furanokumaryny, klotrimazol, lewamizol WST P Dysfunkcje układu odpornociowego u pszczoły miodnej s nastpstwem działania rónorodnych stresów, skaenia rodowiska, infekcji i inwazji pasoytniczych, leków o działaniu immunosupresyjnym, zmian zachodzcych w biologii rodziny zwizanych z por roku [Gliski i Kauko 2000, Gliski i Kostro 2001]. Nastpstwem immunosupresji jest zwikszenie podatnoci na choroby zakane i pasoytnicze, indukcja latentnych

2 24 D. Lult-Deptuła i in. zakae wirusowych [Ball 1985]. Immunosupresja umoliwia saprofitom a take drobnoustrojom warunkowo chorobotwórczym, wystpujcym obficie w niszach ekologicznych zasiedlanych przez owady przełamanie działania ochronnego i rozwój posocznic bakteryjnych, bdcych przyczyn masowego padania pszczół [Gliski i Jarosz 1991, Kauko i Gliski 1994, Gliski 2001]. Zakaenia wywołane przez Pseudomonas apisepticus [Papadopoulou-Karabela i in. 1992], Hafnia alvei i Enterococcus faecalis [Kauko i Gliski 1994, Kauko i in. 1996] rozwijaj si u pszczół poddanych działaniu silnego stresu, w zatruciach chemicznych i w inwazjach pasoytów. Wyrónia si co najmniej trzy grupy czynników działajcych immunosupresyjnie na pszczoł miodn. Zalicza si do nich skaenie rodowiska, inwazje pasoytnicze oraz stres hodowlany, których niepo- danym skutkiem jest osłabienie odpowiedzi immunologicznej. IMMUNOSUPRESYJNY WPŁYW SKAONEGO RODOWISKA Stres rodowiskowy naley do głównych czynników wpływajcych niekorzystnie na układ odpornociowy. Supresyjnie na odporno pszczoły miodnej wpływa skaenie rodowiska metalami cikimi, rodkami ochrony rolin, insektycydami [Gliski i Jarosz, 1999, Gliski i in. 2002, 2003]. ródłem skaenia powietrza, gleby i wody s emisje i odpady przemysłowe, nawozy mineralne, rodki ochrony rolin, komunikacja, na technologie oparte energii jdrowej. Pszczoła miodna jest naraona na działanie zanieczyszcze chemicznych poprzez łacuch pokarmowy, a take bezporednio w wyniku pobierania wody, wdychania pyłów i gazów atmosferycznych. Dobr egzemplifikacj wpływu skaonego rodowiska na jej układ odpornociowy jest zachowanie si parametrów odpornoci, w rodowisku skaonym metalami cikimi. Eksponowanie pszczoły na pokarm o podwyszonej zawartoci elaza, manganu, cynku, miedzi, niklu, kadmu i ołowiu, nawet w granicach uznawanych za dopuszczalne, wywołuje zaburzenia w komórkowych i humoralnych mechanizmach odpornoci jamy ciała. Warto indeksu fagocytarnego, wynoszca w grupie kontrolnej od 0,9 do 1,2 komórki Sarcina lutea/hemocyt, u pszczół robotnic ze rodowiska skaonego w adnym przypadku nie przekraczała wartoci 1,0 komórki bakteryjnej/hemocyt, za u robotnic ze rodowiska silnie skaonego wahała si w granicach 0,5 0,75 komórek Sarcina lutea/hemocyt. Wysze stenia metali wpływaj wyranie supresyjnie na odsetek hemocytów hemolimfy aktywnych w procesie fagocytozy [Gliski i Grzegorczyk 1995a, b]. Skaenie wywołuje zmiany w iloci i w odsetkowym składzie poszczególnych frakcji białek w hemolimfie pszczół pochodzcych z pasiek, w których wystpuj rónice w poziomie metali cikich w miodach. W wietle tych obserwacji zrozumiały jest zarówno ciszy przebieg inwazji Varroa destructor oraz czstsze wystpowanie posocznic bakteryjnych na tle zakaenia Hafnia alvei bd Streptococcus faecalis, a take coraz powszechniejsze wystpowanie grzybicy otorbielakowej w rodzinach z terenów o glebie i rolinach silniej zanieczyszczonych. IMMUNOSUPRESYJNE DZIAŁANIE Varroa destructor Uszkadzajcy wpływ Varroa destructor na układ odpornociowy pszczoły dotyczy poziomu komórkowego i subkomórkowego [Sammataro 1997]. Inwazja hamuje ekspre-

3 THE HONEY BEE NATURAL AND SYNTHETIC IMMUNESTIMULATORS CHARACTERISTIC 25 sje genów kodujcych białka odpornociowe i enzymy zaangaowane w procesach odpornociowych, czego skutkiem jest zahamowanie odpowiedzi komórkowej i humoralnej [Yang i Cox-Foster 2005]. Podczas inwazji Varroa destructor zachodz zmiany w objtoci krwi, steniu i frakcjach białek oraz aktywnoci enzymów hemolimfy, w nasileniu odpowiedzi hemocytarnej i humoralnej. Inwazja pasoyta odpowiada wic za zaburzenie syntezy białek odpornociowych w ciele tłuszczowym [Gliski i Jarosz 1984], spadek aktywnoci bakteriolitycznej lizozymu a do jej całkowitego zaniku, a take za obnienie aktywnoci fagocytarnej [Gliski i Jarosz 1988]. Zmiany te narastaj kaskadowo wraz z postpem inwazji i usposabiaj do rozwoju posocznic bakteryjnych, zakae wirusowych i grzybic, co prowadzi do masowego padania pszczół w rodzinach poraonych przez Varroa destructor. W hemolimfie robotnic poraonych Varroa destructor obnia si aktywno aminotransferazy asparaginianowej i aminotransferazy alaninowej. Zaobserwowane zaburzenia w poziomie białka całkowitego i aktywnoci enzymatycznej maj charakter przejciowy. Ustpuj bowiem z chwil pozbycia si pasoyta i przystpienia pszczół do samodzielnego pobierania pokarmu [Sokół 2003]. Inwazja pasoyta obnia te znamiennie aktywno oksydazy fenolowej, dehydrogenazy glukozy, oksydazy glukozy w hemolimfie pszczół. Te enzymy s zwizane z odpornoci owadów [Yang i Cox-Foster 2005]. Varroa destructor powoduje deplecj białek hemolimfy [Tewarson 1983], niszczy drobnoczsteczkowe białka hemolimfy. Nastpstwem osłabienia humoralnych i komórkowych odczynów obronnych pszczoły przez pasoytujce roztocza jest indukcja latentnych zakae wirusowych [Ball 1983, 1985], rozwój posocznic bakteryjnych i grzybic [Kauko i Gliski 1994], a take indukcja zakae przenoszonych przez pasoytujce roztocze [Gliski i Jarosz 1992]. STRES HODOWLANY Jednym z czynników stresogennych s nieodpowiednie warunki hodowli oraz zmiany zachodzce w biologii rodziny zwizane z por roku. Niepokojenie pszczół, gwałtowne zmiany temperatury, zaburzenia w dopływie poytków do rodziny znajduj swoje odbicie w zaburzeniu odpornoci przeciwzakanej. Chocia zimujce robotnice pszczoły miodnej dysponuj sprawnym układem odpornoci reprezentowanym przez komórkowe oraz humoralne, wrodzone i nabyte mechanizmy obronne, to jednak nasilenie ich odpornoci przeciwzakanej ocenione na podstawie nasilenia działania ochronnego (protekcji) jest mniejsze ni u pszczół robotnic przed i po zimowaniu [Pliszczyski i in. 2005]. Te zaburzenia mog by jedn z przyczyn padania zimujcych rodzin na skutek infekcji bakteryjnych i wirusowych. IMMUNOSTYMULACJA Immunostymulacja polega na zmianie reaktywnoci układu immunologicznego w kierunku nasilenia odpornoci. Działaniem immunostymulujcym u owadów cechuje si wiele substancji pochodzenia naturalnego oraz zwizków chemicznych. Jednak obserwacje poczynione na krgowcach, zwłaszcza na ludziach, nad efektami profilaktycz-

4 26 D. Lult-Deptuła i in. nymi i leczniczymi oraz mechanizmami działania preparatów wpływajcych na układ odpornociowy na poziomie komórek i układów sygnalizacyjnych układu odpornociowego, a take na poziomie molekularnym nie mog by bezkrytycznie przenoszone na pszczoł miodn. Trudno wyjani mechanizm ich działania i porówna go z mechanizmem działania na organizm krgowców, mimo e czsto uzyskuje si identyczne efekty kocowe, np. zwikszenie aktywnoci fagocytarnej lub wzrost aktywnoci bakteriolitycznej typu lizozymu. Obecnie stosowane u owadów immunomodulatory nie pozwalaj w zasadzie na selektywne pobudzenie lub hamowanie aktywnoci okrelonych składowych odpornoci owada. Z reguły ich wpływ na układ odpornociowy jest wieloraki i jego efektem jest zwikszenie nasilenia odpornoci. Mechanizm pobudzenia hemocytarnych odczynów obronnych owadów przez immunostymulatory nie jest dokładnie poznany. Mona tylko przypuszcza, e wpływaj one na jedn lub na obydwie znane kaskady przenoszenia sygnałów, Toll i Imd, i w sposób poredni dochodzi do zwikszonej aktywnoci immunocytów, czego skutkiem jest wzrost indeksu fagocytarnego. Elementy podobne do B krgowców znaleziono w genach aktywowanych w zaka- onych owadach oraz w genach cekropin oraz dipterycyn [Hultmark 1993, Zheng i in. 2005] i okazały si one niezbdne do aktywacji transkrypcji. DIF zostaje przetransportowany do komórek ciała tłuszczowego i po przedostaniu si do jdra komórkowego rozpoznaje sekwencj paromotorow GGGRAYYYYY (G guanina, R puryna, A alanina, Y pirymidyna), rozpoczynajc transkrypcje genu lizozymu i prawdopodobnie te cekropin. Natomiast szlak sygnałowy Imd (IMD Relish), który jest niezbdny do obrony owada przed bakteriami Gram-ujemnymi, kontroluje indukcj ekspresji takich przeciwbakteryjnych peptydów, jak attacyny, cekropiny, defensyny i prawdopodobnie apidycyny. Translokacja z cytoplazmy do jdra komórki białka Relish, nalecego do czynników transkrypcji NF B, jest kluczem w przypadku immunostymulacji na drodze IMD Relish. Polipeptydy i białka odpornociowe pszczołowatych, które s warunkiem istnienia humoralnej naturalnej (lizozym) i nabytej (apidycyny) odpornoci cechuj si rónorodnoci. Jednake efekt ich działania jest w zasadzie dwupłaszczyznowy: zahamuje wzrost, wzgldnie działa bójczo. Aktywacja immunologiczna, w wyniku której nastpuje hipersynteza lizozymu, synteza de novo apidycyn, abycyny i hymenoptecyny u pszczoły miodnej obejmuje współdziałanie hemocytów z komórkami produkujcymi polipeptydy i białka odpornociowe, głównie z komórkami ciała tłuszczowego oraz regulacj tych mechanizmów na poziomie komórkowym przy uyciu białek sygnałowych, jakimi s hemokiny oraz na poziomie subkomórkowym na etapie transkrypcji. Hemokiny, bdce odpowiednikami cytokin krgowców, bior udział w wikszoci procesów biologicznych w organizmie owadów. Działanie stymulujce i modulujce odporno moe mie zwizek z ich wpływem na indukcj ekspresji genów odpornociowych, bdcych pod kontrol szlaku sygnalizacyjnego Toll i szlaku Imd, najprawdopodobniej na etapie transkrypcji. Efektem tego działania było zwikszenie syntezy lizozymu i apidycyn oraz ich uwalniania do hemolimfy. W zwizku z tym, głównym miejscem działania wielu immunostymulatorów jest ciało tłuszczowe (fat body) jako centralny narzd syntezy polipeptydów i białek odpornociowych owadów.

5 THE HONEY BEE NATURAL AND SYNTHETIC IMMUNESTIMULATORS CHARACTERISTIC 27 Immunostymulatory pochodzenia naturalnego Ostatnio, zarówno w medycynie ludzkiej, jak i w medycynie weterynaryjnej, coraz wicej uwagi powica si produktom pochodzenia naturalnego wykorzystywanym jako leki lub preparaty wspomagajce leczenie chemioterapeutykami i antybiotykami. Terapia przy uyciu ziół lub wycigów rolinnych, okrelana coraz powszechniej jako fitomedycyna, jest uznawana nie tylko za leczenie uzupełniajce, ale w niektórych chorobach za leczenie podstawowe [Jonas 1997]. Najwiksze znaczenie jako immunostymulatorom przypisuje si wycigom z e-szenia oraz z jeówki, zwłaszcza z jeówki purpurowej (Echinacaea purpura) [Block i Mead 2003, Patwardhan i Gautam 2005]. Sporód całej gamy znanych i powszechnie stosowanych stymulatorów i modulatorów odpornoci wykorzystywanych u człowieka i zwierzt gospodarskich, tylko nieliczne wykorzystywano w badaniu u pszczoły miodnej [Gliski i Chmielewski 1996a, b, Buczek 1998, Gliski i in. 2001, 2002, Gliski 2001]. Sporód preparatów rolinnych badano furanokumaryny rolinnego pochodzenia i wycigi z jeówki [Chełmiski 2007], za sporód syntetycznych zwizków o charakterze immunostymulatorów lewamizol, klotrimazol i pochodne imidazolu [Gliski i Chmielewski 1996a, b] oraz niektóre leki [Grzegorczyk 1996], a z preparatów zwierzcego pochodzenia chitozan [Gliski i in. 2000]. Immunostymulatory próbowano te wykorzysta do zmniejszenia niepodanych skutków stosowania warroacydów w zwalczaniu inwazji Varroa destructor [Grzegorczyk 1966, Sokół 2003]. W przypadku supresyjnego ich wpływu wydaje si konieczne i w pełni uzasadnione stosowanie w leczonych rodzinach immunostymulatorów pochodzenia naturalnego [Gliski i Jarosz 1991]. Sporód immunostymulatorów pochodzenia naturalnego w apipatologii uwag zwróciły wycigi rolinne zawierajce furanokumaryny, wycigi z jeówki purpurowej i chitozan. Wycig z arcydzigla lekarskiego (Archangelica officinalis Hoffm.) otrzymany metod ekstrakcji nadkrytycznej zawiera takie furanokumaryny, jak: bergapten, imperatoryna, ksantotoksyna. Ten wycig stymulował w warunkach eksperymentalnych zarówno naturaln, jak i indukowan odpowied komórkow i humoraln pszczoły [Gliski i Wolski 1996]. Wycig z jeówki purpurowej jest produktem naturalnym otrzymanym z korzenia i ziela Echinacea purpurea (Asteraceae). Działanie wycigu jeówki jest zwizane z obecnoci wielu substancji czynnych. Wród nich najwaniejsze znaczenie odgrywa: kwas kawowy i jego pochodne, takie jak: kwas cychorynowy, echinakozyd, kwas chlorogenowy i izochlorogenowy, werbaskozyd i cynaryna, frakcje polisacharydów (heteroksylanów i arabinoramnogalaktanów) oraz frakcje alkamidów (głównie izobutyloamidyn) [Brauer 1995, Block i Mead 2003]. U zwierzt laboratoryjnych oraz u człowieka wycigi z jeówki zwikszaj aktywno makrofagów, pobudzaj komórki NK aktywne w cytotoksycznoci naturalnej i cytotoksycznoci zalenej od przeciwciał. Silnie wzrasta indeks fagocytarny. Frakcja polisacharydów aktywuje fagocytoz i uwalnianie czynnika martwicy guza (TNF- ) oraz aktywuje produkcj interleukin (IL1, IL6 i IL10). Składniki olejku eterycznego i flawonoidy zawarte w wycigu jeówki działaj przeciwzapalnie [Barrett 2003]. Te właciwoci immunostymulacyjne wycigu z jeówki na organizm człowieka, szczególnie jego silny wpływ na odpowied komórkow, zainicjowały badania nad moliwoci wykorzystania go jako immunostymulatora u pszczół miodnych, take w rodzinach zimujcych. Wycig z jeówki cechował si działaniem immunostymulujcym, a take immunomodulujcym na odporno zimujcych robotnic z rodzin eksponowanych

6 28 D. Lult-Deptuła i in. na ich działanie. Na silne działanie stymulujce odpowied komórkowa wskazuje wzrost wartoci indeksu fagocytarnego, za o działaniu na składow humoraln odpowiedzi immunologicznej wiadczy wzrost aktywnoci bakteriolitycznej typu lizozymu. W komórkowych odczynach obronnych uczestnicz immunocyty, a najwaniejszym mechanizmem oczyszczania jamy ciała z zarazków u owadów jest fagocytoza. Odczyny komórkowe zaczynaj działa natychmiast po rozpoznaniu patogenu jako obcego dla organizmu owada, za ich skuteczno jest dua [Ole-Bizo 2006]. Chitozan jest polimerem N-acetyloglukozaminy, czciowo pozbawionym grupy ascetylowej. Jest produktem naturalnym otrzymanym z zewntrznego szkieletu chitynowego skorupiaków i limaków [Shepherd i in. 1997]. Badania Gliskiego i in. [2000, 2001] u pszczoły miodnej oraz Swobody-Danilkiewicz [2003] u trzmiela ziemnego (Bombus terrestris) wykazały po raz pierwszy działanie chitozanu jako stymulatora komórkowych i humoralnych mechanizmów odpornoci tych owadów. Zwikszał on u pszczół robotnic aktywno bakteriolityczn typu lizozymu w hemolimfie, odsetek hemocytów hemolimfy aktywnych w procesie fagocytozy i liczb bakterii pochłanianych przez jeden fagocyt. Tylko w niewielkim stopniu wpływał na poziom apidycyn. Zastosowany w rodzinach chorych na grzybic otorbielakow zwikszał warto liczby Wrighta u robotnic o 50% w porównaniu z robotnicami z rodzin nieleczonych, powodował te wzrost wartoci indeksu fagocytarnego z 1,2 (kontrola do 1,6 komórek/fagocyt) [Gliski i in. 2000]. U Bombus terrestris stymulował wzrost odsetka plazmatocytów i granulocytów, a take zwikszał poziom apidycyny u owadów zakaonych do jamy ciała yw hodowl E. coli D31. Indukował te hipersyntez lizozymu i jego uwalnianie do hemolimfy. Ze wzgldu na naturalne pochodzenie chitozanu i wycigu z jeówki purpurowej oraz du skuteczno pobudzenia układu odpornociowego pszczoły miodnej przez małe dawki tych preparatów, zastosowanie w rodzinie pszczelej nie spowoduje skaenia produktów pszczelich, a tym samym nie bdzie wg wymaga Unii Europejskiej uznane za szkodliwe i niebezpieczne dla zdrowia człowieka. Z tego wzgldu postuluje si zastosowanie ich jako immunostymulatorów w rodzinach zdrowych oraz jako modulatorów odpornoci przeciwzakanej w rodzinach zakaonych. Immunostymulatory syntetyczne Znane jest działanie immunostymulujce klotrimazolu na organizm pszczoły miodnej i trzmiela [Grzegorczyk 1996, Swoboda-Danilkiewicz 2003]. Klotrimazol, indukujc w ciele tłuszczowym pszczół robotnic (Apis mellifera L.) i gsienic barciaka wikszego (Galleria mellonella) hipersyntez lizozymu i jego sekrecj do hemolimfy, pełni rol stymulatora naturalnej odpornoci humoralnej tych owadów [Buczek 1998]. U pszczoły miodnej pod jego wpływem zwikszała si warto indeksu fagocytarnego. Klotrimazol zwikszał nasilenie odpowiedzi hemocytarnej i humoralnej robotnic Bombus terrestris pobudznych immunologicznie, a take po jego stosowaniu obserwowano silny wzrost działania ochronnego na zakaenie zjadliwym szczepem Pseudomonas aeruginosa [Swoboda-Danilkiewicz 2003]. Klotrimazol w dawkach dajcych dobre efekty w terapii grzybicy otorbielakowej czerwia pszczoły miodnej wywierał działanie stymulujce u pszczół robotnic. Zwikszał warto indeksu fagocytarnego oraz aktywno bakteriolityczn typu lizozymu w hemolimfie [Gliski i Chmielewski 1996a, b]. Indukował on te u robotnic nieimmunizowanych pojawienie si w hemolimfie apidycyn podczas godz. obserwacji. Poziom tych polipeptydów odpornociowych był jednak niski i wyno-

7 THE HONEY BEE NATURAL AND SYNTHETIC IMMUNESTIMULATORS CHARACTERISTIC 29 sił maksymalnie 4,0 ±0,3 g/ml. To działanie mona tłumaczy albo efektem zwikszenia przepuszczalnoci ciany jelita owada dla bakterii saprofitycznych, które po przedostaniu si do jamy ciała spełniaj rol induktora apidycyn, albo bezporednim wpływem klotrimazolu na syntez mrna w ciele tłuszczowym. Na korzy ostatniej z wymienionych właciwoci przemawia wzrost poziomu lizozymu w hemolimfie w tym samym przedziale czasowym. U owadów zakaonych (immunizowanych) klotrimazol zwikszajc poziom apidycyn i aktywno lizozymu działał jako modulator odpornoci nabytej, co znajduje te potwierdzenie w działaniu ochronnym. Klotrimazol, ze wzgldu na moliwo zanieczyszczenia produktów spoywczych pochodzcych z rodzin pszczelich eksponowanych na ten preparat, zgodnie z zaleceniem Unii Europejskiej nie moe by stosowany u pszczoły miodnej. Lewamizol (S)-2,3,5,6-tetrahydro-6-fenyloimidazol[2,1-b]tiazol), nalecy do grupy imidazolotiazoli, jest lekiem przeciwpasoytniczym i immunostymulatorem zalecanym w zakaeniach bakteryjnych, wirusowych, chorobie reumatoidalnej, a take pomocniczo w chorobie nowotworowej u człowieka i zwierzt. Aktywuje zdolno do fagocytozy i mechanizmów cytotoksycznych. Dotychczas prowadzono tylko nieliczne badania nad przydatnocia lewamizolu jako preparatu wpływajcego na stan układu odpornociowego pszczoły miodnej [Sokół 2003]. Wywiera on działanie immunostymulujce na mechanizmy odpornoci hemocytarnej w rodzinach poraonych inwazj Varroa destructor. To działanie, jeeli si uwzgldni, e w efekcie warrozy rozwijaj si te czsto wtórne infekcje wirusowe i bakteryjne, odgrywa wan rol w profilaktyce zdrowia rodziny poraonej przez Varroa destructor. Lewamizol jest jednak słabszym immunostymulatorem anieli modulatorem odpornoci nabytej, reprezentowanej przez apidycyny. PIMIENNICTWO Ball B.V Der Zusammenhang zwischen Varroa jacobsoni und Viruserkranhungen der Hohigbiene. Allg. Deutsche Imker. 17, 177. Ball B.V Acute paralysis virus isolated from honey bee colonies infested with Varroa jacobsoni. J. Apicult. Res. 24, 115. Barrett B. Medical properties of Echinacea: A critical review. Phytomedicine 10, 66, Block K.I., Mead M.N Immune system effects of Echinacea, Ginseng, and Astragalus: A review. Integrative Cancer Therapy 2, 247. Brauer R. Analytic und Standardisierung von Echinacea haltigen Phyto-Pharmaka. Pharmazie in unserer Zeit 24, 93, 1995 Buczek K Badania nad przydatnoci Klotrimazolu jako leku w grzybicy otorbielakowej i immunostymulatora pszczoły miodnej. Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie. Chełmiski M Badania nad modulacj odpornoci przeciwbakteryjnej robotnic pszczoły miodnej, Apis mellifera L. przy uyciu immunomodulatorów biologicznych i syntetycznych. Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie. Gliski Z Problemy immunotoksykologii, [w:] Immunologia weterynaryjna. Wybrane zagadnienia, A.K. Siwicki, W. Deptuła. (red.) Wyd. Edycja Olsztyn

8 30 D. Lult-Deptuła i in. Gliski Z., Buczek K., Luft-Deptuła D., Stark J.A Immunotoxic action of heavy metals polluting the environment on the honey bee, Apis mellifera L. Final Programme and Book of Abstracts. XXXVIIIth Apimondia International Apicultural Conference, Ljubljana, Slovenia, August 24 29, Gliski Z., Chmielewski M. 1996a. Imidazole derivatives in control of the honey bee brood mycoses. Pszczelnicze Zesz. Nauk. 40, 165. Gliski Z., Chmielewski M. 1996b. Immunomodulujce działanie pochodnych imidazolowych na organizm Apis mellifera L. XXXIII Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy marca, Gliski Z., Chmielewski M., Kauko L Chitosan a potent natural immunostimulator of insect immune system. The Ist European Scientific Apicultural Conference, Puławy, September 5 8, Gliski Z., Chmielewski M., Swoboda M Immunostymulacja i immunosupresja a wystpowanie i przebieg grzybicy otorbielakowej czerwia pszczoły miodnej, Apis mellifera L. Materiały XXXVIII Nauk. Konf. Pszczelarskiej, Puławy Gliski Z., Chmielewski M., Swoboda-Mazurek M Wykorzystanie profilu immunologicznego do oceny efektów immunomodulacyjnych leków stosowanych w leczeniu chorób pszczół. Materiały XXXIX Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy marca 2 53 Gliñski Z., Grzegorczyk K. 1995a. Hemolymph proteins of the honeybee (Apis mellifera L.) from apiaries differing by the level of pollution with heavy metals. Ann. UMCS, sec. DD, 50, 241. Gliski Z., Grzegorzczyk K. 1995b. Apidaecins and lysozyme in the honeybee (Apis mellifera L.) from environment non-heavily contaminated with heavy metals. Ann. UMCS, sec. DD. 50, 139. Gliski Z., Jarosz J Alterations in haemolymph proteins of drone honey bee larvae parasitized by Varroa jacobsoni. Apidologie 15, 329. Gliski Z., Jarosz J Deleterious effects of Varroa jacobsoni on the honey bee. Apiacta 23, 42. Gliski Z., Jarosz J Antibacterial immune response and biological control of agricultural insect pests. Ann. UMCS, sec. DD, 54,187. Gliski Z., Jarosz J Sterowanie układem obronnym owadów. Medycyna Wet. 47, 442. Gliski Z., Jarosz J Varroa jacobsoni as a carrier of bacterial infections to a recipient bee host. Apidologie 23, 25. Gliski Z., Kauko L Problems of immunosuppression and immunotoxicology in respect to the honey bee protection against microbial and parasitic invaders. Apiacta 35, 65. Gliski Z., Kostro K Key stones in insect immunity. Cent. Eur. J. Immunol. 26, 43. Gliski Z., Wolski T Complexes of plant furanocoumarins useful in therapy of chalkbrood disease of the honey bee. Umbelliferae Improvement Newsletters 6, 28. Grzegorczyk K Badania nad działaniem immunomodulujcym chemioterapeutyków zalecanych w zwalczaniu warrozy (Apiwarol AS, Fluwarol) i w terapii grzybicy otorbielakowej (klotrimazol) na modelu Apis mellifera i Galeria mellonella. Rozprawa dokt., Wydział Farmacji AM w Lublinie. Hultmark D Immune reactions in Drosophila and other insects: a model for innate immunity. Trends Genet Jonas W.B Alternative medicine. J. Pharm. Pract. 45, 32. Kauko L., Gliski Z Hafnia alvei bakterin aiheutamma septikemia mehilaisissa. Suomen Finsk Veterinartidskrift 5, 314. Kauko L., Gliski Z., Buczek K Enterococcus faecalis tartunta mehiläisellä. Suomen Eläinlaak. 102, 266.

9 THE HONEY BEE NATURAL AND SYNTHETIC IMMUNESTIMULATORS CHARACTERISTIC 31 Ole-Bizo K Badania na wpływem chitozanu i wycigu z jeówki na warto indeksu fagocytarnego, aktywno bakteriolityczn lizozymu, poziom apidycyn i działanie ochronne u zimujcych pszczół robotnic (Apis mellifera L. Apidae). Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie. Papadopoulu-Karabela K., Iliadis N., Liakos V., Burdzy-Hatzopoulou E Experimental infection of honeybees by Pseudomonas aeruginosa. Apidologie 23, 293. Patwardhan B., Gautam M Botanical immunodrugs: scope and opportunities. Drug Discovery Today 10, 495. Pliszczyski M., Luft-Deptuła D., Bizon K Monitorowanie odpornoci zimujcych robotnic pszczoły miodnej, Apis mellifera L (Apidae) w oparciu o test działania ochronnego. Ann. UMCS, sec. DD, 61, 173. Sammataro D Report on parasitic honey bee mites and disease associations. Amer. Bee J. 137, 301. Shepherd R., Reader S., Falshaw A Chitozan functional properties. Glycoconj. J. 14, 535. Sokół R Wpływ lewamizolu na wybrane wskaniki immunologiczne i biochemiczne hemolimfy robotnic i trutni Apis mellifera z rodzin dotknitych inwazj Varroa destructor. Wyd. Uniw. Warmisko-Mazurskiego. Rozprawy i monografie, 74, Olsztyn. Swoboda-Danilkiewicz M Badania nad opracowaniem metody stymulacji odpornoci robotnic Bombus terrestris (Apidae). Rozprawa dokt. Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie. Tewarson N.C Nutrition and reproduction in the ectoparasitic honey bee (Apis mite) Varoa jacobsoni. Rozprawa dokt. Eberhardt-Karls-Univesität, Tübingen. Yang X., Cox-Foster D.L Impact of an ectoparasite on the immunity and pathology of an invertebrate: Evidence for host immunosuppression and viral infection. PNAS 102, Zheng I., Zhang I., Lin H., McIntosh M.T., Malacrida A.R Toll-like receptors in invertebrate innate immunity. ISJ 2, 105. Summary. This article considers the problem of immunesuppression and its control in the honey bee, describing immunostimmulatory compounds claimed to have positive effects and evaluating their role in enhancing immune capability. The review further discusses their use as alternative strategies and approaches to diseases control. The immune system has an important role in the homeostasis of the honey bee body including the control of infections and parasite invasions. The stressors such as invasion of Varroa destructor and environment pollution often disturb the functions of the immune system. There is a growing need to control, prevent or minimize the devastating effects of immunosuppressant and diseases in bees without recourse to toxic chemicals or antibiotic. In the European Community the use of drugs and chemicals that may contaminate honey, pollen, propolis and royal jelly is completely prohibited. Therefore, interest is developing in compounds that confer protection and enhance immune reactivity. The agents currently under scruting for bees include chitosan, purple coneflower (Echinaceae purpurea) extract, furanocoumarins, klotramisole ane levamisole. All of them are endogenous mediators in the bee body with strong regulatory effects on the immune system of the honey bee. Key words: honey bee, immunestimmulation, chitosan, purple coneflower extract, furanocoumarins, klotramisole, levamisole