ZAŁĄCZNIK B6 Metodyka analizy oddziaływania na awifaunę

Transkrypt

1 TOM B ZAŁĄCZNIKI TEKSTOWE ZAŁĄCZNIK B6 Metodyka analizy oddziaływania na awifaunę Wykonał: dr Marcin Polak dr Jarosław Wiącek Warszawa, grudzień 2010 r.

2 Spis treści 1. ZałoŜenia do Metodyki oceny oddziaływania na ptaki Skala oceny Źródła danych ZałoŜenia metodyczne Określenie szerokości stref oddziaływania dróg na populacje gatunków lęgowych Określenie szerokości stref oddziaływania dróg na populacje gatunków migrujących Sposób wykonania analiz Wykorzystanie danych Skalowanie wskaźników Określenie wag wskaźników

3 1. ZAŁOśENIA DO METODYKI OCENY ODDZIAŁYWANIA NA PTAKI 1.1. Skala oceny Analizie poddano wszystkie inwestycje ujęte w Programie. Rozpatrywano kolizje przebiegu inwestycji z Obszarami Specjalnej Ochrony Ptaków w ramach Sieci Natura 2000, ostoje ptaków o znaczeniu europejskim (IBA), korytarzami migracji ptaków oraz Parkami Narodowymi. Prawdopodobieństwo wystąpienia znaczącego negatywnego oddziaływania inwestycji na obszary chronione i korytarze migracji przedstawiono w 3- stopniowej skali: 1-brak oddziaływania, 2-oddziaływanie prawdopodobne, 3-oddziaływanie pewne. 1 brak oddziaływania: Stwierdzono w przypadku bezpośredniej kolizji inwestycji z obszarem chronionym lub korytarzem migracji lub połoŝenia w buforze do metrów od obszaru, kiedy inwestycja nie niszczy lub nie zmienia siedliska wykorzystywanego przez ptaki podczas toków, odbywania lęgów, Ŝerowania lub odpoczynku w trakcie migracji. 2-oddziaływanie prawdopodobne: Stwierdzono w przypadku bezpośredniej kolizji inwestycji z obszarem chronionym lub korytarzem migracji lub połoŝenia w buforze do metrów od obszaru, kiedy inwestycja powoduje utratę części siedlisk wykorzystywanych przez ptaki podczas odbywania toków, lęgów, Ŝerowania lub odpoczynku w trakcie migracji, ale utrata zajętego lub przekształconego siedliska nie powoduje straty większej niŝ 1% populacji danego gatunku na danym obszarze. 3-oddziaływanie pewne: Stwierdzono w przypadku bezpośredniej kolizji inwestycji z obszarem chronionym lub korytarzem migracji lub połoŝenia w buforze do metrów od obszaru, kiedy inwestycja powoduje utratę części siedlisk wykorzystywanych przez ptaki podczas odbywania toków, lęgów, Ŝerowania lub odpoczynku w trakcie migracji, a utrata zajętego lub przekształconego siedliska powoduje straty większe niŝ 1% populacji danego gatunku w danym obszarze, szczególnie gdy dotyczy to gatunków kluczowych dla obszaru Źródła danych Inwentaryzacja Lasów Państwowych obejmująca grunty Skarbu Państwa wykonana w latach Dane szczegółowe zestawione w bazie GIS o siedliskach przyrodniczych oraz wybranych gatunkach roślin i zwierząt. Inwentaryzacja siedlisk i gatunków w obszarach Natura 2000 wykonana w 2007 r. przez Biura Urządzania Lasów. Dane szczegółowe zestawione w bazie GIS obejmujące wybrane obszary siedliskowe i występujące w nich siedliska przyrodnicze oraz wybrane gatunki roślin i zwierząt. Monitoring przyrodniczy GIOŚ. Dane o stanie zachowania siedlisk przyrodniczych i populacji roślin i zwierząt w wybranych obszarach Natura Struktura uŝytkowania gruntów, baza Corine-Biotops (GIS). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski pod red. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN, Gdańsk Regionalne monografie awifaunistyczne. Niepublikowane dane autorów. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce pod red. Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. OTOP, Marki Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tomiałojć L., Stawarczyk T. pro-natura Wrocław

4 Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. Ptaki T.7 i 8. pod red. Gromadzki M Monitoring ptaków lęgowych poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią, pod red. P. Chylarecki, A. Sikora. Z. Cenian GIOŚ Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny. pod red. A. Sikora, P. Chylarecki, G. Neubauer. GDOŚ, Wykorzystywano równieŝ informacje przekazywane przez ornitologów z róŝnych regionów kraju ZałoŜenia metodyczne dane o udziale podstawowych siedlisk (pola, łąki, lasy, tereny antropogeniczne) w strefie oddziaływania inwestycji (w buforach 300 i metrów) uzyskane w oparciu o bazę danych Corine Biotops (GIS) wykorzystano do oszacowania potencjalnego oddziaływania na populacje gatunków związanych z tymi siedliskami; wielkość krajowych populacji lęgowych, analizowanych gatunków ptaków przyjęto w oparciu o Atlas ptaków lęgowych Polski , pod redakcją Sikory i innych (2007), z zastrzeŝeniem, Ŝe dane te mogą być w niektórych przypadkach niepełne, gdyŝ stan wiedzy prezentowanej w podręczniku kończy się na roku 2007; dla oszacowania wielkości populacji, która moŝe znaleźć się w strefie oddziaływania inwestycji ujętych w Programie wykorzystano zagęszczenia lęgowych gatunków ptaków wymienionych w I Załączniku Dyrektywy Ptasiej. Prognozę w skali kraju, w odniesieniu do róŝnych typów siedlisk, wykonano w oparciu o wszelkie dostępne źródła opublikowane w ostatnich latach (Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003, Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 poradnik metodyczny, Gromadzki (red.) 2004, Atlas ptaków lęgowych Polski , pod redakcją Sikory i innych 2007) oraz ornitologiczne monografie regionalne; analiza przelotu w obszarach OSO Natura 2000, IBA oraz korytarzach migracyjnych wykonano w oparciu o dane SDF, materiały zawarte w opracowaniu: Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny. pod red. A. Sikora, P. Chylarecki, G. Neubauer oraz własne dane autorów. Dotychczas, zagadnienie korytarzy migracji ptaków w Polsce nie doczekało się gruntownego, ksiąŝkowego opracowania, dlatego teŝ przedstawione analizy są efektem autorskiego podejścia ekspertów w oparciu o wyŝej przedstawione pozycje oraz posiadaną na ten temat wiedzę; określenie granic oraz przebiegu korytarzy migracyjnych ptaków w Polsce oparto na układzie sieci rzecznej, połoŝenia mokradeł, torfowisk, zbiorników wodnych, linii brzegowej wybrzeŝa (GIS) oraz danych ornitologicznych przedstawionych powyŝej; z załoŝenia wędrówki ptaków mają charakter międzynarodowy, w związku z tym odstąpiono od zwyczajowego podziału na korytarze o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i lokalnym na rzecz podziału opartego o natęŝenie przelotu na konkretnych szlakach wędrówkowych; w opracowaniu wykorzystano równieŝ dostępne dane o lokalizacji stref ochronnych ptaków. Ograniczeniem tej analizy były niepełne dane, pozyskane tylko z czterech województw; w części dotyczącej fragmentacji i zajęcia siedlisk przyjęto, Ŝe zniszczeniu ulegną te fragmenty siedlisk, które znajdą się w pasie drogowym i zostaną zajęte pod drogę, jak równieŝ te fragmenty, które będą zbyt małe, aby zaspokajać wszystkie potrzeby osobników danego gatunku ptaka. 3

5 1.4. Określenie szerokości stref oddziaływania dróg na populacje gatunków lęgowych Dla małych i średniej wielkości ptaków przyjęto wartość 300 m, gdyŝ jak wykazały najnowsze badania jest to wartość graniczna, poniŝej której moŝna się spodziewać negatywnego oddziaływania drogi na ugrupowania ptaków (Palomino & Carrascal 2007). Badacze hiszpańscy, badając zespoły awifauny w centralnej Hiszpanii w róŝnych typach siedlisk (lasy, zakrzewienia, pastwiska) na punktach obserwacyjnych, zaproponowali ogólny model, który wskazuje na istnienie progu 300 m. PoniŜej tej wartości naukowcy zaobserwowali znaczące oddziaływanie drogi i istotne modyfikacje składu jakościowego i ilościowego zespołu ptaków zasiedlających badany teren. Podobnie badania skandynawskie wskazują na istotne oddziaływanie ruchu drogowego na niektóre parametry ekologii rozrodu muchołówek Ŝałobnych w strefie bezpośrednio przylegającej do drogi (Kuitunen et al. 2003). W przypadku duŝych ptaków, posiadających rozległe areały osobnicze, przyjęto arbitralną granicę 3000 m, kierując się przede wszystkim dystansem oddziaływania hałasu drogowego. 4

6 Tab. 1.1 Szerokość strefy oddziaływania drogi na populacje gatunków lęgowych w Polsce wymienionych w I Załączniku dyrektywy Ptasiej w odniesieniu do obszaru wykorzystywanego przez te gatunki Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Strefa oddziaływania (m) 1 perkoz rogaty Podiceps auritus bąk Botaurus stellaris bączek Ixobrychus minutus ślepowron Nycticorax nycticorax czapla nadobna Egretta garzetta czapla biała Egretta alba czapla purpurowa Ardea purpurea bocian czarny Ciconia nigra bocian biały Ciconia ciconia łabędź krzykliwy Cygnus cygnus kazarka Tadorna ferruginea podgorzałka Aythya nyroca trzmielojad Pernis apivorus kania czarna Milvus migrans kania ruda Milvus milvus bielik Haliaaetus albicilla gadoŝer Circaetus gallicus błotniak stawowy Circus aeruginosus błotniak zboŝowy Circus cyaneus błotniak łąkowy Circus pygargus orlik krzykliwy Aquila pomarina orlik grubodzioby Aquila clanga orzeł przedni Aquila chrysaetus orzełek włochaty Hieraaetus pennatus rybołów Pandion haliaetus raróg Falco cherrug sokół wędrowny Falco peregrinus jarząbek Bonasa bonasia cietrzew Tetrao tetrix głuszec Tetrao urogallus kropiatka Porzana porzana zielonka Porzana parva derkacz Crex crex Ŝuraw Grus grus szczudłak Himantopus himantopus szablodziób Recurvirostra avosetta kulon Burhinus oedicnemus mornel Charadrius morinellus 300 5

7 39 sieweczka morska Charadrius alexandrinus dubelt Gallinago media łęczak Tringa glareola biegus zmienny schinzii Calidris alpina batalion Philomachus pugnax mewa czarnogłowa Larus melanocephalus mewa mała Larus minutus rybitwa rzeczna Sterna hirundo rybitwa popielata Sterna paradisaea rybitwa białoczelna Sternula albifrons rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus rybitwa czarna Chlidonias niger puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum puszczyk mszarny Strix nebulosa puszczyk uralski Strix uralensis uszatka błotna Asio flammeus włochatka Aegolius funereus lelek Caprimulgus europaeus zimorodek Alcedo atthis kraska Coracias garrulus dzięcioł zielonosiwy Picus canus dzięcioł czarny Dryocopus martius dzięcioł białoszyi Dendrocopus syriacus dzięcioł średni Dendrocopus medius dzięcioł białogrzbiety Dendrocopus leucotus dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus lerka Lullula arborea świergotek polny Anthus campestris podróŝniczek Luscinia svecica wodniczka Acrocephalus paludicola jarzębatka Sylvia nisoria muchołówka mała Ficedula parva muchołówka białoszyja Ficedula albicollis gąsiorek Lanius collurio dzierzba czarnoczelna Lanius minor ortolan Emberiza hortulana Określenie szerokości stref oddziaływania dróg na populacje gatunków migrujących Dla określenia wielkości strefy oddziaływania Programu dla gatunków ptaków migrujących i zimujących na obszarach OSO Natura 2000, IBA oraz w korytarzach migracyjnych analizowano: 6

8 obszary regularnie skupiające co najmniej osobników ptaków wodnobłotnych jednego lub więcej gatunków (analizowano w buforze 3 000m od skraju drogi); obszary tzw. wąskich gardeł wędrówkowych (bottleneck sites), gdzie regularnie występuje w czasie wiosennej lub jesiennej migracji przynajmniej bocianów, lub przynajmniej migrujących ptaków szponiastych lub Ŝurawi (bufor 3 000m). Analizowane gatunki ptaków wodno-błotnych obejmują następujące rodziny: nury Gavidae perkozy Podicipedidae pelikany Pelecanidae kormorany Phalcrocoracidae czaplowate Ardeidae bocianowate Ciconiidae ibisowate Threskiornithidae kaczkowate Anatidae Ŝurawie Gruidae chruściele Rallidae ostrygojady Haematopodidae szczudłonogi Recurvirostridae kulony Burhinidae Ŝwirowcowate Glareolidae siewkowate Charadridae bekasowate Scolopacidae mewy Laridae rybitwy Sternidae wydrzyki Stercorariidae 2. SPOSÓB WYKONANIA ANALIZ 2.1. Wykorzystanie danych Dane szczegółowe zestawione w bazach numerycznych analizowano za pomocą narzędzi GIS w celu uzyskania wartości bezwzględnych. Występowanie róŝnych typów siedlisk ptaków prognozowano na podstawie udziału procentowego poszczególnych typów siedlisk w ogólnej powierzchni zajętej pod inwestycję w bazie Corine Land Cover. Przy ocenie efektów ilościowych i jakościowych fragmentacji siedlisk wzięto pod uwagę: biologię gatunków z I Załącznika DP, które mogą być naraŝone na to oddziaływanie (w szczególności wielkość i sposób uŝytkowania areału osobniczego); wielkość populacji gatunków załącznikowych oraz migrujących lub zimujących gatunków wodno-błotnych, która będzie naraŝona na oddziaływanie; rodzaj oddziaływań (np. śmiertelność, wpływ hałasu itd.), na które mogą być naraŝone analizowane gatunki ptaków Skalowanie wskaźników W poniŝszej tabeli przedstawiono szczegółowo kryteria oceny moŝliwego negatywnego wpływu inwestycji drogowych na ptaki oraz analizę róŝnorodnych siedlisk wykorzystywanych na róŝnych etapach cyklu Ŝyciowego ptaków: sezonu lęgowego, migracji lub zimowania. Nieco skomplikowany wygląd tabeli oraz czterostopniowy system oceny nie przekłada się bezpośrednio na trzystopniową syntezę, która jako ostateczny efekt analiz zamieszczono w części głównej Prognozy. Przy wyznaczeniu wagi kaŝda inwestycja w przypadku kolizji z obszarem Natura 2000, ostoją ptasią (IBA), korytarzem 7

9 migracji, rezerwatem lub parkiem krajobrazowym była rozpatrywana według kryteriów zamieszczonych w tabeli w kontekście dostępnych danych (róŝna szczegółowość materiałów). Wartością graniczną był powszechnie stosowany w procesie ocennym próg zniszczenia 1% siedlisk ptaków. W celu zróŝnicowania statusu ochronnego gatunków ptaków wpisanych do Załącznika I Dyrektywy Ptasiej dokonano subiektywnego określenia wag wskaźników. Niektóre gatunki takie jak np. lerka czy gąsiorek są silnie zagroŝone i rozproszone w Europie Zachodniej, a w Polsce występują dywanowo i powszechnie w całym kraju. W związku z tym w przeprowadzonych analizach skali oddziaływania poświęcono im mniejszą wagę w przeciwieństwie do gatunków skrajnie rzadkich i naraŝonych na wyginięcie (np. głuszec, orzeł przedni, puchacz). Po przeanalizowaniu konkretnej inwestycji dokonywano oceny w skali 1-3, a jej efekt umieszczano w tabeli. Wielowątkowość kaŝdej oceny oraz róŝna szczegółowość dostępnych danych wejściowych wymusza elastyczne podejście i przedstawienie syntetycznych i zgeneralizowanych wyników. Podejście to zastosowano dla podniesienia przejrzystości porównania analizowanych inwestycji oraz wynikającego stąd zawęŝenia skali oceny. 8

10 Wskaźnik Szczegółowość i dostępność danych Metoda oceny Jednostka/przedział wysoka Metody GIS ha lub km 2 Ubytek lub wzrost Zmiana powierzchni siedliska niska Metody GIS Szacunkowe w skali <1% >1% mała duŝa Zmiany struktury siedliska niska szacunkowe w skali mała duŝa wysoka Metody GIS 1-10%,11-20%,21-30%... Integralność rozdzielenie płatów siedliska i populacji niska Metody GIS Szacunkowe w skali 1-10%,11-20%,21-30%... małe średnie duŝe Ubytek lub wzrost wysoka Analiza liczebności <10% >10% Zmiana liczebności populacji gatunków z I Załącznika Dyrektywy Ptasiej Szacunkowe w skali mała duŝa niska Szacunkowe w skali mała duŝa Wysoka Metody GIS ha Ubytek lub wzrost Zmiana powierzchni potencjalnego siedliska dla gat. I zał. DP Średnia Niska Metody GIS Szacunkowe w skali <10% 10-20% >20% mała duŝa Spójność sieci Natura 2000 dla obszarów OSO Szacunkowe w skali mała duŝa 9

11 2.3. Określenie wag wskaźników Wagi wskaźników oddziaływania dla gatunków lęgowych, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej przedstawiono w skali 1-5, od najmniej istotnych (1) do najbardziej istotnych (5). Podane poniŝej wagi dotyczą prognozowanego negatywnego oddziaływania na ptaki w zaleŝności od powszechności występowania, gdzie szacunki oparto na podstawie częstości występowania gatunku w polach atlasowych (Sikora i inni 2007) oraz stopnia zagroŝenia gatunku w Polsce (Polska Czerwona Księga Zwierząt pod red. Z Głowacińskiego 2001, Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny pod red. M. Gromadzkiego 2004). 10

12 Tab. 2.1 Wagi wskaźników oddziaływania dla gatunków lęgowych, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej w skali 1-5, od najmniej istotnych (1) do najbardziej istotnych (5) Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Zmiana powierzchni lub/i struktury siedliska Fragmentacja siedliska Zmiana liczebności populacji 1 perkoz rogaty Podiceps auritus bąk Botaurus stellaris bączek Ixobrychus minutus ślepowron Nycticorax nycticorax czapla nadobna Egretta garzetta czapla biała Egretta alba czapla purpurowa Ardea purpurea bocian czarny Ciconia nigra bocian biały Ciconia ciconia łabędź krzykliwy Cygnus cygnus kazarka Tadorna ferruginea podgorzałka Aythya nyroca trzmielojad Pernis apivorus kania czarna Milvus migrans kania ruda Milvus milvus bielik Haliaaetus albicilla gadoŝer Circaetus gallicus błotniak stawowy Circus aeruginosus błotniak zboŝowy Circus cyaneus błotniak łąkowy Circus pygargus orlik krzykliwy Aquila pomarina orlik grubodzioby Aquila clanga orzeł przedni Aquila chrysaetus orzełek włochaty Hieraaetus pennatus rybołów Pandion haliaetus raróg Falco cherrug sokół wędrowny Falco peregrinus jarząbek Bonasa bonasia cietrzew Tetrao tetrix głuszec Tetrao urogallus kropiatka Porzana porzana zielonka Porzana parva derkacz Crex crex Ŝuraw Grus grus szczudłak Himantopus himantopus szablodziób Recurvirostra avosetta

13 37 kulon Burhinus oedicnemus mornel Charadrius morinellus sieweczka morska Charadrius alexandrinus dubelt Gallinago media łęczak Tringa glareola biegus zmienny schinzii Calidris alpina batalion Philomachus pugnax mewa czarnogłowa Larus melanocephalus mewa mała Larus minutus rybitwa rzeczna Sterna hirundo rybitwa popielata Sterna paradisaea rybitwa białoczelna Sternula albifrons rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus rybitwa czarna Chlidonias niger puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum puszczyk mszarny Strix nebulosa puszczyk uralski Strix uralensis uszatka błotna Asio flammeus włochatka Aegolius funereus lelek Caprimulgus europaeus zimorodek Alcedo atthis kraska Coracias garrulus dzięcioł zielonosiwy Picus canus dzięcioł czarny Dryocopus martius dzięcioł białoszyi Dendrocopus syriacus dzięcioł średni Dendrocopus medius dzięcioł białogrzbiety Dendrocopus leucotus dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus lerka Lullula arborea świergotek polny Anthus campestris podróŝniczek Luscinia svecica wodniczka Acrocephalus paludicola jarzębatka Sylvia nisoria muchołówka mała Ficedula parva muchołówka białoszyja Ficedula albicollis gąsiorek Lanius collurio dzierzba czarnoczelna Lanius minor ortolan Emberiza hortulana