Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Ptasiej na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi w 2007 roku

Transkrypt

1 NOTATKI I DONIESIENIA Dubelt 2 (2010) Dubelt 2 (2010), Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Ptasiej na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi w 2007 roku W 2007 roku na zlecenie Polskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków zinwentaryzowałem ptaki z Dyrektywy Ptasiej na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi (Pugacewicz 2007). Obszar ten, zwany dalej Ostoją, leży w południowowschodniej części woj. podlaskiego. Obejmuje odcinek doliny Narwi od Bondar do Suraża. Zajmuje powierzchnię 183,8 km 2, z czego na przeważnie naturalną pod względem hydrologicznym właściwą dolinę Narwi przypada 81,6 km 2. Pozostałą część Ostoi stanowią zmeliorowane fragmenty pradoliny Narwi wraz z większością Bagna Tyniewicze oraz różnej szerokości pasy wysoczyzn otaczających dolinę. W jej zachodniej części znajdują się Stawy Pietkowskie (2,0 km 2 ). W Ostoi dominują środowiska o charakterze otwartym (ok. 80% powierzchni), które obecnie w większości nie są użytkowane rolniczo. Lesistość wynosi 16%. Badania terenowe w 2007 r. prowadzono od początku kwietnia do pierwszej dekady sierpnia. Poświęcono im w sumie 735 godzin w ciągu 69 dni. W tym czasie na większości obszaru Ostoi wykonano 2-4 kontrole terenowe. Wybrane jej fragmenty o bogatszej awifaunie odwiedzono 5-7 razy. Liczenia wieczorno-nocne przeprowadzono w ciągu 35 dni, głównie w maju i czerwcu. Kontrole terenowe polegały zarówno na biernej obserwacji i nasłuchu ptaków prowadzonych w różnych środowiskach, jak też na aktywnym ich wyszukiwaniu podczas dokładnej penetracji terenu. Oba sposoby stosowano naprzemiennie na całym obszarze dostępnym dla pieszej penetracji. Do wykrywania gatunków o skrytym trybie życia zastosowano stymulację magnetofonową. W trakcie badań szczególną uwagę zwracano na wszelkie zachowania ptaków, które mogły świadczyć o okupowaniu rewirów i gniazdowaniu w danym miejscu. Lęgowość inwentaryzowanych ptaków określano w oparciu o kryteria przyjęte w Polskim Atlasie Ornitologicznym (Sikora et al. 2007) i zgodnie z zaleceniami dotyczącymi wybranych grup ekologicznych ptaków, w tym drapieżnych (Postupalsky 1974) i wodno-błotnych (Borowiec et al. 1981). Wszystkie istotne spostrzeżenia terenowe notowano na mapach topograficznych w skali 1:10000 i 1: Rok 2007 cechował się ogólnie niskim poziomem wody w dolinie Narwi Pod tym względem był on bardzo podobny do większości sezonów lęgowych ptaków na tym terenie w minionym dwudziestoleciu. Pomimo tego danych uzyskanych w tym sezonie nie można traktować jako reprezentatywnych dla tego okresu, ponieważ zachodzące w dolinie Narwi procesy eutrofizacyjne oraz postępujący zanik użytkowania rolniczego miały na kształtowanie się warunków siedliskowych ptaków wpływ nie mniejszy od poziomu wód. 83

2 E. Pugacewicz Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Pasiej.... Tab. 1. Liczebność ptaków (par/samców/samic) z Dyrektywy Ptasiej stwierdzonych w 2007 roku na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi. Table 1. Number of birds (pairs/males/females) from Birds Directive recorded in 2007 in OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi. (1) species, (2) valley of the river Narew, (3) Pietkowo fish ponds, (4) remaining areas, (5) total. Gatunek (1) Właściwa dolina Narwi (81,6 km 2 )(2) Stawy Pietkowskie (2,0 km 2 )(3) Część pozostała (100,2 km 2 )(4) Razem (183,8 km 2 ) (5) Botaurus stellaris Ciconia nigra 1 1 Ciconia ciconia Cygnus cygnus Pernis apivorus 2 4,5 6,5 Haliaeetus albicilla 1 1 Circus aeruginosus Circus pygargus Aquila pomarina Bonasa bonasia 0,5 8,5 9 Tetrao tetrix Porzana porzana Porzana parva Crex crex Grus grus Gallinago media Bubo bubo Caprimulgus europaeus 12,5 12,5 Alcedo atthis 3,5 0,5 4 Picus canus 0,5 0,5 1 Dryocopus martius Dendrocopos medius Dendrocopos leucotos Lullula arborea Anthus campestris Luscinia svecica Acrocephalus paludicola Sylvia nisoria Ficedula parva 1 1 Lanius collurio Emberiza hortulana

3 Dubelt 2 (2010) Wyniki badan zestawiono w tabeli 1 1. W granicach Ostoi w 2007 r. stwierdzono gniazdowanie pewne bądź wysoce prawdopodobne 31 dyrektywowych gatunków ptaków. Wśród nich na plan pierwszy wysuwa się derkacz Crex crex, który we właściwej dolinie Narwi był w tym roku gatunkiem bardzo licznym. Na niektórych przekrojowych wycinkach doliny osiągał on zagęszczenie ok. 50 samców/km 2, co jest najwyższą wartością stwierdzoną dotychczas w Polsce (Cempulik, Betleja 2007) i w całym areale gatunku (Iliczev, Flint 1987). Wysoką liczebnością odznaczał się też gąsiorek Lanius collurio, którego zagęszczenie lokalnie osiągało 19 par/km 2 (wg siatki kilometrowej na mapie topograficznej). Wartość ta należy do najwyższych ze stwierdzonych w Polsce (Ćwikowska, Ćwikowski 1996, Sikora 2007, van Manen 2003 cyt. za Goławski 2006, Pugacewicz 2009). Spośród gatunków mniej licznych uwagę zwraca dość wysoka liczebność dubelta Gallinago media (stwierdzono udany lęg) oraz zielonki Porzana parva. Dla dubelta Ostoja jest drugim pod względem ważności lęgowiskiem w Polsce, które skupia ok. 12% krajowej populacji (Dyrcz 2007). Natomiast zielonka na Stawach Pietkowskich osiąga najwyższe zagęszczenie wewnątrzbiotopowe w Polsce (por. Staszewski, Czeraszkiewicz 2000) i jedno z najwyższych w skali Europy (Glutz von Blotzheim et al. 1973, Dvorak, Koskimies 1997). Stosunkowo wysoką liczebnością wyróżniała się także lerka Lullula arborea, która poza właściwą doliną Narwi była gatunkiem licznym, osiągając w okolicach Janowa i Kaczał zagęszczenie 10,5 par/km 2, co należy do najwyższych wartości zanotowanych w Polsce (Dombrowski et al. 2007). Trzeba też podkreślić gniazdowanie w Ostoi 3 par łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus, co stanowiło 6% ówczesnej populacji krajowej (Sikora, Wieloch 2009). Poza gatunkami wymienionymi w tabeli 1, w lesie koło Strabli stwierdzono ślady długotrwałego pobytu zimą i w roku poprzednim (2006) dzięcioła trójpalczastego Picoides tridactylus, który opuścił to miejsce po wycince kornikowych świerków zakończonej na początku kwietnia 2007 r.. W tabeli 2 zestawiono dane na temat występowania i liczebności w różnych latach wszystkich dyrektywowych gatunków ptaków gniazdujących w Ostoi w okresie (Pugacewicz 1995, 2000 i dane niepubl.). Ich liczba w tym okresie wykazywała tendencję spadkową i w 2007 r. była o 18% mniejsza, aniżeli w latach Pomimo tego liczba gatunków o rosnącej liczebności była wyższa od wykazujących trend przeciwny. Tych pierwszych było bowiem 14, a drugich 12. Po 7 gatunków odznaczało się liczebnością stabilną bądź zmienną, a 3 gatunki gnieździły się tylko wyjątkowo. W grupie regresywnej było aż 8 gatunków z listy polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński 2001), mianowicie bączek Ixobrychus minutus, podgorzałka Aythya nyroca, kania czarna Milvus migrans, błotniak zbożowy Circus cyaneus, cietrzew Tetrao tetrix, batalion Philomachus pugnax, sowa błotna Asio flammeus i kraska Coracias garrulus. W grupie progresywnej były tylko 3 dyrektywowe gatunki z tej listy: puchacz Bubo bubo, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos i podróżniczek Luscinia svecica. Dowodzi to zmniejszenia 1 Niektóre wyniki tej inwentaryzacji w książce omawiającej polskie ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym zostały przez Grygoruka (2010) podane błędnie. 85

4 E. Pugacewicz Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Pasiej.... Tab. 2. Zmiany liczebności ptaków z Dyrektywy Ptasiej na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi w latach (Liczby podane w nawiasach odnoszą się do właściwej doliny Narwi). Trendy: + wzrostowy, spadkowy, 0 liczebność stabilna, +/ liczebność zmienna, W gatunek gniazdujący wyjątkowo. Tabela 2. Changes of bird number from Birds Directive in OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi in (Number in parentheses are for the Narew river valley). Tendency: + increasing, decreasing, 0 no changes, +/ fluctuating, W species breeding occasionally. (1) species, (2) tendency, (3) number of species. Gatunek (1) Trend (2) Botaurus stellaris 5-9 (2-3) 16 (13) 2 (1) +/ Ixobrychus minutus 1 ( ) Ciconia nigra 1-2 (0-1) 1 ( ) 1 ( ) 0 Ciconia ciconia 106 (29) 137 (20) 112 (10) +/ Cygnus cygnus 1-2 ( ) 3 (1) + Aythya nyroca 1 ( )? Pernis apivorus 4 (0-1) + ( ) 6,5 (2) + Milvus migrans 1 ( ) Haliaeetus albicilla 1 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 0 Circus aeruginosus (30-31) (76-77) 66 (46) +/ Circus cyaneus 1 (1) Circus pygargus (42-44) + (36-37) 47 (45) +/ Aquila pomarina 6 (3) + (2) 7 (2) 0 Pandion haliaetus (1985) W Bonasa bonasia + ( ) + ( ) 9 (0,5) + Tetrao tetrix (22-26) (10-13) 7-8 (6-7) Porzana porzana (29-40) 15 (15) 3-8 (3-8) Porzana parva (0-1) + ( ) 42 (1) 0 Crex crex + ( ) + ( ) 1009 (887) + 86

5 Dubelt 2 (2010) Grus grus 7 (5) 14 (11) 36 (27) + Philomachus pugnax 5-7 (5-7) 6 (6) Gallinago media (78-100) 65 (65) (93-94) +/ Sterna hirundo 6-13 (6-7) + (13) +/ Sterna albifrons 1 (1) W Chlidonias hybridus 0-2 (0-2) W Chlidonias niger 100 (61) + (9) Bubo bubo 1 ( ) 2 ( ) 2 (1) + Asio flammeus 1 (1) Caprimulgus europaeus + ( ) + ( ) 12,5 ( ) 0 Alcedo atthis 0-2 (0-2) 3 (3) 4 (3,5) + Coracias garrulus 1 (0,5) Picus canus 1 (0,5) 1 (0,5) 1 (0,5) 0 Dryocopus martius + (1) + (+) 26 (4) + Dendrocopos medius 15 ( ) + (+) 41 (7) + Dendrocopos leucotos 4-5 (0-1) + Lullula arborea + (0,5) + (+) 172 (14) + Anthus campestris (1) + ( ) 22 ( ) Luscinia svecica + ( ) + ( ) 23 (16) + Acrocephalus paludicola (18-23) 10 (10) 26 (26) +/ Sylvia nisoria + (48-55) + (+) 150 (68) + Ficedula parva 4 (1) + ( ) 1 ( ) Lanius collurio + (45-55) + (+) 891 (364) + Emberiza hortulana + ( ) + ( ) 40 ( ) 0 Liczba gatunków (3)

6 E. Pugacewicz Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Pasiej.... się w ostatnim czasie ogólnej wartości sozologicznej awifauny lęgowej zasiedlającej Ostoję. Przyczyny zmian w składzie i liczebności omawianych gatunków ptaków w Ostoi górnonarwiańskiej były związane głównie z postępującym wycofywaniem się z tego terenu ekstensywnego rolnictwa, co uwolniło sukcesję roślinną, oraz z zachodzącymi procesami eutrofizacyjnymi, które tę sukcesję wzmagały, a także z ciągłym obniżaniem się poziomu wód gruntowych i skróceniem czasu trwania wiosennych wylewów Narwi, co doprowadziło do degradacji siedlisk niektórych ptaków wodnobłotnych. Ważne znaczenie miało też ogólne osłabienie kondycji zdrowotnej drzewostanów wskutek zanieczyszczenia powietrza, a także działalność żerowa i hydrotechniczna bobrów Castor fiber oraz drapieżnictwo bardzo już rozpowszechnionej norki amerykańskiej Neovison vison (Pugacewicz 2007). Literatura Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: Cempulik P., Betleja J Derkacz Crex crex. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Ćwikowska B., Ćwikowski C Zagęszczenie lęgowe gąsiorka (Lanius collurio) w Górach Sanocko-Turczańskich. Bad. orn. Ziemi Przem. 4: Dombrowski A., Mackowicz R., Rzępała M Lerka Lullula arborea. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Dvorak M., Koskimies P Little Crake Porzana parva. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds). The EBCC Atlas of European Breeding Birds. Their dirstribution and abundance. T and AD Poyser. London. Dyrcz A Dubelt Gallinago media. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M., Bezzel E Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 5. Akademische Verlagsgesellschaft. Frankfurt am Main. Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce PWRiL. Warszawa. Grygoruk G Dolina Górnej Narwi. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP. Marki. Iliczev V.D., Flint V.E. (red.) Pticy SSSR. Kuroobraznyje, Żurawleobraznyje. Nauka. Leningrad. Postupalsky S Raptor reproductive success: Some problems with methods, criteria and terminology. Raptor Res. Report 2:

7 Dubelt 2 (2010) Pugacewicz E Awifauna lęgowa doliny górnej Narwi. Ptaki Półn. Podl. 1: Pugacewicz E. 2000msc. Inwentaryzacja rzadkich i ginących gatunków ptaków w dolinie Narwi na odcinkach Bondary-Suraż i Żółtki-Wizna. PTOP, Białystok. Pugacewicz E. 2007msc. Inwentaryzacja zagrożonych gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej UE na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi w 2007 roku. PTOP, Białystok. Pugacewicz E Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Ptasiej gniazdujących na polanach i w dolinach rzecznych Puszczy Białowieskiej w 2008 roku. Dubelt 1: Sikora A Gniazdowanie cennych gatunków ptaków na Wysoczyźnie Elbląskiej. Not. Orn. 48: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubaeur G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Sikora A., Wieloch M Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ. Warszawa. Staszewski A., Czeraszkiewicz R Awifauna lęgowa rezerwatu Świdwie i okolic w latach Not. Orn. 41: Results of census of birds from Birds Directive in OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi in 2007 Summary In 2007 in OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi (183,8 km 2 ) have been fund 31 breeding species form Birds Directive (Table 1). Among them most numerous species was Corncrake Crex crex (1009 calling males), which locally attained density of 50 males/km 2. Second most numerous species was Red-baked Shrike Lanius collurio (891 pairs), attaining locally density of 19 par/km 2. Relatively high density attained also Great Snipe Gallinago media (93-94 males) and Woodlark Lullula arborea (172 pairs). In Pietkowo fish ponds Little Crake Porzana parva attained highest density in Poland within one habitat - 20,6 pairs/km 2. In OSO have been breeding also 6% of the Polish population of Whooper Swan Cygnus cygnus. Species composition and number of species varied from year to year during the study period (Table 2). Following factors had most important effect: disappearance of traditional farming, eutrophication of habitats, decline of ground water table, shorter duration of spring flooding, lower quality of tree stands due to air pollution, activity of beavers Castor fiber and predation by American mink Neovison vison. Due to this changes declined average quality of local bird community. Autor: Eugeniusz Pugacewicz, Botaniczna 3, Hajnówka 89