Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji Dignitas Personae

Transkrypt

1 Grzegorz Mazur OP Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji Dignitas Personae. Istota in vitro Sztuczne zapłodnienie pozaustrojowe, określane w skrócie mianem in vitro ( dosł.,,w szkle"),,,polega na doprowadzeniu do zapłoduienia komórki jajowej poza organizmem kobiety poprzez zastosowanie jednej z kilkunastu odmian tej metody"'. Niniejszy artykuł podejmuje próbę pokazania, w jaki sposób tak zdefiniowane in vitro przeczy trzem dobrom, które Instrukcja Dignitas pesonae uznaje za podstawowe w kontekście leczenia niepłodności. Ze względu na przyjęty limit słów poniższe rozważania nie roszczą sobie pretensji do kompleksowego potraktowania tematu; mają raczej charakter wprowadzenia i przyczynku - szkicowego naświetlenia problemu z pozycji etycznycb przyjętycb w Instrukcji i dokumentach jej pokrewnych.. Trzy podstawowe dobra Na początku części drugiej, poświęconej nowym problemom związanym z przekazywaniem życia, Instrukcja Dignitas personae Ten rodzaj zapłodnienia odróżnić należy od sztucznego zapłodnienia wewnątrzustrojowego (sztucznej inseminacji), czyli tzw. in vivo, zachodzącego w narządach rodnych kobiety. Więcej na ten temat w: J. Orzeszyna, Teologiczno-moralny aspekt niepłodności w małżeństwie, Kraków 005, s A. Muszala, Sztuczne zapłodnienie, w: Encyklopedia Bioetyki, red. A. Muszala, Radom 009, s. 57.

2 08 Na skrzyżowaniu dróg Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontehcie Instrukcji stwierdza, że przy leczeniu niepłodności nowe techniki medyczne powinny uszanować trzy podstawowe dobra: a) prawo do życia i do integralności fizycznej każdej istoty ludzkiej od poczęcia aż do naturalnej śmierci; b) jedność małżeństwa, pociągającą za sobą wzajemne poszanowanie prawa małżonków do stania się ojcem i matką wyłącznie dzięki sobie; c) specyficznie ludzkie wartości płciowości, które «wymagają, by przekazanie życia osobie ludzkiej nastąpiło jako owoc właściwego aktu małżeńskiego, aktu miłości między małżonkami»" (DP ). Na początku trzeba zaznaczyć, że procedura in vitro z medycznego punktu widzenia nie spełnia dwóch założeń podanych w pierwszym zdaniu przytoczonego fragmentu: (I) nie jest techniką nową i () ze swej istoty nie leczy niepłodności. Co więcej, w aktualnej formie in vitro nie tylko nie leczy niepłodności, ale omija ten problem za cenę życia wielu dzieci, przy jednoczesnym obdarowaniu życiem jednego z nich (zakładając najbardziej optymistyczny scenariusz)'. Zapłodnienie dokonuje się w szkle" (zazwyczaj na płytce Petriego ), a więc poza organizmami rodziców, którzy po poczęciu niepłodni dziecka wciąż pozostają Louis Brown, pienvsze dziecko z probówki, urodziło się w Oldham w Wielkiej Brytanii w 978 r. Więcej na temat historii in vitro znaleźć można np. w: J. Orzeszyna, Teologiczno-moralny aspekt niepłodności w malżeństwie, dz. cyt., s Niska skuteczność in vitro dowodzi, że scenariusz ten często okazuje się znacznie mniej optymistyczny. Dignitas personae zwraca uwagę na to, że biorąc pod uwagę stosunek wszystkich wyprodukowanych embrionów do embrionów rzeczywiście narodzonych, liczba embrionów zniszczonych jest bardzo v.ysoka" (DP ). W przypisie m 7 Instrukcja dodaje, że obecnie nawet w największych ośrodkach wykonujących zabiegi sztucznego zapłodnienia liczba zniszczonych embrionów przekracza 80%". Na temat niszczenia embrionów oraz niskiej skuteczności in vitro zob. także: Ł. Szymański, In vitro, Kraków 009, s. 5-. Por. Szymon Babuchowski, 0 mitów o in vitro,,,gość Niedzielny'' nr, Artykuł dostępny w Internecie na stronie (.0.0). Biorąc w nawias aspekty medyczne, trzeba podkreślić, że na poziomie moralnym ważne i uzasadnione jest ukazanie niezgodności procedury in vitro z podstawowymi dobrami wymienionymi w Dignitas personae, ponieważ niezgodność ta dotyczy najbardziej fundame_n: talnych praw osoby ludzkiej, a także godności plciowośc ludzkiej i małżeństwa. I. Dobro pierwsze:,,prawo do życia i do integralnoś~i fizycz~ej każdej istoty ludzkiej od poczęcia aż do naturalne] sm,ercz. Pierwszemu dobru sprzeciwia się w procedurę przede wszystkim wpisane in vitro potraktowanie dziecka jako dobra użytecznego, a nie jako dobra samego w sobie. Zgodnie z etyką personahstyczną osoba jest takim dobrem, które stanowi cel sam w sobie i dlatego nigdy nie powinna być używana tylko jako środek do realizacji innych celów. Sformułowanie to, stanowiące pierwotnie treść drugiej formuły imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta, zostało rozwinięte przez Karola Wojtyłę i zastosowane do stworzenia tzw. normy personalistycznej. Norma personalistyczna,jako zasada o treści negatywnej stwierdza, że osoba jest takim dobrem, z którym nie godzi się używanie, które nie może być traktowane jako przedmiot użycia i w tej formie jako środek do celu. W parze z tym idzie treść pozytywna normy personalistycznej: osoba jest takim dobrem, że właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość"'. Por. l. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Wa~szawa 98, s. 6. Zob. np. K. Wojtyła, MiloH i odpowiedzialność, :,ublm ~0, s_- 8-0.,,No_rma personalistyczna stara się uwydatnić szcz_ególną _pozycję ~złoweka Jako os?by'. Jego stąd wynikającą odrębność i transcendencję", tenze, Czlowzek w polu odpowedzzalności Rzym-Lublin 99, s. 85. ' K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, dz. cyt., s..

3 0 Na skrzyżowaniu dróg Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji... Norma personalistyczna uzasadnia zatem, czemu niegodziwe jest instrumentalne poczynanie życia ludzkiego ( osobowego ), w którym ma ono służyć jedynie celom naukowym (przykładem są embriony przeznaczone wyłącznie do badań eksperymentalnych ) albo zaspokojeniu pragnień osób trzecich. Pragnienie posiadania dziecka jest naturalne i dobre, niemniej - w świetle etyki personalistycznej - to nie dziecko służy realizacji tego pragnienia, ale pragnienie to ma służyć osobie dziecka'. Jeżeli osoba jest takim dobrem, wobec którego jedynym właściwym i pełnowartościowym odniesieniem jest miłość, to akt poczęcia powinien być jednocześnie aktem miłości, a nie zespołem technicznych czynności w laboratorium, gdzie anonimowi pracownicy za odpowiednim wynagrodzeniem dokonują zapłodnienia w probówce. W tym kontekście widać wyraźnie, że procedura in vitro stanowi produkt cywilizacji materialistycznej, przyjmującej - pomimo «humanistycznych deklaracji» - prymat rzeczy w stosunku do osoby" (DM ). Ponadto trzeba zauważyć, że z samego faktu pragnienia kogoś nie wynika prawo do tego kogoś, nawet jeśli owemu niezaspokojonemu pragnieniu towarzyszy cierpienie. Jako osoba dziecko nie jest przedmiotem posiadania i dlatego nikomu się nie należy. Nie istnieje prawo do posiadania dziecka, ponieważ nie istnieje prawo do posiadania drugiego człowieka. Chcąc zilustrować tę konstatację, można posłużyć się Już w pierwszym zdaniu Instrukcja Dignitas personae stwierdza:,,każdej istocie ludzkiej, od poczęcia aż po naturalną śmierć, należy się godność osoby. Ta podstawowa zasada, wyrażająca wielkie tak dla ludzkiego życia, powinna znaleźć się w centrum refleksji etycznej nad badaniami naukowymi w dziedzinie biomedycyny, które w dzisiejszym świecie nabierają coraz większego znaczenia" (DP J ). Słowa eksperyment" używam tutaj w znaczeniu, w jakim posługuje się nim Instrukcja Donum vitae, a więc w znaczeniu aktywnej interwencji medycznej. Biorąc pod uwagę terminologię dominującą we współczesnej literaturze bioetycznej (choć niekoniecznie prawniczej), należałoby mówić raczej o badaniach naukowych". R. Plich, Metoda in vitro- moralnie zła,,,wiadomości KAI",..007, s.. Tekst dostępny w Internecie na stronie: prostym przykładem z życia: jeśli chłopakowi podoba się dziewczyna, pragnie z nią być, ale z tego faktu nie wynika przecież, że chłopak automatycznie ma do tej dziewczyny prawo. A przecież chłopak odkrywa w sobie naturalną skłonność, pragnienie, pociąg do dziewczyny i cierpi, kiedy nie może go zaspokoić. Podobnie, kiedy małżonkowie w sposób naturalny pragną dziecka, to ich pragnienie nie oznacza jeszcze, że dziecko im się należy. Już Instrukcja Donum vitae wyraźnie zaznacza, że małżeństwo nie przyznaje małżonkom prawa do posiadania dzieci, lecz tylko prawo do podjęcia takich aktów naturalnych, które same przez się są przyporządkowane przekazywaniu życia" (DV II, B, 8). Warto podkreślić raz jeszcze: pragnienie dziecka jest naturalne i dobre. Problem leży w godziwych lub niegodziwych ( etycznie dopuszczalnych lub niedopuszczalnych) sposobach realizacji tego pragnienia. Etyczny sprzeciw wobec rzekomego prawa małżonków do dziecka ma na celu zwrócenie uwagi przynajmniej na dwa fakty. Po pierwsze, każde dziecko jest darem i dlatego nikomu się nie należy. Wynika to z samej natury daru: gdyby dar należał się komukolwiek, nie byłby już darem'. Po drugie, dziecko, jak każda osoba ludzka, ma swoje prawa. W kontekście in vitro na podkreślenie zasługują prawa do tego, by: być poczętym w akcie wzajemnego fizycznego i duchowego oddania się rodziców, rozwijać się w łonie matki, być zrodzonym i wychowanym w kochającej się rodzinie. Etyczny sprzeciw wobec in vitro nie musi zatem być wymierzony przeciwko małżonkom; sprzeciw ten ma raczej na celu obronę praw poczynającego się dziecka. Małżonkom borykającym się z problemem niepłodności bez wątpienia należy się szacunek i współczucie. W niektórych okolicznościach wina moralna, jaką ponoszą, uciekając się do procedury in vitro, może być pomniejszona:,,kościół uznaje słuszność Tamże. Tamże.

4 Na skrzyżowaniu dróg Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji.. pragnienia dziecka i roznmie cierpienia małżonków dotkniętych problemem bezpłodności. Jednakże tego pragnienia nie można przedkładać nad godność każdego ludzkiego życia, posuwając się aż do panowania nad nim. Pragnienie dziecka nie może usprawiedliwiać jego «produkowania», podobnie jak niechęć wobec dziecka już poczętego nie może usprawiedliwiać porzncenia go lub zniszczenia" (DP 6) Naruszeniem prawa do życia i do integralności fizycznej, które w kontekście leczenia niepłodności Instrukcja Dignitas personae wymienia jako pierwsze,jest także niszczenie lub zamrażanie (kriokonserwacja) tzw. embrionów nadliczbowych. Podczas procedury in vitro, w jej obecnym kształcie, część wyprodukowanych embrionów ginie, część przeznaczona zostaje do wykorzystania w eksperymentach medycznych, a pozostałe zwykle się zamraża i przechowuje jak surowiec To logika produkcji, w sposób jaskrawy przeciwna logice daru Jan Paweł II przypomina w encyklice Evangelium Vitae, że życie ludzkie jest darem, który przyjmujemy po to, aby go ponownie ofiarować". Rodząc nowe życie, rodzice przekonują się, że dziecko,,,choć jest owocem ich wzajenmego daru miłości, jest zarazem darem dla obojga- darem, który wypływa z daru" (EV 9). Kriokonserwacja, choć różni się od bezpośredniego prowadzi, sprzeciwiając się zabicia istoty ludzkiej, niejednokrotnie do niego tym samym darowi życia. Z tego powodu,jest nie do pogodzenia z szacunkiem należnym embrionom ludzkim: zakłada ich produkowanie in vitro; wystawia je na poważne niebezpieczeństwo śmierci albo naruszenie ich integralności fizycznej, ponieważ znaczący ich procent nie przeżywa procesu zamrożenia i rozmrożenia; Na ten temat zob. także: J. Orzeszyna, Teologiczno-moralny aspekt niepłodności w małżeństwie, dz. cyt., s. -6; tenże, Dramat niepłodności małżeńskiej i sposoby jego przezwyciężania, w: Świętość ludzkiego życia. Wokół Instrukcji Dignitas personae", red. T. Rerań, Wrocław 009, s. 80n. Por. A. Muszala, Sztuczne zapłodnienie, dz. cyt., s. 57n. R. Plich, Metoda in vitro - moralnie zła, dz., cyt., s.. pozbawia je, przynajnmiej czasowo, możliwości przyjęcia i kształtowania w łonie matki; naraża je na dalsze szkody i manipulacje" (DP 8) Odrzncenie logiki daru w dziedzinie przekazywania życia i zastąpienie jej logiką produkcji z reguły prowadzi do działań o charakterze eugenicznym. Na niebezpieczeństwo to wskazuje Instrukcja Dignitas personae, zauważając, iż embriony uzyskane in vitro, u których występują wady, są od razu odrzucane. Coraz częstsze są przypadki, że pary, które nie są bezpłodne, korzystają z metody sztucznego przekazywania życia jedynie w tym celu, by móc dokonać genetycznej selekcji swoich dzieci" (DP 5). Wymownym komentarzem do tego fragmentu są następujące słowa biskupów polskich z listu z dnia 8 października 0 I O r., skierowanego do przedstawicieli najwyższych władz państwowych:,,zapłodnienie in vitro to młodsza siostra eugeniki - rzekomo procedury medycznej - o najgorszych skojarzeniach z nie tak odległej historii. Procedura zapłodnienia pozaustrojowego zakłada bowiem «selekcję» zarodków, która oznacza ich uśmiercenie. Chodzi o eliminację słabszych zarodków ludzkich, zdiagnozowanych jako nieodpowiednie, czyli o «eugenizm selektywny», piętnowany wielokrotnie przez Jana Pawła II i inne autorytety"'. Na koniec warto dodać, że procedura in vitro pozwala parom hetero- lub homoseksualnym na zamówienie" dziecka posiadającego określone właściwości. Kilka lat temu dwie niesłyszące lesbijki złożyły zamówienie na głuche dziecko i dzięki metodzie in vitro ich życzenie zostało spełnione'. Wolno się spodziewać, że wpływ na kreowanie cech Zob. takż~ N. Brzózy, Zamrażanie embrionów i praktyka kriokonserwacji ludzkich gamet, w: Swiętość ludzkiego życia, dz. cyt., s List biskupów polskich do przedstawicieli najwyższych władz państwowych dostępny jest na stronie /ekai.pl/biblioteka/dokumenty/x997/biskupi-przestrzegaja przed-ustawami-nie-do-pogodzenia-z-racjami-naukowymi-i-dekalogiem-warszawa pazdziemika-r/ (pobrano.0.0). D.M. Shanghavi, Wanting Babies Like Themselves, Same Parents Choose Genetic Defects,,,The New York Times", Artykuł dostępny jest w Internecie na (pobrano.0.0).

5 Na skrzyżowaniu dróg ludzkich będzie coraz większy. Dlaczego bowiem nie uwzględnić konsumenckich praw" osób żyjących w związkach małżeńskich lub partnerskich do kontroli nad cechami upragnionego potomstwa? II. Dobro drugie: jedność małżeństwa pociągająca za sobą wzajemne poszanowanie prawa małżonków do stania się ojcem i matką wyłącznie dzięki sobie". Na prawo małżonków do stania się ojcem i matką wyłącznie dzięki sobie" wyraźnie wskazuje Instrukcja Donum vitae. Odpowiadając na pytanie o to, dlaczego przekazywanie życia ludzkiego powinno mieć miejsce tylko w małżeństwie, autorzy dokumentu stwierdzają:,,wierność małżonków w jedności małżeńskiej pociąga za sobą wzajemny szacunek dla ich prawa do stania się ojcem i matką wyłącznie dzięki sobie" (DV II, A, I). Nietrudno dostrzec, iż procedura in vitro ignoruje to prawo. Małżonkowie stają się rodzicami nie tyle dzięki sobie, co raczej dzięki pracy techników medycznych w laboratorium, na skutek czego wzajemna wyłączność w procesie prokreacji zostaje zagubiona. Wytwarzanie zarodków w laboratorium dokonuje się za cenę sprowadzenia męża do roli «zapładniacza», żony do roli «inkubatora», a dziecka do roli «produktu»"'. Z teologicznego punktu widzenia procedura ta uprzedmiatawia również samego Boga, który na życzenie rodziców, za pośrednictwem laboratoryjnych techników, ma w wybranym przez człowieka momencie stworzyć nowe ludzkie życie. Procedura in vitro ingeruje w duchowe, fizyczne, emocjonalne i psychiczne zjednoczenie małżonków, w ich intymność. Przenosi pewien aspekt tego zjednoczenia w świat technologii, uniezależniając poczęcie od aktu małżeńskiego. Techniki sztucznego zapłodnienia, jak ujął to Jan Paweł II, powołując się nadonum vitae, są nie do przyjęcia K. Knotz, Pobieranie nasienia w celu leczenia niepłodności, artykuł dostępny w Internecie na 89 (pobrano.0.0). Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji... 5 z punktu widzenia moralnego, ponieważ oddzielają prokreację od prawdziwie ludzkiego kontekstu aktu małżeńskiego" (EV ). Oczywiście, nie każdą formę korzystania ze zdobyczy medycyny w dziedzinie metod sztucznego zapłodnienia uznać należy za moralnie niegodziwą. Magisterium Kościoła podaje w tej kwestii jasne kryterium: o ile należy wykluczyć wszelkie techniki sztucznego zapłodnienia heterologicznego oraz techniki sztucznego zapłodnienia homologicznego, zastępujące akt małżeński", o tyle dopuszczalne są... te metody, które mają na celu wspieranie aktu małżeńskiego i jego płodności" (DP, por. DV II, B, 6). Zastosowany w powyższym cytacie podział technik sztucznego zapłodnienia na heterologiczne i homologiczne domaga się komentarza. Zapłodnienie heterologiczne ma miejsce wówczas, gdy poczęcie następuje przez połączenie gamet, z których przynajmniej jedna pochodzi od dawcy niebędącego współmałżonkiem"'. Zapłodnienie homologiczne natomiast dokonuje się w małżeństwie i oznacza zapłodnienie komórek jajowych dostarczonych przez żonę za pomocą plemników pobranych od męża" In vitro heterologiczne stanowi źródło poważnych trudności praktycznych. Po pierwsze, przynajmniej jedno z małżonków żyje ze świadomością, że nie wychowuje swojego biologicznego dziecka, co może prowadzić do problemów psychicznych i silnych napięć w malżeństwie Po drugie, problematyczna staje się kwestia tożsamości dziecka, a przez to jego relacji z rodzicami prawnymi, biologicznymi i genetycznymi'. Obydwie trudności praktyczne znajdują swoje przedłużenie na poziomie etycznym. Ponieważ przekazywanie życia powinno być owo- J. Orzeszyna, Teologiczno-moralny aspekt niepłodności w małżeństwie, dz. cyt., s. 8. Tamże, s.. Por. T. Ślipko, Bioetyka. Najważniejsze problemy, Kraków 009, s. 75n. Zob. P. Bortkiewicz, W służbie życia, dz. cyt., s. 6.

6 ,', 6 Na skrzyżowaniu dróg. ~.f. -ia r.. ¼.. :,,, Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji... 7 cem i znakiem wzajemnego oddania osobowego małżonków", a związek istniejący między małżonkami udziela im w sposób obiektywny i niezbywalny wyłącznego prawa do stania się ojcem i matką wyłącznie dzięki małżeństwa. sobie", in vitro heterologiczne bezpośrednio narusza jedność Instrukcja Donum vitae pisze o tym tak:,,uszanowanie jedności małżeńskiej i wierności małżonków domaga się, by dziecko było poczęte w małżeństwie... Uciekanie się do gamet osoby trzeciej, by zdobyć spermę lub jajo, powoduje pogwałcenie wzajemnego zobowiązania małżonków i uchybienie jednej z podstawowych właściwości małżeństwa, jaką jest jego jedność" (DV II, A, ). Trudność dotycząca tożsamości dziecka dotyczy, z etycznego punktu widzenia, fundamentalnego zagadnienia ludzkiej godności. Godność poczętego hetero logicznie dziecka zostaje naruszona poprzez pogwałcenie przysługującego mu prawa do poczęcia w małżeństwie i z małżeństwa"', a także poprzez pozbawienie go naturalnej synowskiej relacji do rodzinnego pochodzenia" Wynikające stąd problemy uderzają w jedność rodziny, ponieważ - jak już pokazano - prowadzą do zaburzeń więzi między małżonkami, a także osłabiają i zakłócają relacje między rodzicami i dziećmi III. Dobro trzecie: specyficznie ludzkie wartości płciowości, które wymagają, by przekazanie życia osobie ludzkiej nastąpiło jako owoc właściwego aktu ma/żeńskiego, aktu miłości między ma/żonkami". Trzecie dobro integralnie łączy się z drugim, jako że jedność małżonków znajduje swój szczególny wyraz w akcie małżeńskim, uwzględniającym wartości płciowości". Ściślej mówiąc, akt małżeński sprawia i współtworzy jedność małżeńską, której ostatecznym twórcą i dawcą J. Orzeszyna, Teologiczno-moralny aspekt niepłodności w małżeństwie, dz. cyt., s. 9. Tamże, s. 8. Tamże, s. 9. Tamże, s. 0. jest Bóg. W nauczaniu Kościoła akt małżeński stanowi swoiste środowisko naturalne" powstania nowego życia ludzkiego i jako taki łączy w sobie dwa nierozerwalne aspekty: rodzicielstwo (prokreację) i jedność (komunię, zjednoczenie) małżonków W encyklice Humanae vitae Paweł VI ukazuje nierozerwalność podwójnej funkcji zbliżenia małżeńskiego i jego konieczne powiązanie z miłością.,,jeżeli zatem - pisze papież - zostaną zachowane te dwa istotne elementy stosunku małżeńskiego, a więc oznaczanie jedności i rodzicielstwa, to wtedy zatrzymuje on w pełni swoje znaczenie wzajemnej i prawdziwej miłości... " (HV ). Podobnie rzecz ujmuje Instrukcja Dignitas Personae, odwołując się w sformułowaniu trzeciego dobra (patrz tytuł tego rozdziału) do aktu małżeńskiego jako aktu miłości. Wynika z tego, że akt małżeński, tak jak go rozumie i przedstawia Magisterium, jest nade wszystko aktem wzajemnej miłości małżonków. Warto przy tym dodać, że mowa tutaj nie o akcie seksualnym w ogóle, gdyż nie każdy akt seksualny jest aktem małżeńskim, ale o akcie miłości małżeńskiej stanowiącym rzeczywistość o wiele głębszą niż akt płciowy (genitalny) pomiędzy mężczyzną i kobietą, którym zdarzyło się pobrać Akt małżeński bowiem ze swej natury obdarza miłością i przekazuje życie, posługując się przy tym,językiem ciała" (por. FC ). Tak pojmowany stanowi wyraz prokreacji (współ-tworzenia nowego, osobowego życia), a nie reprodukcji, która odnosi się do rozrodczości"' na niższych, nieosobowych szczeblach życia (roślin Zob. Paweł VI, Encyklika Humanae vitae o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego, n.. W. May, Catholic Bioethics and the Gift of Human Life, Huntington, IN 008, s. 70. Łaciński tenninpro-creatio przetłumaczyć można jako udział w kreacji, w dziele stworzenia". Kreatorem jest Bóg, a małżonkowie współpracują z Nim w przekazywaniu życia osobowego. Rozrodczość wiąże się z biologiczną płodnością, mocą której dojrzałe jednostki określonego gatunku stają się rodzicami, wydając na świat potomstwo, czyli nowe jed-

7 8 Na skrzyżowaniu dróg "" I Aspekty moralne zapłodnienia in vitro w kontekście Instrukcji... 9 i zwierząt)'. Karol Wojtyła tak o tym pisał:,,ponieważ współżycie małżeńskie jest - winno być - realizacją miłości, i to na poziomie osobowym, przeto w niej też trzeba szukać właściwego miejsca dla rodzicielstwa. Jest to prosty wynik syntezy tych dwóch porządków: porządku natury i osoby. Mężczyzna i kobieta we współżyciu małżeńskim nie pozostają tylko i wyłącznie we wzajemnej relacji do siebie, ale silą faktu pozostają w relacji do nowej osoby, która właśnie dzięki ich zjednoczeniu może być stworzona (procreatio )". A zatem poczęcie, które dokonuje się poza aktem małżeńskim, będącym osobową realizacją miłości, tak jak ma to miejsce w in vitro, jest moralnie niegodziwe. Niegodziwość tę uznać należy za analogiczną do niegodziwości poczęcia dokonanego w wyniku gwałtu (również w małżeństwie, gdyż nie każdy akt seksualny w małżeństwie jest aktem miłości), seksu przedmałżeńskiego czy pozamałżeńskiego'. Taki akt nie odpowiada standardom prokreacji i zamienia się w reprodukcję. W przypadku in vitro ma on także dalekosiężne konsekwencje społeczne. W przywoływanym wyżej liście biskupi polscy wskazują na to, że,,prawne usankcjonowanie procedury in vitro pociąga za sobą nieuchronnie redefinicję ojcostwa, macierzyństwa, wierności małżeńskiej. Wprowadza także zamęt w relacjach rodzinnych i przyczynia się podkopania fundamentów życia społecznego"'. Innymi słowy, oddzielanie aspektu jednoczącego od prokreacyjnego w pożyciu małżeńskim, nostki tegoż gatunku. W obrębie gatunku Homo sapiens dzieje się podobnie. Człowiek jednak jest osobą i dlatego prosty, naturalny fakt stawania się ojcem czy matką posiada znaczenie głębsze: nie tylko «przyrodnicze», ale również osobowe", K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, dz. cyt., s. 0. Por. tamże, s. 5n. Zob. także P. Bortkiewicz, W sfużbie życia, t., Niepokalanów 999, S. 65. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, dz. cyt., s. 05. Upomnieć czy potępić? Z Haliną Bortnowską, Robertem Plichem OP, Marianem Tischnerem i Zbigniewem Zalewskim rozmawiają Krystyna Strączek i Micha/ Bardel,.,Znak (65) 008, s List biskupów polskich do przedstawicieli najwyższych władz państwo-wych, dz. cyt. do czemu towarzyszy przenoszenie poczęcia w świat technologii, nie jest indywidualną sprawą rodziców; ma trudne do przecenienia reperkusje społeczne. W tym kontekście biskupi zwracają również uwagę na fakt, że poczęte metodą in vitro dziecko może mieć trzy matki: genetyczną ( dawczynię materiału genetycznego), biologiczną ( tę, która je urodziła) i społeczną (tę, która je wychowuje). Ojcostwo w przypadku metody in vitro jest jeszcze trudniejsze do określenia. Tak zwani dawcy materiału genetycznego" bywają anonimowi, ale znane są też precedensy, że pociąga się ich do płacenia alimentów na rzecz dziecka poczętego z ich materiału genetycznego"'. Zakończenie Zapłodnienia in vitro w obecnej formie nie da się pogodzić ani z etyką personalistyczną i nauczaniem Kościoła w ogólności, ani z trzema dobrami podanymi przez Dignitas Personae w szczególności. Dobra te odwołują się do rzeczywistości fundamentalnych: życia i integralności fizycznej każdej istoty ludzkiej od poczęcia aż do naturalnej śmierci, jedności małżeństwa oraz wyłączności przekazywania życia w miłosnym akcie małżonków. Jak wyżej pokazano, procedura in vitro kłóci się z każdym z tych dóbr i dlatego z moralnego punktu widzenia nie może być zaakceptowana. Jednocześnie jednak obiektywna niegodziwość in vitro nie zawsze z jednakowym ciężarem przekłada się na osobistą winę moralną osób korzystających z tej metody. Szczególnie w sytuacji małżeństw borykających się z problemem niepłodności odpowiedzialność moralna i związana z nią wina mogą w niektórych okolicznościach być pomniejszone. Tamże.