Wiesław GABZDYL Marian GOROL GEOLOGIA I BOGACTWA MINERALNE GÓRNEGO ŚLĄSKA I OBSZARÓW PRZYLEGŁYCH

Transkrypt

1 Wiesław GABZDYL Marian GOROL GEOLOGIA I BOGACTWA MINERALNE GÓRNEGO ŚLĄSKA I OBSZARÓW PRZYLEGŁYCH WYDAWNICTWO POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ GLIWICE 2008

2 W obszarze śląsko-krakowskim odcinek profilu utworów wapienia muszlowego, obejmujący warstwy górażdżańskie, terebratulowe i karchowickie, reprezentują tzw. dolomity kruszconośne. Północno-zachodnia granica występowania dolomitów kruszconośnych przebiega po zachodniej stronie Bytomia, Tarnowskich Gór i Kalet. Lokalnie jako dolomity kruszconośne są wykształcone także warstwy gogolińskie. Okruszcowanie wykazują czasem przyspągowe partie warstw diploporowych (dolomity diploporowe). W Bytomiu-Bobrownikach, w obrębie dolomitów kruszconośnych i dolomitów diploporowych, występują różne formy krasu kopalnego wypełnione zwietrzeliną. W stropowej części dolomitów kruszconośnych znajdują się gniazda i buły limonitu, który był wydobywany w X I X i X X w. Na rok 1889 datuje się początek odkrywkowej eksploatacji dolomitu w tym rejonie. Po 100-letniej eksploatacji, na pograniczu Bobrownik i Suchej Góry, powstała głęboka odkrywka Blachówka" w formie wąwozu. W 1995 r. utworzono tu stanowisko dokumentacyjne o nazwie Blachówka" (fot. 26). W dolomitach diploporowych stwierdzono liczne skamieliny, reprezentujące głównie glony, m.in. Diplopora annulatissima [66]. Kajper to osady płytkich zbiorników wodnych, okresowo łączących się z morzem. Występują tu iłowce, iły, mułowce, piaskowce, wapienie i dolomity, przewarstwione gipsem, anhydrytem i węglem brunatnym. Margliste wapienie kajpru zaznaczają się występowaniem niewysokich wzgórz w obszarze Woźniki (Lubsza 360 m n.p.m.) - Koszęcin - Lubliniec, podobnie także koło Kluczborka. Łączna grubość utworów kajpru wynosi od 100^-180 m w części południowej do około 500 m w części północnej. Najmłodsze utwory triasu (retyk) reprezentują warstwy lisowskie i młodsze od nich warstwy woznickie. Warstwy lisowskie, o grubości do 150 m (głównie pstre iłowce), zostały odsłonięte m.in. w wyrobisku cegielni w Krasiejowie, gdzie później otwarto kopalnię iłu na potrzeby cementowni. Warstwy woznickie, o łącznej grubości do 200 m, zostały odsłonięte m.in. w Ligocie Dolnej, Oleśnie i Kocurach. Są one zbudowane z pstrych iłów i iłowców wykorzystywanych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. W okolicy Woźnik na powierzchni odsłaniają się wapienie zaliczane do retyku. Wyrobisko odkrywkowe nieczynnej Kopalni iłu w Krasiejowie posiada trzy poziomy wydobywcze, zawierające iły, iłowce i mułowce o barwach wiśniowoczerwonych i seledynowych, z poziomą laminacją. Zawierają one cenne w skali światowej nagromadzenia szczątków gadów i płazów późnotriasowych [66]. Podczas trwających od 1993 r. systematycznych prac wykopaliskowych w utworach górnego poziomu znaleziono fragmenty

3 60 szkieletu, tzw. krasiejowskiego pradinozaura Silesaurus opolensis (śląski jaszczur spod Opola). W 2005 r., niespełna 30 km na wschód od Krasiejowa, w starym wyrobisku cegielni w Lipiu Śląskim koło Lublińca (złoże Lipie Śląskie - Lisowice wieku retyckiego) odkryto, równie cenne jak w Krasiejowie, sfosylizowane szczątki kostne kręgowców późnotriasowych. Do roku 2008 zidentyfikowano tu m.in. liczne kości dużych dicynodontów (roślinożerne gady ssakokształtne) oraz tropy i kości co najmniej dwóch osobników dużego drapieżnego dinozaura z podrzędu teropodów. Dicynodont ze stanowiska w Lipiu Śląskim* jest najmłodszym z dotąd poznanych, a dinozaur, nazwany roboczo Smokiem z Lisowie", jest pierwszym dinozaurem odkrytym w Polsce i najstarszym przedstawicielem linii ewolucyjnej wielkich dinozaurów drapieżnych, na końcu której pojawił się Tyrannosaurus rex ( Utwory jury Utwory jury rozwinięte są na Wyżynie Wieluńskiej, na Obniżeniu Liswarty - Prosny i na Progu Herbskim. Na małym obszarze, pomiędzy Kluczborkiem, Byczyną i Gorzowem Śląskim, występują na powierzchni lub pod niewielkim przykryciem osadów czwartorzędowych utwory dolnej jury (Has). Zawierają one zlepieńce, piaskowce, piaski (piaskownia w Gosławiu), iły, łupki ilaste z syderytami, o łącznej grubości do 130 m (otw. wiertn. na wschód od Byczyny). Górna część tych utworów, tzw. warstwy łysieckie, zawiera iły i glinki ogniotrwałe. Na obszarze niecki bytomskiej utwory dolnej jury zachowały się fragmentarycznie, w formie płatów. Są to pstre iły, glinki ogniotrwałe i piaski z wkładkami limonitów. W okolicy Woźnik, a na większym obszarze w okolicy Zawiercia, występują węglonośne utwory liasu (warstwy blanowickie). Sttnowisko paleontologiczne Lisowice

4 112 Złoże Kozy koło Bielska-Białej, zaniechane w 1995r., zawiera piaskowce lgockie. Udział łupków ilastych w tym złożu dochodzi do 45%. W wyrobisku występują ruchy masowe zarówno na ścianie eksploatacyjnej, jaki na zwałowisku odpadów Kopaliny ilaste Kopaliny ilaste, stosowane w przemyśle ceramiki budowlanej (czerwonej), występują w utworach karbonu, triasu (retyk), jury (Has), kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Są to łupki ilaste, iłowce, iły, lessy, gliny lessopodobne, gliny zwałowe i gliny aluwialne. We wszystkich ogniwach karbonu górnego występują iłowce (łupki ilaste), będące surowcem do wyrobu ceramiki budowlanej. Na tym surowcu bazowały cegielnie, m.in. w Czerwionce, Chwałowicach, Mikołowie, Pawłowie i Brynowie. W niektórych pokładach węgla GZW występują wkładki (przerosty) łupków ogniotrwałych o ogniotrwałości sp. W kop. Ziemowit zasoby łupku ogniotrwałego wynosiły około 1,7 min t. Łupek ogniotrwały był eksploatowany w Brzezince k. Mysłowic. Stanowił surowiec dla przemysłu materiałów ogniotrwałych. Jeszcze innym surowcem ilastym mogą być bentonity (iły bentonitowe), występujące w warstwach porębskich poniżej pokładu 610, w rejonie Radzionkowa (nieczynna kop. Powstańców Śląskich), Chorzowa i Sosnowca. Jest to kompleks iłów montmorillonitowych o grubości 6-8 m. W jego przyspągowej części znajduje się ławica grubości lm, zawierająca około 90% montmorillonitu. Surowiec ten może być wykorzystywany w odlewnictwie, w wiertnictwie, w przemyśle chemicznym i tłuszczowym oraz do rekultywacji terenów pogórniczych. W okolicach Ozimka (Krasiejów), Kluczborka (Ligota Dolna i Bąków) oraz Byczyny (Gołkowice) występują iłowce i iły retyckie, tworzące warstwy lisowskie i młodsze od nich warstwy woznickie. Iłowiec z warstw lisowskich był wydobywany, dla przemysłu cementowego, ze złoża Krasiejów, w ilości 98 tys. t w 2002 r. Obecnie eksploatację zaniechano, a zasoby tego złoża określa się jako pozabilansowe. Warstwy woznickie, odsłonięte m.in. w Ligocie Dolnej, Bąkowie, Oleśnie i w Kocurach, zawierają dobry surowiec dla przemysłu ceramiki budowlanej. Złoża iłów i iłowców retyckich znajdują się także w Panoszowie (eksploatowane złoża Patoka i Leśna), w Jeżowej, w Woźnikach oraz w Lipiu Śląskim i Lisowicach koło Lublińca (złoże Lipie Śląskie - Lisowice). Złoża w Panoszowie

5 zawierają iły typu klinkierowego, na bazie których można produkować wyroby cienkościenne. Kopaliny ilaste liasu, w postaci iłów przydatnych dla przemysłu ceramiki budowlanej, występują w Nasalach na południowy wschód od Byczyny, w Kozłowicach na południe od Gorzowa Śląskiego i w Boroszowie na północ od Olesna. Surowce liasowe są lepszej jakości niż większość surowców retyckich. Można z nich uzyskiwać wyroby cienkościenne. Jedno z największych złóż w Kozłowicach, o średniej grubości 16 m, zawiera szare iły. W Komprachcicach występują szare iły margliste wieku kredowego, zawierające 10-25% CaC0 3. Utwory trzeciorzędowe serii poznańskiej zawierają zielone i szarozielone iły. Jeśli nie zawierają siarczków, gipsu i marglu, stanowią wysokoplastyczny surowiec ceramiczny. Są eksploatowane dla wielu zakładów ceramiki budowlanej, m.in. w Skarbiszowicach, Szydłowie i Dąbrowie koło Niemodlina, Brzegu, Niwnicach i Prusinowicach koło Nysy, Maciejowicach koło Otmuchowa i w Paczkowie. W Paczkowie iłom towarzyszy węgiel brunatny, wykorzystywany w procesie produkcji ściennych pustaków poryzowanych. Trzeciorzędowe iły (miocen) zapadliska przedkarpackiego, występujące w okolicach Gliwic i Rybnika, były użytkowane jako surowiec ceglarski. W Chwałęcicach koło Rybnika było duże wyrobisko cegielni, w którym ukazywał się kontakt ilastych osadów miocenu z glinami morenowymi plejstocenu. Liczne tu były głazy polodowcowe. W utworach czwartorzędowych występują takie surowce ilaste, jak gliny zwałowe, lessy, gliny lessopodobne i gliny aluwialne. Surowce te były i są wykorzystywane przez szereg zakładów ceramiki budowlanej. Gliny zwałowe zajmują znaczne powierzchnie, lecz mają małą grubość - do kilku metrów. Występuje w nich morenowy materiał skalny i margiel. Nadają się jedynie do produkcji cegły pełnej. Lessy i gliny lessopodobne zajmują znaczne powierzchnie w okolicy Prudnika, Nysy, Głubczyc i Wodzisławia Śląskiego. Grubość tych utworów sięga 9-15 m. Jest to surowiec chudy, wolny od marglu, nadający się do wyrobu cegły pełnej i klinkieru. W dolinach rzecznych występują gliny aluwialne (mady i gliny napływowe) o grubości 2-4 m. Są eksploatowane w Konradowej Nyskiej, Kobylicach i Starym Popielowie. W Strzeleczkach, obok glin zwałowych, eksploatuje się iły zastoiskowe. W obszarze Cieszyn - Bielsko-Biała bazę zasobową surowców ilastych tworzą fliszowe łupki cieszyńskie (złoże zaniechane cegielni Skoczów), iły mioceńskie oraz gliny aluwialne, zwietrzelinowe i lessowe [60]. Złoże Rybarzowice (cegielnia Kubica), ekploatowane w latach , zawiera rzeczne mułki piaszczyste, z których