AKADEMIA GÓRNICZO - HUTNICZA IM. STANISŁAWA STASZICA W KRAKOWIE

Transkrypt

1 AKADEMIA GÓRNICZO - HUTNICZA IM. STANISŁAWA STASZICA W KRAKOWIE WYDZIAŁ GEOLOGII, GEOFIZYKI I OCHRONY ŚRODOWISKA ZAKŁAD GEOLOGII OGÓLNEJ I MATEMATYCZNEJ Praca dyplomowa Nazwisko i imię: Kierunek studiów: Specjalność: Temat pracy dyplomowej: Maria Surdel InŜynieria Środowiska Geoturystyka Znalezisko triasowych gadów i płazów na skalę światową w Krasiejowie. Plan rozwoju gminy w oparciu o stałe muzeum szczątków kostnych. Ocena:... Promotor: dr Jarosław Kędzierski Kraków

2 AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA Wydział: Kierunek: Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska InŜynieria Środowiska TEMATYKA PRACY I PRAKTYKI DYPLOMOWEJ dla studenta V roku studiów magisterskich Specjalność geoturystyka Maria Surdel (imię i nazwisko studenta) TEMAT PRACY DYPLOMOWEJ: Znalezisko triasowych gadów i płazów na skalę światową w Krasiejowie. Plan rozwoju gminy w oparciu o stałe muzeum szczątków kostnych Promotor pracy: dr Jarosław Kędzierski Recenzent pracy: dr hab. inŝ. Tadeusz Słomka, prof. AGH Miejsce praktyki dyplomowej: Krasiejów - gmina Ozimek Znajomość języków obcych: angielski i rosyjski PROGRAM PRACY I PRAKTYKI DYPLOMOWEJ 1. Omówienie realizacji z promotorem 2. Zebranie i opracowanie literatury dotyczącej tematu pracy 3. Praktyka dyplomowa: a) Zwiedzenie wykopaliska w Krasiejowie i zapoznanie się z dostępnymi materiałami dotyczącymi projektu parku paleontologicznego oraz samego odkrycia b) Wywiad z naukowcami prowadzącymi badania oraz uczestnikami studenckich obozów poszukiwawczych; uczestnictwo w pracach wykopaliskowych c) Inwentaryzacja obiektów geoturystycznych i kulturowych na terenie Śląska Opolskiego 4. Kontynuacja pracy z okresu praktyki 5. Zebranie i opracowanie wyników pracy 6. Analiza wyników pracy, omówienie ich i zatwierdzenie przez promotora 7. Opracowanie redakcyjne TERMIN ODDANIA W DZIEKANACIE: (akceptacja kierownika zakładu) (podpis promotora) ZATWIERDZENIE (PRZEZ DZIEKANA LUB UPOWAśNIONEGO DYREKTORA INSTYTUTU) 2

3 Merytoryczna ocena pracy przez promotora: Końcowa propozycja oceny pracy Data:... Podpis:... Merytoryczna ocena pracy przez recenzenta: Końcowa propozycja oceny pracy Data:... Podpis:... 3

4 Składam serdeczne podziękowania Panu dr Jarosławowi Kędzierskiemu za opiekę merytoryczną oraz cenne uwagi udzielone w trakcie pisania tej pracy oraz Panu mgr Tomaszowi Kurek za pomoc techniczną i wsparcie duchowe. 4

5 SPIS TREŚCI: Wstęp...6 Cel i metodyka pracy...6 I Budowa geologiczna terenu badań Ukształtowanie powierzchni terenu Geologia i stratygrafia...9 II Znaleziska Krasiejowa Pradzieje Opolszczyzny - świat triasu Charakterystyka stanowiska Datowanie skamieniałości Przegląd kręgowców z Krasiejowa...26 III Dinopark Historia odkrycia Projekt Dinoparku Obecna sytuacja wykopaliska...46 IV Dinoturystyka Parki paleontologiczne w Polsce i na świecie Geoturystyka na świecie - szlakiem dinozaurów...56 V Walory turystyczne Opolszczyzny Walory przyrodnicze i krajobrazowe Zabytki Śląska Opolskiego Ocena atrakcyjności turystycznej gminy Ozimek Trasy rowerowe i ścieŝki dydaktyczne w okolicach wykopalisk

6 Wstęp Krasiejów to niewielka opolska wieś połoŝona ok. 20 km na wschód od Opola, z pozoru niczym nie wyróŝnia się spośród setek innych śląskich miejscowości. JednakŜe nazwa Krasiejów w ciągu ostatnich kilku lat, stała się znana w środowisku paleontologów całego świata. Dokonano tu bowiem niezwykłego odkrycia, mianowicie znaleziono tu warstwę skalną przepełnioną szkieletami gadów i płazów Ŝyjących ponad 230 mln lat temu. Pierwsze informacje odnośnie występowania na tym obszarze intrygujących skamieniałości pojawiały się juŝ w latach osiemdziesiątych. JednakŜe sprawa nabrała rozgłosu dopiero w 1997 roku, kiedy to prof. Jerzy Dzik z Instytutu Paleobiologii PAN zaciekawiony informacjami dotyczącymi tajemniczych opolskich skamielin postanowił sprawdzić to osobiście. Odtąd sprawą zajęła się Państwowa Akademia Nauk i Uniwersytet Opolski. Rozpoczęto prace wykopaliskowe. Rezultaty badań okazały się zaskakujące. Stanowisko paleontologiczne w Krasiejowie jest odkryciem na skalę światową, poniewaŝ tak duŝe nagromadzenia skamieniałości występują niezwykle rzadko. To prawdziwe cmentarzysko prehistorycznych zwierząt. Dodatkową sensacją okazał się fakt, iŝ znajdują się tu kości najstarszych spośród poznanych dotąd dinozaurów. Cel i metodyka pracy Głównym celem pracy jest określenie wpływu odkrycia na dalszy rozwój turystyczny gminy Ozimek oraz zaproponowanie planu zagospodarowania terenu wykopalisk w Krasiejowie. W 2001 roku powstał projekt budowy parku paleontologicznego na tym terenie. Zespół architektów, pod kierunkiem mgr inŝ. arch. Oskara Gąbczewskiego, wykonał szczegółowy plan zagospodarowania terenu wykopalisk. Koncepcja ta została entuzjastycznie przyjęta. Realizację tego przedsięwzięcia rozpoczęto wiosną 2004 roku. W związku z tym w swojej pracy niejako ograniczyłam się do prezentacji realizowanego projektu. Architekci opolskiego dinoparku przyznają, iŝ wzorowali się na planie niemieckiego dinoparku w Münchehagen. Tak więc, w dalszej części pracy dokonałam prezentacji kilku najsłynniejszych parków paleontologicznych świata. Mam nadzieję, Ŝe przedstawione przeze mnie przykłady przekonają czytelnika, iŝ tego typu inwestycje są opłacalnym przedsięwzięciem i jednym z najlepszych sposobów 6

7 przyciągnięcia zwiedzających. Pragnę tutaj podziękować panu Krzysztofowi Koźlikowi z Urzędu Gminy w Ozimku oraz pracownikom Urzędu Marszałkowskiego w Opolu za udostępnienie mi materiałów dotyczących projektu krasiejowskiego dinoparku. Niestety realizacja tego projektu wymaga czasu i ogromnych środków finansowych. Tymczasowy brak odpowiedniego zagospodarowania wykopaliska nie oznacza jednak, Ŝe miejsce to nie moŝe przyciągać turystów juŝ teraz. By tego dowieść przedstawiłam działalność organizacji Sinofossa Institute, która organizuje niezwykle popularne w ostatnich latach wyprawy szlakiem dinozaurów. Głównymi punktami wycieczek są stanowiska paleontologiczne, a uczestnicy wyprawy sami biorą udział w pracach wykopaliskowych. Popularność tego typu wypraw jest najlepszym dowodem, Ŝe stanowiska paleontologiczne mogą stać się waŝną atrakcją turystyczną. Śląsk Opolski poza stanowiskiem paleontologicznym w Krasiejowie, moŝe zaoferować turystom wiele innych, równie ciekawych miejsc. Jest to region bardzo atrakcyjny turystycznie. W swojej pracy przedstawiłam najsłynniejsze zabytki opolskiej ziemi. Piękne krajobrazy, doskonale utrzymane, wspaniałe zamki, cenne zabytki, wszystko to w połączeniu z dokonanym tu na skalę światową odkryciem, czyni z tego miejsca, jedno z atrakcyjniejszych w naszym kraju. NaleŜy więc zadbać o naleŝytą promocję tego regionu. Ciekawie zaprojektowana trasa turystyczna po Opolszczyźnie, na szlaku której znajdzie się Krasiejów, moŝe okazać się doskonałym sposobem zachęcenia do odwiedzenia wykopaliska. Być moŝe w przyszłości, kiedy budowa dinoparku dobiegnie końca, Krasiejów stanie się głównym celem wycieczek w tej części naszego kraju. Tymczasem jednak naleŝy uzbroić się w cierpliwość. Realizacja tego projektu to ogromne przedsięwzięcie finansowe, które znacznie przekracza moŝliwości gminy. Potrzeba sponsorów i zaangaŝowania wielu ludzi, by budowę krasiejowskiego dinoparku doprowadzić do końca. Niestety kłopoty finansowe to nie jedyny problem związany z tym odkryciem. Od samego początku sprawie tej towarzyszyły przykre skandale, kompromitujące wielu niewinnych ludzi. Przykładem jest szczególnie nagłośniona przez media sprawa kradzieŝy skamieniałości. Okazuje się, iŝ kości prehistorycznych zwierząt z Krasiejowa zostały wystawione na sprzedaŝ na jednej z niemieckich stron aukcyjnych. Jedna z opolskich gazet informuje, iŝ kręgi prehistorycznego metopozaura z wykopalisk w Krasiejowie moŝna kupić w internecie za 22,50 euro od sztuki. O kradzieŝ skamieniałości i wywiezienie ich za granicę, oskarŝono jednego z naukowców prowadzących badania. Z pewnością tego typu sensacje rzucają cień na całą sprawę i utrudniają znalezienie sponsorów. Jestem jednak przekonana, iŝ jeśli uda się zrealizować 7

8 projekt budowy parku paleontologicznego, Krasiejów stanie się miejscem znanym w całej Europie i to nie tylko w środowisku paleontologów. Powstanie mojej pracy poprzedziły badania terenowe, które prowadzone były w ramach praktyki dyplomowej Akademii Górniczo-Hutniczej w sierpniu 2004 roku. Zawarte w pracy informacje są wynikiem studiów literaturowych, własnych obserwacji jak równieŝ rozmów z mieszkańcami gminy oraz innych osób bezpośrednio zaangaŝowanych w sprawę tego niezwykłego odkrycia. Niniejsza praca zilustrowana będzie zdjęciami zrobionymi w trakcie trwania praktyki dyplomowej, a część opisowa bazować będzie na licznych pozycjach literaturowych. 8

9 I Budowa geologiczna terenu badań 1.1 Ukształtowanie powierzchni terenu Krasiejów leŝy we wschodniej części niziny Śląskiej, na Równinie Opolskiej w dolinie Małej Panwi. Równina opolska połoŝona jest na wysokości średnio m n.p.m. Największe jej obniŝenie to dolina Małej Panwi -180 m n.p.m. Zachodnią granicę doliny Małej Panwi stanowi krawędź erozyjna między Ozimkiem a Szczedrzykiem. Środkową część doliny zajmuje sztuczne jezioro Turawa, o powierzchni 14 km 2. Ryc.1 Lokalizacja Krasiejowa Z jeziorem tym związane są liczne elementy antropogeniczne (kanały, nasypy, urządzenia hydrotechniczne). Znaczny stopień przekształcenia krajobrazu dotyczy rejonu Ozimka, nieco mniejszy rejonu Turawy i Osowca. Wysokości terenu w obrębie doliny Małej Panwi wynoszą 181 m n.p.m. na wschodzie, do 155 m n.p.m. na zachodzie. (Trzepla 1995) Na północny-wschód od doliny Małej Panwi rozciąga się Próg Woźnicki, będący mezoregionem WyŜyny Śląskiej. Próg Woźnicki stanowi zespół wzniesień występujących m ponad Równiną Opolską. (Sobol 1996) Na obecny charakter rzeźby terenu miały wpływ: procesy akumulacji lodowcowej w okresie zlodowacenia środkowopolskiego, akumulacji rzecznej w okresie po ustąpieniu lądolodu oraz akumulacji eolicznej schyłku plejstocenu. Wpływ na rzeźbę miały takŝe procesy holoceńskiej erozji rzecznej oraz działalność człowieka w ciągu ostatnich kilkuset lat. Obszar ten jedynie w małym stopniu był przedmiotem badań i opracowań geologicznych. Szczegółowo zbadane zostały osady czwartorzędowe. Utwory starsze opracowano głównie na podstawie materiałów archiwalnych. 1.2 Geologia i stratygrafia Obszar równiny opolskiej w przewaŝającej części budują osady czwartorzędowe. Jedynie w Krasiejowie w rejonie Ozimka odsłaniają się osady retyku. Utwory triasu górnego tworzą tu podłoŝe osadów czwartorzędowych, a wspomniane odsłonięcia retyku stanowią niewielki procent powierzchni tego terenu. 9

10 Trias górny - (kajper) Osady górnego triasu w okolicach Krasiejowa zostały odkryte i dokładnie opisane juŝ w latach 70-tych przez wybitnego geologa Wiesława Bilana. Przewiercono tam pełen profil retyku. Wiercenie sięgnęło 40 m głębokości. OKRES EPOKA POZIOM od (mln.) Trias Kajper Wapień muszlowy Pstry piaskowiec retyk 204 noryk 216 karnik 228 ladyn 237 anizyk 245 olenek 250 induan 251 Tab.1 Tabela stratygraficzna wg International Commission on Stratigraphy (ICS) Zaobserwowano, iŝ zespół ten wykazuje wyraźną dwudzielność. Jego część dolna, przewiercona na długości kilku metrów, złoŝona jest z iłowców wiśniowoczerwonych z nieregularnymi smugami i plamami barwy seledynowej. W iłowcach tych występują wkładki gipsu w formie cienkich (1 5 cm) warstewek lub nieregularnego kształtu gniazd, średnicy najczęściej około 3 cm. W iłowcach licznie występują ramienice. Górna część omawianego zespołu osadów złoŝona jest z iłowców i mułowców pstrych, wiśniowoczerwonych i seledynowych, często laminowanych, zawierających liczne wkładki zlepieńców wapiennych. Niekiedy w obrębie omawianej części profilu wyróŝnić moŝna dwa charakterystyczne kompleksy osadów. W obrębie osadów kompleksu dolnego licznie występują ramienice. Ich girogonity uległy miejscami koncentracji, stanowiąc istotny element skałotwórczy. Rzadziej spotyka się szczątki fauny oraz detrytus zwęglonej flory. Kompleks iłowcowo-mułowcowy górny róŝni się od kompleksu dolnego brakiem wyraźnej laminacji. Wkładki zlepieńcowe są tu luźniejsze. (Bilan 1975) Bilan (1975) za wcześniejszymi autorami uznał strop występowania gipsu za konwencjonalną litostratygraficzną granicę między kajprem z retykiem. Deczkowski (1997) granicę tę, przy pewnym uzasadnieniu palinologicznym uznał za początek noryku. 10

11 Ryc. 2 Mapka geologiczna rejonu Opola z lokalizacją wierceń B. Profil wiercenia z okolic Krasiejowa oraz schemat korelacji wyróŝnionych ogniw w innych profilach. Bilan W., Profil retyku w Krasiejowie k. Opola. Zesz. Nauk. AGH. Kraków, T.1, z trias, 2 kreda, 3-miocen, 4-lokalizacja wierceń, 5-zlepieńce wapienne, 6-otoczaki skał węglanowych, 7- zlepieńce iłowe i iłowce gruzłowe, 8-piaski, 9-piaskowce, 10-mułowce,11-iłowce, 12-gipsy, 13-osady z laminacją przekątną Opisany wyŝej przez Bilana profil górnego triasu z Krasiejowa moŝna porównać z wykonanym przez J. Kłapcińskiego (1959) profilem górnego triasu z obszaru połoŝonego na północny-wschód od wału przedsudeckiego. Górna część górnego kajpru (wg J. Kłapcińskiego) wykazuje dwudzielność. Część niŝsza tego ogniwa złoŝona jest z iłołupków z wkładkami gipsu, a więc ma podobne wykształcenie jak część niŝsza profilu z okolic Krasiejowa, która naleŝy do kajpru górnego i stanowi jak się wydaje, stropową część górnego kajpru gipsowego. W wyŝszej części górnego poziomu kajpru górnego wkładki gipsu nie występują. Na uwagę zasługują tu partie profilu o wyglądzie brekcjowatym. Osady te (podobnie jak część wyŝsza profilu z Krasiejowa) wykazują cechy charakterystyczne dla 11

12 osadów retyckich. W wyŝszej części opisywanego profilu występują licznie nieregularnie rozsiane okruchy skał podłoŝa. Istotnym elementem są tu zlepieńce, które porównać moŝna z charakterystyczną dla górnośląskiego górnego triasu skałą znaną od wielu lat (F. Roemer, 1870) pod nazwą brekcji lisowskiej. (Bilan 1975) Osady formacji z Lisowa odsłonięte są w wyrobisku kopalni w Krasiejowie. Charakterystyczne dla tych osadów jest występowanie w nich ławic zlepieńcowatej skały węglanowo-ilastej, czyli wspomnianej brekcji lisowskiej. (Sobol 1996) Kreda Utwory kredowe nie zostały dotąd bezpośrednio stwierdzone na tym obszarze. Badania geofizyczne wskazują na moŝliwość występowania osadów kredowych na zachód od Ozimka w rejonie Zawada Lędziny. Kreda górna (Cenoman) Piaski, piaskowce i zlepieńce z glaukonitem. Osady naleŝące do cenomanu mają w okolicy Opola charakter transgresywny. W spągu profilu leŝą zlepieńce kwarcowe z glaukonitem. Pond nimi występują szare piaskowce z glaukonitem. Maksymalna miąŝszość tych osadów wynosi 40m. Na wschód od Ozimka w okolicach Lędzin, na głębokości 3,7m, leŝą piaski drobnoziarniste, zielonoszare. Zawierają one wśród minerałów cięŝkich 47% minerałów nieprzezroczystych i 26% glaukonitu. Mogą to być zwietrzałe i rozmyte osady piaszczyste cenomanu. (Trzepla 1995) Trzeciorzęd (neogen) Utwory trzeciorzędowe wydzielono na mapie na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Osady zaliczane do trzeciorzędu występują pod czwartorzędem w okolicy Turawy, na głębokości 9-16m; w okolicach Ozimka na głębokości 6m. W stanie wilgotnym mają one barwę niebieskoszarą lub zielonkawą, często z Ŝółtymi lub czerwonawymi plamami i strugami. Po wyschnięciu barwa zmienia się na białoszarą lub Ŝółtawą. Mułki z okolic Osowca i Ozimka w składzie minerałów cięŝkich mają wyłącznie minerały nieprzezroczyste. (Trzepla 1995) Mułki szare z okolic Opola, na podstawie badań paleobotanicznych, zostały zaliczone do najmłodszego miocenu. (Sadowska 1975) Czwartorzęd Rzeźba powierzchni podłoŝa czwartorzędu jest urozmaicona. Znaczącym jej elementem jest kopalna dolina Małej Panwi. Przebiega ona między Chrząstowicami 12

13 a Zawadą. Szerokość doliny wynosi około 2 km, głębokość około 70 m. Na północ od kopalnej doliny Małej Panwi, między Ozimkiem, Rzędowem i Łubnianami biegnie kopalna dolina szerokości 1 km i głębokości do 30 m, Pomiędzy obiema dolinami w rejonie Turawy i Ozimka istnieją wyniesienia podłoŝa czwartorzędu. (Trzepla 1995). Ryc. 3 Mapa geologiczna obszaru Krasiejowa - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski Arkusz Dobrodzień -842, Krzysztof Sobol, PIG Warszawa 1996 Ryc. 4 Przekrój geologiczny - skala pionowa 1: Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski Arkusz Dobrodzień -842, Krzysztof Sobol, PIG Warszawa

14 STRONA NA LEGENDĘ 14

15 II Znaleziska Krasiejowa 2.1 Pradzieje Opolszczyzny - świat triasu Stanowiska paleontologiczne takie, jak Krasiejów, moŝna nazwać oknami, przez które spojrzeć moŝna na procesy ewolucyjne i przemiany środowiskowe toczące się przed milionami lat - powiedział paleobiolog Jerzy Dzik, jeden z odkrywców skamielin. W krasiejowskiej stop-klatce widać jeden z ciekawszych momentów historii Ŝycia na Ziemi. Bez wątpienia trias jest jednym z najbardziej fascynujących okresów w dziejach ziemi. To najstarszy okres ery mezozoicznej trwający od mln lat. Budzi ogromne zainteresowanie i fascynuje nie tylko geologów. Nie bez przyczyny. Świat triasu był naprawdę niezwykły, zupełnie nie przypominał współczesnego. Rządziły w nim gady, a wśród nich jedne z największych istot, jakie kiedykolwiek istniały na Ziemi. Co prawda krasiejowskie dinozaury nie osiągały gigantycznych rozmiarów ok. 5 m wysokości. JednakŜe juŝ pod koniec mezozoiku pojawiły się gatunki mierzące ponad 30 jak np. odkryte w latach 80 kredowe dinozaury z Teksasu (Bilicka 2003). RównieŜ roślinność jest całkowicie odmienna i równie niezwykła jak Ŝyjące wówczas zwierzęta. Ląd porastały lasy z paproci nasiennych wysokich na kilka metrów i z gigantycznych jałowców i sekwoi mierzących około 20 metrów wysokości. Panowały wysokie temperatury charakterystyczne dla atmosfery okołorównikowej. Fot. 1 Tak wyglądała Polska 230 mln lat temu w okolicach Krasiejowa. Historia Naturalna Polski, cz.4 Imperium Gadów

16 Nie istniał równieŝ obecny układ kontynentów, w okresie tym występował jeden wielki kontynent Pangea, ukształtowany w poprzedniej erze paleozoicznej. Nie było dzisiejszych biegunów zimna ani pustyń. JednakŜe pod koniec triasu rozpoczynają się ogromne zmiany. Wielka Pangea zaczyna pękać, tworzą się liczne interkontynentalne morza i jeziora. Jedno z powstałych wówczas zbiorników wodnych obejmowało w przybliŝeniu obszar dzisiejszej Polski-południowej, Niemiec i Francji. Ryc. 5 Układ kontynentów oraz wygląd Europy Środkowej w późnym triasie. Sensacyjne odkrycia triasowych pra-dinozaurów - Jerzy Dzik, Opole 2003 Wspomniany zbiornik wodny nazywany jest w triasowym okresie jego istnienia - Basenem Germańskim, który prawdopodobnie rozciągał się od dzisiejszej Opolszczyzny aŝ 16

17 po Mazury. Krasiejów był więc bagnistym terenem leŝącym na wybrzeŝu. Dlatego ląd ten zamieszkiwały zarówno zwierzęta lądowe jak i wodne. Wody basenu Germańskiego osiągnęły najwyŝszy poziom i największe rozprzestrzenienie pod koniec środkowego triasu. Był to zbiornik epikontynentalnego morza, które posiadało połączenie z Tetydą. W wyniku regresji w górnym triasie, obszar Basenu w okolicach Krasiejowa powoli nabierał charakteru słodkowodnego jeziora, zasilanego lokalnymi rzekami. Krótkotrwałe podnoszenie poziomu wód jeziora powodowało podwyŝszenie podstawy erozji. Rzeki wpływające do jeziora przestawały wcinać się głęboko w doliny, co osłabiało ich siłę transportową. Mogły być więc przenoszone jedynie drobne osady. W ten oto sposób tworzyły się rozległe delty na brzegu jeziora. Badania prowadzone przez naukowców z PAN wykazały (Dzik 2000), iŝ ujście jednej z rzek znajdowało się właśnie w pobliŝu Krasiejowa. Nie da się określić wielkości ani biegu opolskiej rzeki. Wszelkie po niej pozostałości na południe od Krasiejowa, uległy bowiem zniszczeniu w późniejszych epokach geologicznych. Odnogi delty meandrowały, zmieniając co pewien czas kierunek. Kilka takich zmian widocznych jest w ścianach wyrobiska. MoŜna je odczytać z kierunku nachylenia warstwowania. Jedna z przerw w osadzaniu czerwonego mułu doprowadziła do zrównania jego powierzchni widocznego w całym wyrobisku. Potem wody podnosiły się a delta wycofała się na południe. To kulminacja stopniowego podnoszenia się poziomu wód oceanicznych zapoczątkowanego tuŝ po osadzeniu się piaskowca trzcinowego. Zapanował wówczas wilgotny klimat sprzyjający wzmoŝonej produkcji biologicznej na lądzie. W Krasiejowie uformowała się wtedy jednorodnej grubości metrowa warstwa stosunkowo drobnoziarnistego wapnistego iłu, w dole szarej barwy od zredukowanych związków Ŝelaza, wyŝej czerwonego od Ŝelaza utlenionego. Zawiera duŝe ilości ramienic i muszli słodkowodnych małŝów. Fakt ten jednoznacznie wskazuje, iŝ ił osadził się w słodkich wodach jeziora. Drobnoziarnistość osadu z kośćmi, stosunkowo duŝa zawartość substancji organicznej, wyraŝająca się jego ciemną barwą, i stała miąŝszość warstwy równieŝ sugerują jej jeziorne pochodzenie. (Dzik 2003) JednakŜe głównym przedmiotem badań w okolicach Krasiejowa są niezliczone kości płazów gadów i ryb, które zachowały się w wapiennych przewarstwieniach i konkrecjach tej warstwy. Na podstawie wspomnianych badań częściowo udało się juŝ poznać pradzieje Opolszczyzny. JednakŜe bardzo trudno wyobrazić sobie, jak wyglądało to miejsce przed 230 milionami lat. 17

18 Dziś to płaska równina pól uprawnych obrzeŝona ścianą młodego lasu, na którego tle rysują się rusztowania taśmociągów i prostopadłościany zabudowań młynów mielących skałę. WieŜa ładnego neobarokowego kościoła jaśnieje wśród zabudowań Krasiejowa z drugiej strony. Zamknijmy zatem oczy (po przeczytaniu) i zobaczmy to samo inaczej. Ujrzymy bezkresne błota, gdzieś na północy przechodzące w otwarte wody bezkresnego jeziora. Niewidoczne jednak, bo brzegi deltowych kanałów porastają wysokie na kilka metrów skrzypy. MoŜe między nimi dałoby się napotkać płaskie łby dwumetrowych płazów tarczogłowych, czy wygrzewające się na błotnych łachach cielska gadów przypominających krokodyle. Więcej dałoby się moŝe dojrzeć z lotu ptaka, ale podczas formowania się skał z Krasiejowa nie było jeszcze ptaków, ani nawet gadów latających. Tylko owady podobne były do dzisiejszych, choć miejsce barwnych motyli zajmowali przodkowie wojsiłek i złotooków. Gdyby jednak mimo to, siłą wyobraźni wznieść się w przestworza, ujrzałoby się za szuwarami zarośla drzewiastych paproci i trudnych do odróŝnienia od nich paproci nasiennych, a dalej na południe śródziemnomorskie lasy iglaste. MoŜe dałoby się wypatrzeć smukłe sylwetki kroczących na wyprostowanych nogach przodków krokodyli i pierwsze dinozaury. Zrywały się czasem do biegu na długich tylnych kończynach, przypominając wówczas biegnącego po falach bazyliszka. Jerzy Dzik Pierwsze polskie cmentarzysko dinozaurów, 2000 Ta niesamowita bardzo obrazowa wizja świata istniejącego ponad 200 mln temu pokazuje, Ŝe roślinność triasu była równie niezwykła jak Ŝyjące wówczas zwierzęta. Poznanie świata roślin z tak odległej przeszłości moŝliwe jest przede wszystkim dzięki tzw. analizie pyłkowej. Metoda ta polega na wydobyciu ze skały pyłku znajdującego się wewnątrz skamieniałych kotów kwiatowych. Paleobotanicy na podstawie badań mikroskopowych wydobytego pyłku potrafią określić gatunek rośliny. Niezwykłe jest równieŝ to, iŝ obserwując zmianę udziału głównych typów pyłku w kolejnych próbkach moŝemy zaobserwować ewolucję środowiska. Niestety metoda analizy pyłkowej w przypadku Krasiejowa nie mogła zostać wykorzystana. Pracujący tu paleobiolodzy stanęli przed niezwykle trudnym zadaniem. 18

19 Alkaliczne środowisko wapnistego osadu, tak korzystne dla fosforanowych kości, źle słuŝy szczątkom roślinnym. Zwykle pozostają po nich jedynie odciski i Ŝelaziste przebarwienia. Dlatego nie powiodły się dotąd próby wydobycia zarodników i pyłków ze skały. Zachowały się jedynie nieliczne szczątki flory. Najliczniej przetrwały nasiona, łuski nasienne i szpilki roślin iglastych, rzadsze są fragmenty sagowców, miłorzębów i skrzypów. Najpospolitszym wśród skamieniałości gatunkiem roślinnym są iglaste drzewa Voltzia. W Krasiejowie masowo występują szczątki roślinne tego gatunku: łuski szyszek, nasiona, fragmenty gałązek. W rzeczywistości nie był to jednak gatunek dominujący, był jedynie najbardziej odporny na zniszczenie. Pojedyncze znaleziska dowodzą, iŝ na brzegu krasiejowskiego jeziora występowały m.in. sagowce o pierzastych liściach (Pterophyllum) a takŝe przypuszczalni krewniacy dzisiejszego miłorzębu o sporych lancetowatych liściach bez głównego nerwu (Desmiophyllum). (Dzik 2003) Niestety w Krasiejowie udokumentowana jest jedynie znikoma część triasowej flory. Więcej informacji odnośnie świata roślin tamtej epoki czerpiemy z badań prowadzonych w okolicach Krasiejowa, a nie bezpośrednio w miejscu odkrycia skamieniałości. Pyłki i zarodniki roślin poznane dzięki wierceniom geologicznym wykonanym w okolicy, stały się głównym źródłem wiedzy na temat roślinności tamtej epoki. Badania w tym zakresie prowadziła dr Teresa Orłowska-Zwolińska (1983) z Państwowego Instytutu Geologicznego. Dzięki temu wiadomo, na czym polegały zmiany środowiskowe w czasie triasu oraz jakie zespoły roślinne rozwijały się na brzegu Basenu Germańskiego. (Dzik 2000) Krasiejowscy paleobiolodzy czerpali równieŝ wiedzę ze znalezisk w niemieckiej części tego samego zbiornika, gdzie szczątki flory zachowały się zdecydowanie lepiej. Pozwoliło to uzyskać pełniejszy obraz świata roślin sprzed 230 mln lat. Na podstawie badań niemieckich i polskich naukowców stwierdzono, Ŝe brzegi rzek porastały zarośla duŝych skrzypów, a takŝe reliktowych juŝ w triasie pozostałości paleozoicznych kalamitów Neocalamites i Schizoneura. Głębiej rozciągały się zarośla z róŝnorodnymi paprociami nasiennymi o pierzastych lub dłoniasto podzielonych liściach, a na wyniesieniach sagowce i pokrewne im benetyty z wielkim i językowatymi lub palmowymi liśćmi. Lasy z Voltzia rozciągały się zapewne jeszcze głębiej w ląd. (Dzik 2003) 2.2 Charakterystyka stanowiska Krasiejów jest jednym z niewielu miejsc na świecie gdzie w takiej obfitości zachowały się szczątki zwierząt ery mezozoicznej ery dinozaurów. 19

20 To cenne stanowisko dostarcza wielu istotnych informacji, dzięki którym moŝemy lepiej poznać świat zwierząt, które Ŝyły w niewyobraŝalnie wręcz odległej przeszłości. Prace badawcze prowadzone są od 1993 roku, swoje apogeum osiągnęły w czasie studenckich obozów poszukiwawczych w latach Obfitość stanowiska przeszła jednak najśmielsze oczekiwania. Mimo cięŝkiej pracy wielu ludzi, nadal ogromna część złoŝa kostnego nie została zbadana. Pozostało jeszcze wiele do odkrycia. Do tej pory udało się rozpoznać w zadawalającym stopniu zaledwie kilka gatunków triasowych gadów. Najlepiej zostały rozpoznane duŝe kręgowce, m.in. metopozaury, fitozaury. Ale nawet te zidentyfikowane gatunki wymagają dalszych badań. Odnaleziono równieŝ wiele pojedynczych kości. Jest wśród nich kręg szyjny gada naczelnego o ciele kilkumetrowej długości, kość zębowa hatterii, niezidentyfikowane dotąd kości szczękowe i wiele innych. Tak więc jeszcze niejeden gatunek czeka tu na swoje odkrycie. Znaleziono równieŝ sporo kompletnych szkieletów ryb ganoidowych w wapiennych konkrecjach. Pozwoliło to na ich wstępną rekonstrukcje. (Dzik 2005) Opracowano juŝ listę pospolitych gatunków flory i fauny występujących w Krasiejowie. Jest ona jednak cały czas uzupełniana i weryfikowana, związku z nowymi odkryciami. Ryc. 6 Blokdiagram przedstawiający połoŝenie złoŝa kostnego w Krasiejowie Cmentarzysko kości gadów triasowych w Krasiejowie - Przewodnik Zjazdu Polskiego Tow. Geologicznego 2005, Dzik & Sulej, 2004 Analizując dokładnie stanowisko paleontologiczne zaobserwowano pewną zaleŝność pomiędzy składem gatunkowym odkrytych kręgowców a ich rozmieszczeniem w profilu. Kości kręgowców występują na dwóch poziomach, róŝniących się składem gatunkowym. Na dolnym horyzoncie dominują kości zwierząt wodnych, natomiast górny to 20

21 nagromadzenie skamieniałości zwierząt lądowych. Przypuszczalnie dolny poziom to dno zbiornika wodnego (Basenu Germańskiego), natomiast górny to juŝ jego brzeg. W dolnym poziomie kościonośnym dominują słodkowodne labiryntodonty ( płazy tarczogłowe ) metopozaury i znacznie rzadsze krokodylokształtne - gady naczelne Paleorhinus arenaceus. Odkryto tu kilkadziesiąt czaszek metopozaurów i kilka czaszek Paleorhinus (dochodzących do 70 cm, same zwierzęta osiągały długość 3,5 m). W górnym poziomie kościonośnym dominuje drapieŝny płaz tarczogłowy cyklotozaur. Występują tu teŝ inne gatunki m.in. roślinoŝerny aetozaur i słynny krasiejowski pradinozaur silezaur. W obu poziomach występują fragmenty szkieletów teratozaura naleŝącego do największych drapieŝników późnego triasu. Oprócz kręgowców lądowych, w obydwu horyzontach, znaleźć moŝna dość bogatą faunę ryb (zęby ryby dwudysznej Ceratodus, duŝe fragmenty i pojedyncze łuski szkieletów ryb ganoidowych) i słodkowodnych małŝy. (Woźniak, Sikora, Niedźwiecki 2005) Pospolite, i czasami dobrze zachowane, są szczątki flory. Najliczniej przetrwały nasiona, łuski nasienne i szpilki roślin iglastych, rzadsze są fragmenty sagowców, miłorzębów i skrzypów. W całym profilu Krasiejowa znajduje się licznie lęgnie zielenic z grupy ramienic, dość częste skorupki małŝoraczków oraz sporadycznie ślimaki. (Zatoń, Piechota 2003) Doniosłość stanowiska wynika nie tylko ze względu na jego obfitość i róŝnorodność skamieniałości, ale równieŝ ze względu na fakt, Ŝe pochodzi ono z bardzo waŝnego momentu w dziejach ziemi. Trias był to okres wielkich przemian i radiacji kręgowców lądowych. Stopniowo zanikały dominujące w permie i wczesnym triasie gady ssakokształtne, a ich miejsce zajmowały szybko rozwijające się gady naczelne - tekodonty i wywodzące się od nich, nowopowstałe dinozaury. Epoka ta jest teŝ waŝna w radiacji jaszczurek czy hatterii. (Woźniak, Sikora, Niedźwiecki 2005) Dlatego w Krasiejowie zachowały się liczne formy reprezentujące najwcześniejsze etapy rozwojowe poszczególnych linii ewolucyjnych. Szczególnie cenne są pradinozaury z Krasiejowa, będące w tej chwili zapewne najstarszym znanym ogniwem linii dinozaurów. Podobnie krasiejowskie fitozaury czy hatterie są jednymi z najstarszych światowych reprezentantów swych linii rozwojowych. Oprócz tego, na bazie materiałów krasiejowskich, opisano wiele nowych gatunków. 21

22 2.3 Datowanie skamieniałości Określenie wieku skamieniałości z Krasiejowa było zadaniem niezwykle trudnym. W badanych warstwach skalnych nie odnaleziono skamieniałości przewodnich. Nie ma tu równieŝ skał wulkanicznych, które mogłyby być datowane metodami radiometrycznymi. Ponadto odsłonięty w krasiejowskiej kopalni niewielki fragment sekwencji triasowej nie jest na tyle charakterystyczny by dokonać korelacji z innymi profilami. W związku z tym wstępne datowania były raczej intuicyjne. Wiercenia badawcze, które w takich przypadkach są niezastąpionym źródłem wiedzy równieŝ nie przyniosły odpowiedzi. W latach siedemdziesiątych w Krasiejowie wykonano wiercenia badawcze sięgające 40 m głębokości. Okazały się jednak zbyt płytkie by dostarczyć informacji mogących ułatwić korelacje z innymi profilami. NajniŜszą część sekwencji, poznaną dzięki wierceniom, niewidoczną w profilu tworzą wiśniowoczerwone iłowce z wkładkami gipsu. W górnej odsłoniętej części profilu zaobserwowano natomiast całkowity brak ewaporatów (Bilan 1975). Ta zaobserwowana juŝ przez Bilana dwudzielność profilu, z iłowcami bez gipsu w górnej części i gipsem poniŝej, stała się jedyną wskazówką umoŝliwiającą dokonanie korelacji z innymi znacznie głębszymi wierceniami w tym regionie. Podstawą badań okazały się dwa wiercenia wykonane w pobliskim Ozimku (Kłapciński 1993) i nieco dalej połoŝonym Lublińcu (Siewniak-Madej 1982). Otwór wiertniczy wykonany w Ozimku, oddalony jest od Krasiejowa ok. 5 km. NajwyŜsze przewarstwienie gipsu zidentyfikowane zostało tu na głębokości 61 m (Kłapciński 1993). Od m rozciąga się jednostka skalna z licznymi wkładkami marglistymi i wapiennymi w iłowcu. Interwał m to iłołupki i mułowce o średnicy ziarna 0.1-0,5 mm, a kolejne 30 m profilu zajmują mułowce i tzw. piaskowiec trzcinowy (Schilfsandstein). Górna granica gipsów jest więc co najmniej 56 m ponad piaskowcem trzcinowym. W bardziej oddalonym otworze Lubliniec odległość ta wynosi 62,4 m. Na tej podstawie stwierdzono, Ŝe warstwa z kośćmi jest zlokalizowana około 80 m powyŝej stropu piaskowca trzcinowego. Jak się okazuje oszacowanie tej odległości miało fundamentalne znaczenie dla dalszych badań. (Dzik, Sulej, Kaim, Niedźwiedzki 2000) Warstwa piaskowca trzcinowego stała się dla Krasiejowa geologicznym punktem odniesienia. Jest to jedyna część profilu litologicznego, którą moŝna korelować z triasem niemieckim. Piaskowiec trzcinowy zalega około 80 m poniŝej odsłoniętych w wyrobisku 22

23 kopalni warstw przepełnionych skamieniałościami (Dzik 2000). Określenie trzcinowy pochodzi od występujących w piaskowcu odcisków skrzypów, które przypominają źdźbła trzciny. Według naukowców warstwa ta odpowiada jednemu z najniŝszych poziomów wód morskich w późnym triasie. Odkrycie piaskowca trzcinowego miało ogromne znaczenie przy określeniu pozycji stratygraficznej skał, w których odkryto skamieniałości. Korelacja profilu górnego triasu z Krasiejowa z profilami triasu ze wspomnianych otworów wiertniczych, a takŝe określona dzięki tej korelacji odległość warstwy ze skamieniałościami od stropu piaskowca trzcinowego pozwoliła zaliczyć iłowce z Krasiejowa do najwyŝszej jednostki stratygraficznej triasu retyku. JednakŜe ta metoda określenia wieku skamielin okazała się niezbyt precyzyjna. Bilan (1975) za wcześniejszymi autorami uznał strop występowania gipsu za konwencjonalną litostratygraficzną granicę między kajprem a retykiem. Natomiast Deczkowski (1997) granicę tę, przy pewnym uzasadnieniu palinologicznym, uznał za początek noryku. Te rozbieŝności skłoniły do wykonania precyzyjniejszego datowanie warstw odsłoniętych w Krasiejowie. Oszacowania wieku skamielin dokonano na podstawach paleontologicznych. Dokładniejsze informacje odnośnie wielu skamielin dostarczyła korelacja wiekowa skał oparta na stopniu zaawansowania ewolucyjnego jednego z wodnych gadów - fitozaura. Spośród znalezionych w Krasiejowie organizmów jedynie ewolucja fitozaurów poznana jest dostatecznie dobrze, by moŝna ją było wykorzystać do takiego ścisłego datowania. Fitozaury były to wodne gady naczelne (tekodonty) o przesuniętych na czoło nozdrzach. W ewolucji fitozaurów szybko zmieniało się połoŝenie nozdrzy. Najstarsze fitozaury, w tym Paleorhinus z Krasiejowa, miały nozdrza zlokalizowane przed bocznymi przedoczodołowymi otworami w czaszce (w otworach mieściły się zatoki nosowe nadające lekkość czaszce gadów naczelnych), a późne za nimi. Jest to dogodny wskaźnik umoŝliwiający korelację faun późnotriasowych kręgowców z róŝnych kontynentów. 23

24 Ryc. 7 Rekonstrukcja czaszki dorosłego osobnika Paleorhinus z Krasiejowa od strony podniebiennej i z góry. Późnotriasowe cmentarzysko kręgowców lądowych w Krasiejowie na Śląsku Opolskim Przegląd Geologiczny, 48: , Dzik & Sulej, 2000 Paleorhinus znany jest od Teksasu przez Pensylwanię, Maroko, Bawarię aŝ po Indie. Dzięki temu, Ŝe fragment czaszki Paleorhinus został znaleziony równieŝ w osadach morskich alpejskiego triasu, gdzie występują przewodnie amonity, wiemy, Ŝe Ŝył w wieku karnijskim. OKRES EPOKA POZIOM od (mln.) Trias Kajper Wapień muszlowy Pstry piaskowiec retyk 204 noryk 216 karnik 228 ladyn 237 anizyk 245 olenek 250 induan 251 Tab. 2 Tabela stratygraficzna wg International Commission on Stratigraphy (ICS)

25 W morskich osadach nieco późniejszego noryku występują bardziej zaawansowane ewolucyjnie fitozaury. W Basenie Germańskim fitozaury Ŝyły juŝ podczas osadzania piaskowca trzcinowego, jak tego dowodzi fragment czaszki znaleziony przed stu laty w Stuttgarcie. Niemiecki piaskowiec trzcinowy i warstwy z Krasiejowa mają wspólny gatunek wielkiego płaza tarczogłowego z rodzaju Metoposaurus. Metopozaury towarzyszyły zwykle wczesnym fitozaurom i razem pojawiły się w zapisie kopalnym wraz ze światową ekspansją środowisk jeziornych. Wspólne występowanie metopozaurów typowych dla piaskowca trzcinowego i fitozaurów o bardzo pierwotnej budowie czaszki dość precyzyjnie określa więc wiek warstwy z Krasiejowa zawierającej kości. Najprawdopodobniej jest ona jednym z najstarszych stanowisk w obrębie tzw. doby Paleorhinus w początkach późnego triasu. Ryc. 8 Rekonstrukcja Paleorhinus Późnotriasowe cmentarzysko kręgowców lądowych w Krasiejowie na Śląsku Opolskim Przegląd Geologiczny, 48: , Dzik &Sulej, 2000 Karnijski wiek znaleziska potwierdziło ostatecznie datowanie radiometryczne. NiemoŜliwe z pozoru dokładne oszacowanie wieku tych skamielin okazało się realne. Okazało się, iŝ fitozaury odkryte w Argentynie, podobnie jak te w Krasiejowie, reprezentują ten sam poziom zaawansowania ewolucyjnego. śyły więc w tym samym okresie i naleŝą do najbardziej prymitywnych, spośród poznanych dotąd przedstawicieli tego gatunku. W warstwach skalnych, gdzie odkryto skamieliny argentyńskiego fitozaura znaleziono równieŝ tuf wulkaniczny, który umoŝliwia datowanie radiometryczne. Badanie to ostatecznie potwierdziło późno-karnicki wiek skamieniałości. Dodatkowo potwierdzają to wyniki badań nad liścionogami (Olempska 2003). 25

26 2.4 Przegląd kręgowców z Krasiejowa W Krasiejowie wydobyto do tej pory ogromne ilości skamielin. JednakŜe, jak wspomniałam w poprzednim rozdziale, w zadawalającym stopniu udało się rozpoznać zaledwie kilka gatunków zwierząt. Odnaleziono wiele pojedynczych kości, których identyfikacja na razie nie jest moŝliwa. PoniŜej przedstawię charakterystykę tych gatunków triasowych gadów, które występują najliczniej na stanowisku w Krasiejowie i dzięki temu zostały najlepiej poznane. Kości prezentowanych kręgowców dokładnie opracowano i na podstawie pozyskanych materiałów, powstały rekonstrukcje tych prehistorycznych gadów. Zdjęcia dinozaurów zamieszczone w tym rozdziale zostały wykonane przy współpracy rzeźbiarki Marty Szubert - autorki modeli i znanego opolskiego fotografa pana Mariusza Przygody. Większość zdjęć powstało w studiu fotograficznym. Niektóre jednak wykonano w plenerze w pobliŝu Krasiejowa nad Turawą, czyli w niemalŝe rodzimym środowisku tych prehistorycznych zwierząt. PoniŜsze fotografie pochodzą ze strony internetowej Znajdziemy je równieŝ w wydanej w 2003 roku ksiąŝce, poświęconej wykopaliskom w Krasiejowie pt. Sensacyjne odkrycia triasowych pra-dinozaurów. Za zgodą i dzięki uprzejmości pana Przygody zdjęcia te zostały zamieszczone równieŝ w mojej pracy. Fitozaury (Paleorhinus arenaceus) Fot. 2 Fitozaur - M. Przygoda 26

27 Fitozaur był gadem wodnym osiągającym ok. 3,5 m długości. Pod względem trybu Ŝycia bardzo przypominał Ŝyjące dziś gawiale (grupa krokodyli występująca w Indiach). Podobnie jak one posiadał długi, wąski pysk, którym chwytał ryby. Pysk ten był bardzo skutecznym narzędziem w polowaniu, ale gdyby takie zwierzę spróbowało schwytać większą ofiarę mogłoby się zakończyć to powaŝnym urazem a nawet złamaniem. Najwidoczniejszą róŝnicę między fitozaurem a gawialem stanowi połoŝenie nozdrzy. Gawiale jak wszystkie krokodyle mają nozdrza na końcu pyska, natomiast fitozaur miał nozdrza tuŝ przed oczami. (Dzik 2003) Fot. 3 Kręgi Fitozaura - M. Przygoda Nazwa fitozaury, czyli roślinne jaszczury jest skutkiem nieporozumienia. Kiedy pierwsza skamieniałość szczęki fitozaura znaleziona została w 1826 r. (piaskowce triasowe w okolicach Tybingi), jego odkrywcę zaskoczyła cylindryczna forma i tępe zakończenie struktur, które uznał za zęby - cecha charakterystyczna dla zwierząt roślinoŝernych (Woźniak, Sikora, Niedźwiecki 2005). W rzeczywistości skamieniałość ta okazała się jedynie próŝnią w skale pozostałą po rozpuszczonej kości, a rzekome zęby to odlewy wnętrza zębodołów. Zęby fitozaurów wyrastały bowiem kolejno jeden na drugim w głębokich zębodołach, tak jak u pozostałych gadów naczelnych. Były to półwodne zwierzęta ryboŝerne. 27

28 Metopozaury (Metoposaurus diagnosticus) Fot. 4 Metopozaur -M. Przygoda Był płazem wodnym. Dorosły osobnik osiągał ok. 2 m długości. Polował na małe zwierzęta wodne. Metopozaur przyczajał się na dnie zbiornika wśród szczątków roślinnych i wyczekiwał na potencjalną ofiarę, która podpłynie zbyt blisko i nie zauwaŝy zagroŝenia. W momencie, gdy taka ryba znalazła się w odpowiedniej odległości metopozaur wyskakiwał z ukrycia i chwytał ją przytrzymując baterią zębów, w które były wyposaŝone jego szczęki. Skamieniałości metopozaura prócz Krasiejowa odkryto równieŝ w Wyoming, Arizonie, Teksasie, Pensylwanii (USA), Maroku, Niemczech i Indiach (Dzik 2003). Nie były wcześniej znane z terytorium Polski. Znajdowane w Krasiejowie czaszki tych zwierząt dość często występują w bezpośrednim sąsiedztwie kręgów, Ŝuchw i kości pasa barkowego. Zawsze są one przemieszane i nie znaleziono dotąd Ŝadnego w miarę kompletnego szkieletu. Cyklotozaur (Cyclotosaurus) Fot. 5 Cyklotozaur - M. Przygoda 28

29 Fot. 6 Czaszka cyklotozaura - M. Przygoda Podobnie jak metopozaur naleŝał do płazów nazywanych Labiryntodontami. Nazwa ta pochodzi od charakterystycznego labiryntu, jaki tworzyło szkliwo wnikające do wnętrza zęba. Cyklotozaur był troszeczkę większy od metopozaura osiągał ok. 3 m długości. W odróŝnieniu od metopozaura jego szkielet był (proporcjonalnie do wielkości) duŝo delikatniejszy. Wskazuje on na to, iŝ polując nie przyczajał się na dnie jak metopozaur, ale polował przy powierzchni wody. Na przykład mógł ukryty pod wodą wystawiać ponad jej powierzchnię tylko oczy i nozdrza (tak jak to robią np. dzisiejsze aligatory), przyczajać się w pobliŝu miejsc, w których zwierzęta przychodziły do wodopoju. W ten sposób potrafił wciągnąć pod wodę nieostroŝne zwierze. Niewykluczone, iŝ przy tak lekkim szkielecie był zdolny do poruszania się i polowania na lądzie. (Majer 2005) 29

30 Silezaur (Silesaurus opolensis) fot.7 Silezaur - M. Przygoda Jest to najstarszy roślinoŝerny przedstawiciel linii genealogicznej dinozaurów i najstarszy pradinozaur w Europie. Silezaur z Krasiejowa był ponad metrowym zwierzęciem o wydłuŝonych przednich kończynach i rogowym dziobie, stąpającym na końcowych częściach trzech palców tylnych nóg, podobnie, jak niektóre dzisiejsze ptaki. Pozostałe palce i pięta uległy niemal całkowitemu uwstecznieniu. Cechy te świadczą o tym, Ŝe mamy do czynienia juŝ z typowym przedstawicielem dinozaurów. (Dzik 2003) Jego jedyną przewagą nad drapieŝnikami była uwaga i szybkość. Jeśli dostatecznie wcześnie zauwaŝył drapieŝnika mógł rozwinąć dość duŝą prędkość biegnąć na tylnych kończynach. Gatunek ten jak do tej pory znany jest tylko z wykopalisk w Krasiejowie. Fot. 8 Fragment szkieletu silezaura odkryty w pozycji przeŝyciowej - M. Przygoda 30

31 Silesaurus opolensis oznacza dosłownie - śląski jaszczur spod Opola. Zgodnie z międzynarodowym kodeksem, który reguluje prawa nadawania nazw nowo odkrytym gatunkom zwierząt, łacińskie imię moŝe być uŝywane dopiero z chwilą opublikowania go w czasopiśmie naukowym. Artykuł o silezaurze ukazał się we wrześniu 2002 roku w amerykańskim kwartalniku Journal of Vertebrate Paleontology. Tym samym wszelkim wymogom naukowym stało się zadość. Silesaurus opolensis istnieje juŝ całkiem oficjalnie. (Mikołuszko 2002) Aetozaury (Stagonolepis) fot.9 Aetozaur -M. Przygoda Aetozaury to stosunkowo niewielkie, parometrowej długości tekodonty, z rozbudowanym pancerzem z płyt kostnych wokół ciała. Ich pyski były wydłuŝone na końcu w nieduŝy ryj, a tępe zęby wskazują na przystosowanie do roślinoŝerności. Prawdopodobnie odŝywiały się ryjąc w ziemi i szukając szczątków roślin. (Dzik 2003) 31

32 Teratozaur (Teratosaurus) Fot. 10 Teratozaur - M. Przygoda Był najgroźniejszym drapieŝnikiem lądowym odkrytym w Krasiejowie. Mógł osiągać ok. 4 m. Niestety gatunek ten nie został dokładnie poznany, poniewaŝ znaleziono zaledwie kilka fragmentów szkieletu tego zwierzęcia. Poruszał się na czterech kończynach polował najprawdopodobniej na silezaury i aetozaury. Posiadał wąską czaszkę wyposaŝoną w potęŝne zęby, którymi był w stanie przebijać płyty pancerza aetozaura. (Dzik 2003) Rekonstrukcje opolskich gadów moŝemy podziwiać w Muzeum Ewolucji w Warszawie gdzie zorganizowano wystawę Krasiejów - okno na trias. Fot. 11 Aetozaur (z lewej) i cyklotozaur. Zdjęcia z wystawy Krasiejów - okno na trias 32

33 Fot. 12 Marta Szubert (z lewej) i silezaur (z prawej). Zdjęcia z wystawy Krasiejów - okno na trias 33

34 III Dinopark 3.1 Historia odkrycia Historia krasiejowskiego odkrycia jest równie ciekawa jak samo znalezisko. Odkrycie skamieniałości, zwłaszcza kręgowców nie jest łatwe. Przez miliony lat na ziemi istniały ekosystemy pełne najrozmaitszych gatunków zwierząt. Niestety większość szczątków organicznych wchodzi do obiegu materii w przyrodzie. Są rozkładane bądź zjadane przez inne organizmy. Jedynie wyjątkowy zbieg okoliczności moŝe sprawić, Ŝe znajdą się poza tym obiegiem. Dlatego teŝ skamieniałości występują w bardzo niewielu miejscach, a ich odnalezienie jest szczęśliwym trafem i całkowitym dziełem przypadku. Na skamieniałości opolskich dinozaurów natrafiono dzięki prowadzonym na tym terenie pracom kopalnianych. Gdyby nie przemysł, prawdopodobnie cmentarzysko mezozoicznych gadów pozostałoby tajemnicą na zawsze. Warto więc prześledzić historie przemysłu Krasiejowa. Pierwsze wzmianki na temat Krasiejowa pochodzą z 1292 roku. Jest to prastara cysterska osada, gdzie od wieków rozwijał się przemysł, będący głównym źródłem utrzymania miejscowej ludności. W 1768 roku istniała tu huta. Był to ogromny zakład produkcyjny dający zatrudnienie mieszkańcom Krasiejowa i innych okolicznych wsi. Produkowano tam piece Ŝelazne, garnki, amunicje artyleryjską. Z tego okresu właśnie pochodzą pierwsze wzmianki na temat prowadzonych na tym terenie prac wydobywczych. Surowcem wykorzystywanym w hucie była ruda darniowa, którą wydobywano w pobliŝu Krasiejowa. Nikt wówczas nie wiedział, jak niesamowite tajemnice kryje krasiejowska ziemia. Kolejnym obiektem przemysłowym była istniejąca tu w XIX wieku cegielnia. Dawała zatrudnienie ponad stu pracownikom. Stąd najprawdopodobniej pochodzi dzisiejsza nazwa ulicy Cegielnianej, prowadzącej ze stacji kolejowej na teren wykopaliska. Produkowano tam wysokogatunkową cegłę. Ciekawostką jest fakt, iŝ cegłę z krasiejowskiej kopalni wykorzystywano m.in. przy budowie Pałacu Kultury i Nauki. W 1966 roku zakład ten spłonął. Kilka lat później na tym samym miejscu powstała kopalnia iłu, która prowadziła wydobycie dla cementowni Strzelce Opolskie. Systematycznie rozszerzający się teren eksploatacji doprowadził nareszcie do warstwy przepełnionej skamieniałościami. (Woźniak, Sikora, Niedźwiedzki 2005) 34

35 W przeszłości wielokrotnie prowadzono na tym terenie badania geologiczne. JednakŜe w wynikach tych badań nie odnaleziono informacji odnośnie występowania tu kości duŝych kręgowców. Najprawdopodobniej więc to właśnie górnicy kopalni iłu, jako pierwsi natknęli się na skamieniałości. Fot. 13 Teren wykopaliska w Krasiejowie, w tle budynki pokopalniane M. Surdel Wybitny prof. Uniwersytetu Wrocławskiego Karl Ferdynand Roemer, który prowadził badania geologiczne na Dolnym Śląsku w drugiej połowie XIX wieku, wspomina jedynie o wychodni czerwonych iłów kajpru w pobliŝu huty w Ozimku (Roemer 1870). O kręgowcach nie wspomina równieŝ geolog Wiesław Bilan prowadzący tu prace badawcze w latach 70 XX wieku (Bilan1975). Prawdopodobnie ławice ze szkieletami nie były wówczas jeszcze odsłonięte. Kopalnia iłu rozpoczęła wydobycie w 1974 rok. Trudno jednak stwierdzić, kiedy eksploatacja dotarła do nagromadzenia skamieniałości. Mimo swojego odkrycia górnicy kopalni, nieświadomi wartości skamielin, kontynuowali wydobycie. Nic w tym dziwnego. Nikt z zewnątrz nie zareagował, chociaŝ informacje o odkryciach krasiejowskich górników dotarły do środowiska paleontologów. Wydobycie trwało do 1993 roku, kiedy to sprawą zainteresowali się naukowcy z Instytutu Paleobiologii PAN. Kopalnia zaniechała wówczas prac wydobywczych, teren zabezpieczono i rozpoczęto prace badawcze, które dostarczyły niesamowitych informacji. 35

36 Niestety spora część złoŝa została juŝ utracona. Nie wiadomo, dlaczego wcześniej nie zainteresowano się krasiejowskimi skamieniałościami, informacje o intrygujących odkryciach górników kopalni iłu docierały do środowiska paleontologów kilkanaście lat wcześniej, niestety nie podejmowano konkretnych badań. Trudno dziś powiedzieć, kto ponosi odpowiedzialność za to zaniedbanie. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe były równieŝ osoby, które próbowały podjąć jakieś działania. Niestety jak się okazuje, nie było to łatwym zadaniem. DuŜy udział w walce o nagłośnienie tej sprawy miał bez wątpienia student Uniwersytetu Wrocławskiego i mieszkaniec Krasiejowa Krzysztof Spałek. Stworzył on własną kolekcje kości, którą przekazał do Zakładu Paleobiologii UW. Niestety jego kolekcja zaginęła, a prac badawczych nadal nie podjęto. Pan Krzysztof twierdzi, Ŝe w skład jego kolekcji, która stała się podstawą pierwszych publikacji na ten temat, wchodziły bardzo dobrze zachowane skamieliny np. ogromna szczęka z pełnym uzębieniem, kręgi ogonowe i zęby wielkości 10 cm. Do dziś nie wyjaśniono spawy zaginięcia tego cennego zbioru. Wiadomo jedynie, Ŝe właśnie w tym czasie pierwsze okazy krasiejowskich skamieniałości trafiły do kilku zagranicznych muzeów paleontologicznych m.in. Niemiec. Kilka lat później pan Robert Niedźwiecki zupełnie niezaleŝnie od wspomnianych badaczy skamieniałości, odkrywa tu kości labiryntodontów. Postanawia poinformować o swoim odkryciu naukowców PAN i jak się okazało trafia pod właściwy adres. Ta informacja zaintrygowała do tego stopnia prof. PAN J. Dzika, Ŝe postanowił sprawdzić to osobiście. (Woźniak, Sikora, Niedźwiedzki 2005) Prof. J. Dzik tak oto wspomina dzień, kiedy po raz pierwszy znalazł się w wyrobisku krasiejowskiej kopalni: Dobrze pamiętam, Ŝe słońce juŝ zachodziło i kiedyśmy schodzili do wykopu, jego gliniaste zbocza zdawały się jeszcze bardziej czerwone, niŝ w istocie. Brodziliśmy po zboczu w okruchach skalnych. Rzeczywiście, tu i tam, wśród większych bloków na skraju osypiska leŝały skamieniałe kości. Podnosiliśmy z ziemi dziesiątkami kręgi płazów tarczogłowych i ułamki tarczy kostnych z charakterystycznym labiryntem Ŝeberek na powierzchni. Wspiąłem się do szczytu ściany. Gdzieniegdzie wystawały z niej wapienne płaskury z widoczną na przełamach ciemną gąbczastą tkanką kości. Jedna z owalnych w przekroju kości sterczała ze skały. 36