Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

Transkrypt

1 Katedra Inwestycji i Nieruchomości Katarzyna Śmietana, Anna Maszczyk INWESTYCJE NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI TRENDY, BEZPIECZEŃSTWO Warszawa, 19 marca 2012 r.

2 RYNEK NIERUCHOMOŚCI JAKO RYNEK INWESTYCYJNY TRENDY: Pogłębiająca się integracja rynku nieruchomości z rynkiem kapitałowym. Poszukiwanie kierunków poprawy efektywności ekonomicznej oraz informacyjnej rynku nieruchomości w Polsce w kierunku zwiększania jego bezpieczeństwa. Rozwój instrumentów finansowych rynku nieruchomości pozwalających na pozyskiwanie kapitałów inwestorom instytucjonalnym oraz spółkom deweloperskim, które transferują go na rynek nieruchomości. Obligacje deweloperskie jako atrakcyjny inwestycyjnie instrument i alternatywny w stosunku do kredytu sposób pozyskiwania kapitału na finansowania nowych projektów deweloperskich. Brak dostatecznego, warunkującego aktywizację rynku nieruchomości, zainteresowania inwestorów rynkiem funduszy nieruchomości w Polsce.

3 RYNEK NIERUCHOMOŚCI JAKO RYNEK INWESTYCYJNY POSTULATY: Tworzenie struktur umożliwiających pośrednie formy inwestowania na rynku nieruchomości zwiększa dostępność rynku dla drobnych inwestorów oraz ułatwia dywersyfikację portfeli inwestycyjnych. Ograniczanie bariery dostępu do rynku Na rykach globalnych dostępność instrumentów finansowych rynku nieruchomości możliwości pośredniego inwestowania, pozwala na zmianę postrzegania nieruchomości jako aktywów inwestycyjnych niepłynnych i nietransparentnych. Ograniczanie ryzyka poprzez dywersyfikację portfela Funkcjonowanie REIT należy uznać jako wyznacznik rozwoju rynku nieruchomości. REIT jako bardzo istotny podmiot na europejskim rynku nieruchomości wpływa na aktywizację rynku po stronie popytu na nieruchomości komercyjne na rynku lokat oraz podaży powierzchni na rynku najmu. REIT - Wehikuł transferu kapitału na rynek nieruchomości komercyjnych Kraje, które zaniechają wprowadzenia regulacji prawnych dotyczących REIT, będą mogły podlegać zahamowaniu procesów rozwojowych w obrębie własnych rynków nieruchomości [Za: A. Mazurczak: Znaczenie funduszy nieruchomości REITs w rozwoju rynku nieruchomości w Polsce. UE, Poznań 2011]

4 RYNEK NIERUCHOMOŚCI JAKO RYNEK INWESTYCYJNY POSTULATY: Barierę informacyjną uznaje się jako istotny czynnik ograniczający sprawność procesów decyzyjnych inicjowanych przez uczestników rynku. Na rynku nieruchomości dostępność informacji oraz ich użyteczność warunkuje sprawność podmiotów zajmujących się jego obsługą. Wzrost dostępności informacji i jej jakości przy założeniu obniżania kosztu jej pozyskiwania służy profesjonalizacji obsługi rynku i w efekcie zwiększaniu jego efektywności. Profesjonalizacja obsługi inwestorskiej rynku Wraz ze wzrostem poziomu efektywności informacyjnej rynku, sprawniejsze (efektywniejsze) stają się działania jego uczestników, w tym inwestorów. Barierę informacyjną wyznacza poziom użyteczności informacji pozyskiwanych przez uczestników rynku. Ograniczanie bariery informacyjnej Efektywność ekonomiczna analizowana jest przez pryzmat sprawności podmiotów działających na rynku z uwzględnieniem założenia iż efektywność rynku nieruchomości jest pochodną sprawności jednostkowej jego uczestników, a im sprawniejsze (efektywniejsze) są ich działania tym wyższy poziom rozwoju rynku (Za: R. WIŚNIEWSKI: Efektywność a sprawność rynków nieruchomości ujęcie teoretyczne. Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości. Volumen 19/1, Olsztyn 2011)

5 Integracja rynku nieruchomości z rynkiem kapitałowym RYNEK FINANSOWY RYNEK REALNY RYNEK PIENIĘŻNY RYNEK KAPITAŁOWY RYNEK DÓBR I USŁUG RYNEK CZYNNIKÓW PROD. Lokaty bezpośrednie Nieruchomości operacyjne Rynek kredytowy Rynek papierów wartościowych Rynek lokat nieruchomościowych Lokaty pośrednie Lokaty semi-bezpośrednie Lokaty bezpośrednie Inwestycje poprzez spółki celowe Inwestycje finansowe Inwestycje rzeczowe lokacyjne Instrumenty finansowe rynku nieruchomości Nieruchomości inwestycyjne

6 Integracja rynku nieruchomości z rynkiem kapitałowym TREND: Rozwój instrumentów finansowych rynku nieruchomości pozwala na pozyskiwanie kapitałów inwestorom instytucjonalnym oraz spółkom deweloperskim. Tabela 1: Instrumenty finansowe rynku nieruchomości Rodzaj instrumentu finansowego Instrumenty udziałowe rynku nieruchomości Instrumenty dłużne rynku nieruchomości Instrumenty pochodne rynku nieruchomości INSTRUMENTY FINANSOWE RYNKU NIERUCHOMOŚCI Udziały w funduszach nieruchomości (certyfikaty inwestycyjne FIZ, jednostki uczestnictwa FIO) Akcje spółek nieruchomościowych (spółki sektora nieruchomości) Listy zastawne emitowane przez specjalistyczne banki hipoteczne Papiery wartościowe o charakterze dłużnym emitowane przez spółki sektora nieruchomości Swap rynku nieruchomości Kontrakt forward na indeks rynku nieruchomości Opcja na indeks rynku nieruchomości ZASADNICZY CEL WYKORZYSTANIA INSTRUMENTU FINASOWEGO Instrumenty pozyskiwania kapitału własnego przez podmioty i instytucje sektora nieruchomości Instrumenty pozyskiwania kapitału obcego przez podmioty i instytucje sektora nieruchomości Instrumenty zarządzania ryzykiem

7 Integracja rynku nieruchomości z rynkiem kapitałowym Instrumenty finansowe rynku nieruchomości to: Atrakcyjne inwestycyjnie instrumenty pozwalające na dywersyfikację portfeli inwestycyjnych. Instrumenty pozyskiwania kapitału. TREND: W warunkach zaostrzonych norm ostrożnościowych banków finansujących sektor nieruchomości, jego uczestnicy stanęli przed koniecznością poszukiwania alternatywnych w stosunku do kredytu form pozyskiwania kapitału. Transfer kapitału z szeroko rozumianego rynku finansowego na rynek nieruchomości stał się możliwy dzięki emisji instrumentów udziałowych i dłużnych pozwalających na pozyskiwanie odpowiednio własnego i dłużnego kapitału przez podmioty i instytucje sektora nieruchomościami, będące ich emitentami. Nabywcami instrumentów, a więc dostarczycielami kapitałów są: fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeń, fundusze emerytalne, banki, przedsiębiorstwa oraz indywidualni inwestorzy.

8 Obligacje deweloperskie atrakcyjność inwestycyjna Atrakcyjność inwestycyjna obligacji deweloperskich, oprocentowanych na poziomie znacząco wyższym od instrumentów dłużnych skarbowych oraz jakość ich zabezpieczenia w postaci hipotek na nieruchomościach posiadanych w portfelu ich emitenta, których ceny rynkowe przewyższają wartość całej emisji oraz płynność instrumentu wynikająca wiarygodności emitenta jako spółki notowanej na warszawskiej GPW i ich notowanie na rynku Catalyst GPW, pozwala oczekiwać zwiększającego się systematycznie zainteresowania deweloperów tą formą finansowania. Analitycy rynku oceniają iż obligacje są obecnie dostępniejszym oraz niewiele droższym od kredytów bankowych sposobem pozyskiwania kapitału przez deweloperów. Wskazuje się dla porównania, iż deweloperzy pozyskujący kapitał w formie kredytu bankowego ponoszą koszt na poziomie 8-8,5%, natomiast emitując obligacje zabezpieczone hipotekami na nieruchomościach, w szczególności gruntowych, ponoszą koszt oscylujący w granicach 9-13%, należy ponad to uwzględnić prowizje należne za organizacje i plasowanie emisji firmom je aranżującym agentom emisji. Przewiduje się iż koszty emisji obligacji korporacyjnych w Polsce będą spadać do poziomu w przedziale 8-9%. [Za: Jak Deweloperzy omijają banki. Raport: Emisja obligacji sposób na finansowanie nowych projektów branży deweloperskiej. CEE Property Group, Warszawa luty 2011].

9 Obligacje deweloperskie atrakcyjność inwestycyjna Tabela 2: Rynek obligacji korporacyjnych GPW Catalyst spółki wchodzące w skład portfela WIGdeweloperzy przykładowe emisje przeprowadzone w 2011 Deweloper Wartość emisji [mln zł] Gant Development SA , ,1 25 1,25 LC Corp SA ,35 Ronson Europe N.V. 51,34 36,16 Robyg SA ,75 Warimpex Finanz & Wysokość oprocentowania [%] 7,10 10,79 11,19 8,41 8,95 8,75 10,66 8,47 8,41 8,75 9,45 8,90 8,35 8,90 Typ oprocentowania Stałe/Zmienne S Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z S S S 66,25 8,50 S Beteiligungs AG Średnie oprocentowanie obligacji 9,04 Przewaga: Zmienne

10 Obligacje deweloperskie atrakcyjność inwestycyjna Tabela 3: Przykładowe emisje obligacji deweloperskich w 2010 roku spółki nie wchodzące w skład portfela WIG-Deweloperzy Deweloper Wielkość emisji [mln zł] Okres emisji [lata] Oprocentowanie [%] Spłata kuponów odsetkowych Rodzaj zabezpieczenia Archicom ,10 kwartalnie Hipoteczne Green House 1,8 1 17,00 kwartalnie Brak Development Marvipol ,45 kwartalnie Zabezpieczenie na akcjach spółki Nickel ,34 kwartalnie Hipoteczne

11 Hipoteczne listy zastawne atrakcyjność inwestycyjna Tabela 4: Przykładowe emisje hipotecznych listów zastawnych rynek obligacji GPW Catalyst Bank hipoteczny Wartość emisji Wartość nominalna [zł] Data autoryzacji Data wykupu Oprocentowanie w bieżącym okresie [%] Odsetki skumulowane [zł] Rodzaj oprocentowania BRE Bank Hipoteczny ,94 22,62 zmienne PEKAO Bank Hipoteczny ,29 3,62 zmienne

12 Inwestycje poprzez instytucje zbiorowego inwestowania stan obecny i perspektywy Tabela 5: FIZ Nieruchomości Aktywów Publicznych analizy.pl, stan na Fundusz nieruchomości Arka BZ WBK Fundusz Rynku Nieruchomości FIZ Skarbiec-Rynku Nieruchomości FIZ BPH FIZ Sektora Nieruchomości BPH FIZ Sektora Nieruchomości Arka BZ WBK Fundusz Rynku Nieruchomości 2 FIZ Operra Terra FIZ Jednostka uczestnictwa wartość min. [zł] Jednostka uczestnictwa wartość max. [zł] Minimalna pierwsza wpłata [zł] Stopa zwrotu od początku działalności [%] 97,00 180, , ,45 142, ,56 132, ,80 119, , ,

13 Inwestycje poprzez instytucje zbiorowego inwestowania stan obecny i perspektywy Tabela 6: FIZ Nieruchomości Aktywów Publicznych analizy.pl, stan na Fundusz nieruchomości Arka BZ WBK Fundusz Rynku Nieruchomości FIZ Skarbiec-Rynku Nieruchomości FIZ BPH FIZ Sektora Nieruchomości BPH FIZ Sektora Nieruchomości Arka BZ WBK Fundusz Rynku Nieruchomości 2 FIZ Operra Terra FIZ Stopy zwrotu z FIZ Nieruchomości Aktywów Publicznych [w ujęciu rocznym w %] ,6 18,5 34,7 10,6-9,1-14,7 9,1 2,7 8,5 29,2 9,4-5,0-4,0-11,5-1,8 21,1 7,3-8,6-4,5 0, , , ,8-0,6 12, ,8 6,6-21,2

14 Inwestycje poprzez instytucje zbiorowego inwestowania stan obecny i perspektywy Przyczyny niskiego zainteresowania inwestorów rynkiem funduszy nieruchomości w Polsce. UE REITs jako szansa dla polskiego rynku nieruchomości. Nieruchomość jako instrument inwestycyjny atrakcyjność inwestycyjna w świetle badań zewnętrznych i własnych Atrakcyjność inwestycyjna nieruchomości na tle alternatywnych form alokacji kapitału perspektywa inwestora indywidualnego (prezentacja wyników badania sondażowego przeprowadzonego przez Instytut Homo Homini w dniu 13 maja 2011 roku. Nieruchomość jako instrument zapewniający ochronę realnej wartości kapitału ochrona przed skutkami inflacji. Rynek nieruchomości jako rynek inwestycyjny. Trendy Prezentacja wyników przeprowadzonej analizy.

15 Średnie wartości i tendencje dot. stopy kapitalizacji i wolumenu transakcji na rynku nieruchomości komercyjnych w latach RYNEK INWESTYCYJNY NIERUCHOMOŚCI NIERUCHOMOŚCI BIUROWE NIERUCHOMOŚCI HANDLOWE NIERUCHOMOŚCI MAGAZYNOWE STOPA KAPITALIZACJI* WOLUMEN TRANSAKCJI STOPA KAPITALIZACJI* WOLUMEN TRANSAKCJI STOPA KAPITALIZACJI* WOLUMEN TRANSAKCJI 2007 nieznaczny wzrost do ok. 1,2 mld EUR 1 ok. 5,5% poziomu ok. 5,5% 1 spadek o 50 pb w stosunku do 2006 r. 1 ok. 1,45 mld EUR 47% spadek w porównaniu do 2006 r. 2 spadek do ok. 6,5% 1 ok. 200 mln EUR 42% spadek w porównaniu do roku poprzedniego % 1 ok. 1 mld EUR 1 ok. 6% 2 65% spadek w stosunku do 2007 roku 2 7,5% 1 ok. 30% spadek w odniesieniu do 2007 r. 2 7,4% 1 spadek w porównaniu do 2008 roku do ok. 0,4 mld EUR 1 wzrost w odniesieniu do 2008 r. do poziomu ok. 7,15% 1 52% spadek w porównaniu do ubiegłego roku 2 ok. 8,1% 1 transakcje odnotowano tylko w II poł. roku przeszło 80% spadek w porównaniu do roku ubiegłego spadek w porównaniu z rokiem 2009 do poziomu 6,9% 1 152% wzrost w porównaniu do analogicznego okresu 2009 r. - ok. 0,6 mld EUR 2 spadek do ok. 6,5% 1 prawie czterokrotny wzrost w stosunku do 2009 r. 1 nieznaczny spadek o ok. 20 pb do poziomu ok. 7,9% 2 ok. 220 mln EUR dalsza kompresja i spadek do 6,25% 2 ok. 1,15 mld EUR 2 ok. 6%, obniżenie w stosunku do tego samego okresu roku ok. 1,17 mld EUR 2 spadek do ok. 7,75% mln EUR 2 * dla inwestycji w nieruchomości w najlepszych lokalizacjach 1 Źródło: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010 r., Warszawa wrzesień 2010 r., s Źródło: Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.

16 Stopa kapitalizacji dla inwestycji w nieruchomości komercyjne w najlepszych lokalizacjach 8,50% 8,00% 7,50% 7,00% 6,50% biura handel magazyny 6,00% 5,50% 5,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010, Warszawa wrzesień 2010, s. 78; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.

17 Wolumen transakcji w mld EUR 2,70 2,20 1,70 magazyny handel biura 1,20 0,70 0, Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010, Warszawa wrzesień 2010, s. 78; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.

18 Tendencje wielkości skumulowanej podaży, popytu, czynszów i poziomu pustostanów na rynku nieruchomości komercyjnych w latach z prognozą na 2012 RYNEK INWESTYCYJNY NIERUCHOMOŚCI SKUMULOWAN A PODAŻ NIERUCHOMOŚCI BIUROWE NIERUCHOMOŚCI HANDLOWE NIERUCHOMOŚCI MAGAZYNOWE POPYT CZYNSZE PUSTOSTANY SKUMULOWAN A PODAŻ POPYT CZYNSZE PUSTOSTANY SKUMULOWAN A PODAŻ POPYT CZYNSZE PUSTOSTANY / / / / - 0 / / / / / / + 0 / / prognoza / Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010 r., Warszawa wrzesień 2010 r., Instytut Ekonomiczny NBP we współpracy z oddziałami okręgowymi; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Business Briefing Rynek powierzchni magazynowych w Polsce w 2009 r.; Cushman&Wakefield Market Watch Industrial Market Rynek powierzchni magazynowych i produkcyjnych Polska ; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce,Wiosna 2012; Colliers International Poland Research & forecast report 2012; Colliers International Country Overview 2008; Colliers International 2011 New Europe real estate review; Emerging Trends in Real Estate Europe 2011, Urban Land Institute& PwC; Emerging Trends in Real Estate Europe 2012, Urban Land Institute& PwC; The Polish Real Estate Market 2011 PwC&Reas; The Polish Real Estate GUide Edition 2011Ernst&Young, Linklaters; P. Damesick: European investor intentions in 2011, CB Richard Ellis EMEA ViewPoint, marzec 2011; DTZ Research Property Times Poland Q4 2010, January 2011; Legenda (trend) + wzrost 0 bez zmian - spadek

19 Skumulowana podaż w mln EUR 11,0 10,5 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3, biura handel magazyny Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010, Warszawa wrzesień 2010, s. 78; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.

20 Średnie wartości czynszów za m 2 powierzchni w EUR/miesiąc NIERUCHOMOŚCI BIUROWE HANDLOWE* MAGAZYNOWE 2007 średnio EUR Warszawa: EUR EUR Warszawa: EUR 2,5-3,5 EUR Warszawa: średnio 2,7 EUR EUR Warszawa: EUR EUR Warszawa: EUR 3,5-5 EUR Warszawa: 3-4,5 EUR 2009 średnio EUR Warszawa: EUR EUR Warszawa: EUR 2,5-4,5 EUR Warszawa: 2,4-5,5 EUR EUR Warszawa: EUR EUR Warszawa: EUR 3,5-5 EUR Warszawa: ok. 5,3 EUR EUR Warszawa: 14-26,5 EUR stabilne Warszawa: EUR 2,8-3,9 EUR Warszawa: 4,5-5,8 EUR Średnia dla 6 największych miast * powierzchnie handlowe w centrach handlowych w najlepszych lokalizacjach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010 r., Warszawa wrzesień 2010 r., Instytut Ekonomiczny NBP we współpracy z oddziałami okręgowymi; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Business Briefing Rynek powierzchni magazynowych w Polsce w 2009 r.; Cushman&Wakefield Market Watch Industrial Market Rynek powierzchni magazynowych i produkcyjnych Polska ; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce,Wiosna 2012; Colliers International Poland Research & forecast report 2012; Colliers International Country Overview 2008; Colliers International 2011 New Europe real estate review; Emerging Trends in Real Estate Europe 2011, Urban Land Institute& PwC; Emerging Trends in Real Estate Europe 2012, Urban Land Institute& PwC; The Polish Real Estate Market 2011 PwC&Reas; The Polish Real Estate GUide Edition 2011Ernst&Young, Linklaters; P. Damesick: European investor intentions in 2011, CB Richard Ellis EMEA ViewPoint, marzec 2011; DTZ Research Property Times Poland Q4 2010, January 2011;

21 Średnie wartości czynszów za m 2 powierzchni w EUR/miesiąc w latach biura - średnia dla 6 największych miast biura - Warszawa handel - średnia dla 6 najwięszych miast handel - Warszawa magazyny - średnia dla 6 największych miast magazyny - Warszawa Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010, Warszawa wrzesień 2010, s. 78; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.

22 Wskaźnik pustostanów w latach wartość średnia NIERUCHOMOŚCI BIUROWE - ŚREDNIE DLA 6 MIAST BIUROWE - WARSZAWA HANDLOWE MAGAZYNOWE ,10% 3,7% 0,1-3% 9,70% ,90% 3,1% 0-1% w większości lokalizacji 8,30% ,70% 7,0% 0-3,6% ok % ,50% 7,0% % 6,7% Średnia dla 6 największych /wybranych miast Polski 1-5% 1-4,5% Warszawa: ok. 0% ok. 17% ok. 12% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010 r., Warszawa wrzesień 2010 r., Instytut Ekonomiczny NBP we współpracy z oddziałami okręgowymi; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Business Briefing Rynek powierzchni magazynowych w Polsce w 2009 r.; Cushman&Wakefield Market Watch Industrial Market Rynek powierzchni magazynowych i produkcyjnych Polska ; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce,Wiosna 2012; Colliers International Poland Research & forecast report 2012; Colliers International Country Overview 2008; Colliers International 2011 New Europe real estate review; Emerging Trends in Real Estate Europe 2011, Urban Land Institute& PwC; Emerging Trends in Real Estate Europe 2012, Urban Land Institute& PwC; The Polish Real Estate Market 2011 PwC&Reas; The Polish Real Estate GUide Edition 2011Ernst&Young, Linklaters; P. Damesick: European investor intentions in 2011, CB Richard Ellis EMEA ViewPoint, marzec 2011; DTZ Research Property Times Poland Q4 2010, January 2011.

23 Średnie wskaźniki powierzchni niewynajętej w latach ,00% 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% biura - średnia dla 6 miast biura - średnia dla Warszawy handlowe magazynowe 4,00% 2,00% 0,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce w 2010, Warszawa wrzesień 2010, s. 78; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Jesień 2007, Jesień 2008, Jesień 2009, Jesień 2010; Cushman&Wakefield Maketbeat. Raport o rynku nieruchomości w Polsce, Wiosna 2012.