Rozdział I. Przemoc w świetle literatury

Transkrypt

1 Wstęp Coraz częstszym problemem występującym w szkołach gimnazjalnych jest przemoc wśród młodzieży. Nastąpił duży wzrost liczby zachowań agresywnych niż kilkanaście lat temu. Początkowo za przemoc uważano tylko nadużycie siły. Obecnie jednak przyjmuje się, że przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Przemoc jest działaniem możliwym wtedy, kiedy istnieje przewaga siły, jest nadużyciem własnej przewagi fizycznej lub społecznej po to, aby wymusić na drugim człowieku określone zachowanie. Pojęcie ze względu na ich wieloznaczność jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania.

2 Rozdział I. Przemoc w świetle literatury 1. Definicja przemocy Słownik Języka Polskiego określa przemoc jako siłę przeważającą czyjąś siłę, fizyczną przewagę wykorzystywaną do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzuconą bezprawnie władzę, panowanie; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt 1. Pospieszył przedstawiła zjawisko przemocy jako wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobista wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji. 2 Interesujący przykład pojęcia przemocy przytacza Rosemare Portman, gdzie nie było to pierwotnie negatywne określenie. Historycznie pochodzi ono od «rządzić», «panować». Rozumiano przez nie czynność sprawowania władzy z określoną, uporządkowaną funkcją. [ ] Z kolei pojęcie przemocy w obecnych czasach zredukowane zostało tylko do aspektu negatywnego, gdzie jako przemoc rozumie się działanie lub przedsięwzięcie, które zmierza do zranienia innego człowieka lub istoty żywej albo uszkodzenia jakiejś rzeczy. 3 Przemoc może przybierać charakter instrumentalny, bezinteresowny, indywidualny, lub zbiorowy. Oprócz przemocy przestępczej występuje również zjawisko przemocy codziennej. Z pojęciem przemocy zostały powiązane następujące właściwości: przemoc jest zawsze intencjonalna; przemocą jest naruszanie jakiś praw i dóbr jednostki, które umożliwiają jej samoobronę; przemoc powoduje zawsze jakieś szkody; przemoc lubi się powtarzać często pierwszy akt przemocy jest dziełem przypadku poczucie bezkarności, bezwolne przyjęcie agresji toruje drogę przemocy, przemoc jest często rozpaczliwym zagłuszaniem poczucia niemocy; za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, baz względu na to, co zrobiła ofiara grożenie przemocą jest w istocie aktem przemocy; nie każda forma przemocy jest ściągana przez prawo. 4 1 ( Słownik Języka Polskiego PWN, 1979, str. 986) 2 I. Pospiszył, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s R. Portmann, Przemoc wśród dzieci uchwycić sedno, JEDNOŚĆ 2004, s J. Mellibruda, Oblicza przemocy, Warszawa 2003, s

3 2. Definicja agresji, mobbingu, bullyingu, cyberprzemocy 2.1. Agresja Klasyczną definicję agresji zaproponował Buss, który scharakteryzował agresje jako reakcję dostarczającą szkodliwych bodźców innemu organizmowi. Niestety taka behawiorystyczna definicja była zbyt ogólna, ponieważ obejmowała zbyt wiele form zachowania które nie powinny klasyfikować się do pojęcia agresji, lecz również pod innymi względami były zbyt wąskie ponieważ nie obejmowały takich procesów jak myślenie bądź uczucia. Pojęcie Bussa zostało uzupełnione o nowe aspekty, dzięki którym zachowanie danej jednostki można było określić jako agresywne, takie jak te wykonane z intencją wywołania negatywnych konsekwencji u obiektu, co z kolei zakłada oczekiwanie, że działanie doprowadzi do pewnego szczególnego rezultatu [ ]. Dalsze uściślenie odnosi się do chęci uniknięcia szkodliwego potraktowania przejawianej przez osobę będącą obiektem działania. A zatem wyłączone z tej kategorii są przypadki agresji skierowanej na siebie, w której rola agresora i obiektu współwystępują- na przykład samobójstwo lub obrażenia powstałe wskutek sadomasochistycznych praktyk seksualnych. 5 W słowniku pedagogicznym agresja została przedstawiona jako działanie skierowane przeciwko ludziom bądź przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji. Agresja często jest odpowiedzią na frustrację. 6 W ujęciu psychologicznym wg A. Frączka agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi 7, również dla Z. Skornego agresja to forma inicjowania ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym. 8 Bardzo istotne jest również przedstawienie pojęcia agresji przez A. Frączka, P. Struzik jako czynności podejmowanej intencjonalnie przez ludzi, (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.), stanowiącej zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości. 9 Z. Skorny określa mianem agresywnych dzieci, u których występują częste i liczne zachowania agresywne, zaś agresywność jest istotnym składnikiem ich osobowości. 10 Uważa również, że agresywność jest swoistym odpowiednikiem ujemnych emocji, takich jak: gniew, lęk, złość, chęć dokuczania i szkodzenia innym. Agresja może być słowna lub fizyczna. Przejawami agresji fizycznej, według Z. Skornego jest wszczynanie przez dziecko bójek, uderzenia, kopnięcia lub ukłucia, zamierzone niszczenie przedmiotów, znęcanie się nad zwierzętami, łamanie roślin. Przejawem agresji słownej są: kłótnie, przezywanie, wyśmiewanie, dokuczanie innym, skarżenie, plotkowanie. 11 Natomiast w Słowniku Psychologicznym agresja została zdefiniowana jako wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej 5 B. Krahe, Agresja, Gdańsk 2005, s W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s A. Frączek, Czynności agresywne jako Przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, Wrocław 1979, s Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN Warszawa, 1968, s A. Frączek, P. Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży, PWN, Kielce 1986, s Z. Skorny, Dziecko agresywne objawy, przyczyny, przeciwdziałanie, w: W. Pomykało (red.), 1987, s Z. Skorny, Dziecko agresywne objawy, przyczyny, przeciwdziałanie, w: W.Pomykało (red.), 1987, s. 97

4 rzeczywistej lub symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości. 12 Bardzo ciekawie został przedstawiony problem agresji w książce pt. Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży gdzie, brutalizacja życia społecznego i kulturowego sprawia, że dla wielu młodych ludzi agresja stała się atrakcją. Wykorzystywanie przewagi fizycznej jest naturalnym sposobem zdobywania dóbr materialnych i regulowania stosunków międzyludzkich. Przemoc i agresja są również nieodłącznym elementem życia codziennego szkół oraz placówek opiekuńczych, wychowawczych i resocjalizacyjnych. 13 Agresję nie tylko definiuje się w różny sposób, ale również klasyfikuje za pomocą różnych kryteriów, które mają na celu ustanowienie odrębnych węższych kategorii tych zjawisk. W. Okoń dokonuje podziału agresji na : agresję fizyczną w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu; agresję słowną polega na wymyślaniu lub wyśmiewaniu się z jednostki, może przybierać formę wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Agresja słowna przejawia się w postaci odrzucenia, groźby, może być wyrażona również poprzez ośmieszanie czy poniżanie danej osoby. Znacznie rzadziej agresja jest kierowana na własną osobę (do wewnątrz). Taka osoba niszczy sama siebie poprzez samokrytykę, samoponiżenie, samookaleczenie doprowadza do autodestrukcji: agresję przeniesioną jest ona skierowana na przedmioty lub osoby nie będące przyczyną. Agresję można również podzielić na: gniewną jest to wrodzona reakcja organizmu na zablokowanie dążeń lub doznanej szkody; zadaniową zostaje wywołana ze względu na realizowane zadania. Badania przeprowadzone wśród młodzieży przedstawione przez Z. Skornego pozwoliły na wykrycie takich agresji jak: frustracyjna pojawienie się agresji zawsze każe domyślać się frustracji oraz każda frustracja zawsze prowadzi do jednej z form agresji naśladowczej wykonanie przez podmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które uprzednio wykonał model instrumentalnej motywem są pokreślone cele, działania. Agresja odgrywa rolę instrumentu, narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu Mobbing Przed wyjaśnieniem pojęcia mobbing chcę przedstawić krótki rys historyczny, który ukazuje początek powstawania problemu tym zjawiskiem. Zainteresowanie problemem mobbingu w szkole narodziło się na przełomie lat 60. i 70. w Szwecji, a następnie szybko udzieliło się społeczeństwu innych państw skandynawskich. 12 W. Szewczuk, (red.,słownik psychologiczny, Warszawa 1985, s Pod red. T. Sołtysiak i J. Sudar-Malukiewicz, Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, Bydgoszcz 2003, s Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Wyd. Szkolne i pedagogiczne Warszawa 1976, s. 211, 214, 217

5 W Norwegii zjawisku poświęcono wiele miejsca w mass mediach, duże zainteresowanie wykazali także nauczyciele i rodzice, natomiast władze szkolne pozostały bierne. Wyraźna zmiana podejścia do problemu prześladowań w szkole nastąpiła na początku lat 80., kiedy to w roku szkolnym 1982/83 trzech chłopców w wieku lat popełniło samobójstwo. Do nieszczęścia doszło w północnej Norwegii, a przyczyną były najprawdopodobniej szykany ze strony ze strony szkolnych kolegów. Wydarzenie to wstrząsnęło opinią publiczną i wywołało falę dyskusji, których rezultatem była ogólnokrajowa kampania przeciw lobbingowi w szkole. Zapoczątkowaną ją jesienią 1983 roku, a głównym organizatorem było Ministerstwo Edukacji i Wyznań. 15 Mobbing to termin wywodzący się z języka angielskiego od wyrazu mob" co oznacza tłum, natłok, banda oraz napastowanie i obleganie. Odpowiednikiem polskiego mobbingu po angielsku jest na ogół workplace bullying lub workplace harassment. Workplace mobbing używany jest w tym znaczeniu jedynie w literaturze naukowej. Mobbing oznacza prześladowanie podwładnego lub współpracownika w miejscu pracy. Terminu mobbing w odniesieniu do zachowań występujących w grupach społecznych użył jako pierwszy szwedzki naukowiec Peter- Paul Heinemann. Mobbing zazwyczaj ma na celu lub skutkuje: poniżeniem, ośmieszeniem, zaniżeniem samooceny lub wyeliminowaniem albo odizolowaniem pracownika od współpracowników. 16 Dan Olweus o mobbingu mówi wówczas wtedy, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób. Autor pisze dalej, iż cechą charakterystyczną mobbingu jest nierównowaga sił. Osoba atakująca ma pozycję silniejszą od ofiary. Nie można więc mówić o szykanach czy prześladowaniu w przypadku konfliktów między dwiema osobami mniej więcej równie silnymi fizycznie lub psychicznie. 17 Ten rodzaj przemocy ma charakter długofalowy. Początkiem mobbingu zwykle jest jakiś konflikt, często mało istotny. Mobbing często przybiera postać wyizolowania jednostki z grupy wbrew jej woli. Według Słownika Pedagogicznego jest to tworzenie wokół ofiary atmosfery zagrożenia w celu wyłączenia jej z grupy koleżeńskiej lub z życia społecznego. Tę atmosferę tworzą takie zachowania, jak odmowa, szykany, izolowanie, szantażowanie czy przemoc fizyczna; zwykle towarzyszą temu złośliwe gesty i nieżyczliwe miny; ofiarą może być zarówno jednostka, jak grupa. Mobbing zwany jako tzw. fala w wojsku, jest szczególnie niebezpieczny w szkole; dziecko szykanowane przez dłuższy okres przez rówieśników przeżywa silne stany stresowe, co w przypadku braku wsparcia z zewnątrz niekiedy prowadzi nawet do samobójstwa. 18 Orłowski definicję mobbingu przedstawia jako polegającą na szykanowaniu jednostki zazwyczaj przez grupę. Oznacza terror psychiczny: zaczepianie, izolowanie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi i zachowania grupy lub osoby w stosunku do drugiej osoby lub grupy, mające na celu wyłączenie konkretnej osoby z grupy koleżeńskiej lub zawodowej. Ofiara zostaje poddana długoterminowej przemocy ekonomicznej, psychicznej i społecznej w celu zastraszenia, upokorzenia i ograniczenia jej zdolności do obrony. Odczuwa ja subiektywnie, ale mobbing daje się także potwierdzić intersubiektywnie. Jest to wielofazowy proces, w którym mobber (sprawca) stosuje metody manipulacji od najbardziej subiektywnych i niezauważalnych przez ofiarę po najbardziej drastyczne, powodujące u ofiary izolację społeczną, jej autodeprecjację, poczucie krzywdy, bezsilność i odrzucenie przez współpracowników (rówieśników), a w konsekwencji silny stres oraz choroby somatyczne 15 D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole jak ja powstrzymać?, Warszawa 1998, s Wikipedia wolna encykopedia, 17 D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole jak ja powstrzymać?, Warszawa 1998, s W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2004, s

6 i psychiczne. Prześladowania mogą przyjmować formę pośrednią lub bezpośrednią, aż do przemocy fizycznej włącznie. Mogą ograniczać się do gorszego traktowania Bullying Pojęcie Byllying rozwinęło się w Anglii. Bully, czyli obchodzenie się brutalnie, dręczenie, a nawet atakowanie słabszych. Termin ten początkowo nie dotyczył środowiska pracy. Używano go w sytuacjach opisywania szykan, gróźb, które dzieci stosowały w stosunku do innych dzieci. Następnie termin ten służył do opisywania napaści w armii, klubach sportowych, w życiu rodzinnym, zwłaszcza u osób starszych. W 1984 roku R.S Lazarus wprowadził ten termin do psychologii pracy, gdzie zakwalifikował go jako stres społeczny. 20 Definicję Bullying u opisuje S. Orłowski jako tyranizowanie, z intencją skrzywdzenia drugiej osoby. Agresywny akt w dużej mierze nie jest wynikiem prowokacji i powtarza się na przestrzeni jakiegoś czasu. Określany jest często jako celowe, powtarzalne i nie prowokowane zachowania agresywne jednego lub grupy sprawców wobec ofiary z zamiarem sprawienia jej bólu fizycznego, przykrości, poniżenia lub przerażenia jej, najczęściej w obliczu grupy widzów z wyraźną nierównowagą sił niemożnością obronienia się ofiary i poczuciem bezkarności sprawcy. 21 Sprawcy bullyingu cechują się postrzeganiem przemocy jako pozytywnego zachowania, impulsywne, pragnące zdobyć prestiż w społeczeństwie. Natomiast ofiarami bullyingu zostają osoby o niskim poczuciu kompetencji, małym poczuciu bezpieczeństwa oraz niskim poczuciu więzi rówieśniczych. Rozpatrując bliżej zjawisko bullyingu, możemy rozróżnić następujące odmiany: 1. bullying bezpośredni: fizyczny popychanie, plucie, kopanie, uderzanie, zabieranie i chowanie rzeczy, zmuszanie do wykonywania poniżających, ośmieszających lub odrażających czynności, w tym kopro i urofilnych i seksualnych; słowny (emocjonalny) grożenie, poniżanie przez przezywanie, wyśmiewanie, robienie min i prowokowanie; 2. Bullying pośredni (ukryty): relacyjny obmawianie, rozpuszczanie plotek, namawianie innych do izolacji ofiary, odrzucania jej i ignorowania; cyber bullying umieszczanie w sieci (e- maile, blogi, itp.) oszczerczych informacji Cyberprzemoc Cyberprzemoc pojawiła się na przełomie XX i XXI wieku. Napastnicy prześladują swoje ofiary złośliwymi i obraźliwymi SMS- ami lub e- mailami. Bardziej drastyczną formą ataku jest sporządzanie witryn internetowych, wpisów na forach dyskusyjnych czy dręczenia przez komunikatory sieciowe takie, jak Gadu- Gadu lub Tlen.pl. Zamiarem internetowych chuliganów 19 S. Orłowski, Szkoła wobec agresji i przemocy (w:) Kamińska-Buśko B., Szymańska, Warszawa 2005, s. 20 K. Kmiecik-Baran, W. Cieślak; Bez przemocy w pracy i w szkole; Instytut Promocji Nauczycieli Solidarność ; Gdańsk2001, s. 21 S. Orłowski, Szkoła wobec agresji i przemocy (w:) Kamińska-Buśko B., Szymańska, Warszawa 2005, s. 22 S. Orłowski, Szkoła wobec agresji i przemocy (w:) Kamińska-Buśko B., Szymańska, Warszawa 2005, s

7 jest zdyskredytowanie konkretnej osoby lub grupy ludzi czy nawet całych społeczności. Takie działania wynikają z poczucia anonimowości lub bezkarności sprawców i ułatwiane są np. zamieszczeniem witryny internetowej na serwerze w kraju, w którym pisemne groźby nie są przestępstwem. Taka forma znęcania się nad swoimi ofiarami, zdaniem psychologów wynika z tego, że łatwiej poniżać, dyskredytować i szykanować, gdy istnieje szansa ukrycia się za internetowym pseudonimem i nie ma potrzeby konfrontacji z ofiarą oko w oko. Prześladowanie przez internet jest szczególnie groźne dlatego, że kompromitujące czy poniżające materiały są dostępne w krótkim czasie dla wielu osób i pozostają w sieci na zawsze, jako kopie na wielu komputerach, nawet po ustaleniu i ukaraniu sprawcy. 23 Problem cyberprzemocy dotyczy przede wszystkim dzieci i młodzieży. W Polsce doświadcza go ponad połowa internautów. Dzieci zazwyczaj nie uświadamiają sobie, jak krzywdzące mogą być działania podejmowane on- line, a ofiary cyberprzemocy pozostawione sam na sam z problemem często nie potrafią sobie z nim poradzić. W artykule Julii Barlińskiej pt: Cyberprzemoc nowa arena przemocy rówieśniczej? Cyberprzemoc jest definiowana jako przemoc z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych, w ramach której wykorzystywane są różne funkcje Internetu, jak np.: poczta elektroniczna, czaty, komunikatory, strony internetowe, blogi, serwisy społecznościowe itd. Przyjmuje ona różne formy: nękania, straszenia, szantażowania za pomocą sieci itp. Najczęściej i najpowszechniej doświadczane są przemoc werbalna i publikowanie lub rozsyłanie ośmieszających, kompromitujących zdjęć lub filmów. 24 Natomiast Wikipedia.pl przedstawiła cyberprzemoc/agresję elektroniczną jako stosowanie przemocy poprzez prześladowanie, zastraszanie, nękanie, wyśmiewanie innych osób z wykorzystaniem internetu i narzędzi typu elektronicznego takich jak: SMS, , witryny internetowe, fora dyskusyjne w internecie i inne Przyczyny stosowanej przemocy Można wymienić wiele środowisk, w których występuje zjawisko przemocy. Najczęściej wyróżnia się główne źródło przemocy w rodzinie, szkole oraz środowisku społecznym. Dziecko zachowuje się agresywnie, ponieważ takie zachowanie przynosi mu korzyść. Uczeń dostaje nagrodę,najczęściej w postaci akceptacji grupy podobnych sobie. Na drodze tzw. wzmocnień zachowania te są utrwalane. Kolejną przyczyną złych zachowań jest naśladownictwo. Dziecko, które żyje w świecie przemocy, widzi ją co dzień w domu, w szkole, w telewizji będzie to zachowanie naśladować jako zachowanie wzorcowe. R. Portman przedstawia następujące 10 przyczyn stosowania przemocy: 1. Przemiana hierarchii wartości Przemiana hierarchii wartości i pluralizm wartości w naszym społeczeństwie powoduje właśnie u młodych ludzi brak rozeznania. W takich warunkach rozwija się źle rozumiany, naznaczony egocentryzmem i bezwzględnością, indywidualizm. 2. Niewydolność wychowawcza rodziców W związku z przemianą hierarchii wartości pozostaje spadek gotowości do wychowywania i umiejętności wychowawczych wśród rodziców. Szczególnie podkreśla się tu 23 Wikipedia Wolna Encyklopedia, 24 Julia Barlińska Cyberprzestrzeń nowa arena przemocy rówieśniczej?, KWARTALNIK PEDAGOGICZNY s Wikipedia Wolna Encyklopedia,

8 niekonsekwencję rodzicielskich zachowań wychowawczych, tzn. ich nieprzewidywalność i idący za tym brak pewności u dzieci. Kiedy zdolność ustalania granic i kontrola rodzicielska rozwinięta jest w ograniczonym stopniu, wzrasta ryzyko przestępczych zachowań dzieci. Niepewni i zajmujący się sobą rodzice nie staja się dla dzieci pozytywnym wzorem. Ma to znaczenie niezależne od tego, czy rodzina jest pełna lub czy matka pracuje zawodowo. 3. Doświadczenia przemocy w rodzinie Doświadczenia przemocy w rodzinie jest bezpośrednim czynnikiem ryzyka dla rozwoju dzieci. Jest to ważne zarówno jeśli rodzice rozstrzygają konflikty między sobą za pomocą siły fizycznej, jak również, gdy dzieci są ciężko karane lub maltretowane. Przemoc w rodzinie występuje we wszystkich warstwach społecznych, jednak bardziej prawdopodobna jest ona w warunkach ubóstwa. 4. Szkolne procesy selekcji i różnicowania Zwiększająca się presja osiągania dobrych wyników w nauce wielokrotnie prowadzi do poczucia odrzucenia u dzieci, które nie są zbyt zdolne. Następstwami mogą tu być społeczne wykluczenie w szkole i w kręgu rówieśników oraz rosnąca niepewność co do możliwości dalszego kształcenia i perspektyw życiowych. 5. Ograniczone możliwości rozwoju Ograniczone szanse aktywnego udziału mediów w życiu społecznym i związane z tym mniejsze możliwości finansowe pozostają w sprzeczności ze wzrastającymi potrzebami konsumpcyjnymi, np. posiadania takich symboli statusu społecznego jak markowe ubrania, telefony komórkowe i inne. Indywidualne szanse znalezienia swojego miejsca w społeczeństwie, które zapewnia zabezpieczenie materialne i uznanie społeczne, są od dawna ograniczone, szczególnie dla młodych imigrantów. 6. Wzrost liczby potencjalnie zagrożonych młodych ludzi Na tle społecznego, kulturalnego i gospodarczego przełomu wzrasta liczba młodych ludzi szczególnie zagrożonych. Są to przede wszystkim niemieccy późno przesiedleni imigranci ubiegający się o azyl. 7. Wpływ mediów Coraz częstsze i brutalniejsze przedstawianie przemocy w mediach prowadzi bezpośrednio u dzieci do przyzwyczajenia do przemocy lub wręcz zachęca do brutalnej aktywności. Jako szczególnie niebezpieczne ocenia się tu gry komputerowe, w których dzieci same dokonują przemocy bez ofiar. Figury przeciwników nie są traktowane jak nieprzyjaciel, nad którym należy się litować, ale jak rzeczy z inwentarza. W badaniach wskazuje się poza tym na przesłanki związku między zainteresowaniem bronią i brutalnymi grami komputerowymi nie można jednak powiedzieć, co jest przyczyną, a co skutkiem. Wpływ mediów staje się również odpowiedzialny za wzrastające zorientowanie na konsumpcję, które powoduje, że samookreślenie dokonuje się na podstawie symboli statusu majątkowego i artykułów konsumpcyjnych, a tempo życia wymaga coraz silniejszych bodźców. 8. Nuda Sposób spędzania czasu wolnego zależy coraz bardziej od samych dzieci. Zajęcia w czasie wolnym zmienia się dowolnie, preferowane są coraz nowsze i bardziej spontaniczne aktywności. Bez wiązania się w grupy, bez brania odpowiedzialności, młodym ludziom brakuje w wolnym czasie ograniczeń i kontroli, przez co nie mogą budować poczucia wspólnoty.

9 9. Zwiększająca się ilość okazji do łamania prawa Anonimowość w czasie zakupów i coraz mniejsza samokontrola przy zwiększającej się i zachęcającej ofercie towarów budzą w człowieku chęć posiadania i redukują potencjalne łapania kradzieży. Młodzi ludzie mają o wiele więcej możliwości uniknięcia kary niż wcześniejsze pokolenia. Ryzyko złapania jest mniejsze również z tego powodu, że młodzi ludzie są dziś bardziej mobilni niż kiedyś, dzieci dzięki szybkim rowerom, młodzież dzięki skuterom i innym pojazdom, a w sumie dzięki szerokiemu systemowi powiązań komunikacji różnych osób. Ostrzeżenie przed przyłapaniem może być chociażby przekazane za pomocą telefonu komórkowego. Dostęp do broni również może stać się okazją do złamania prawa. Poza nożami, kijami bejsbolowymi i podobną bronią, występuje również duża ilość legalnej broni palnej. Broń daje rzekome poczucie siły i nietykalności. Kto posiada broń albo jako dziecko ma dostęp do broni jest bardziej narażony na to, aby jej użyć. 10. Strach przed przemocą Paradoksalnie strach przed przemocą również może doprowadzić do tego, że dzieci same staną się brutalne. Strach może spowodować poczucie ciągłej sytuacji zagrożenia czy kryzysu, nawet jeśli jest ona odczuwana tylko subiektywnie, każdy może stać się brutalny Media elektroniczne a przemoc wśród młodzieży Ważną stronę dotyczącą wpływu mediów na przemoc wśród młodzieży zajął Joachim Rumpf w książce pt. Krzyczeć, bić, niszczyć- Agresja u dzieci w wieku do 13 lat, gdzie media przedstawione zostały jako element dnia powszedniego wielu rodzin, przez co mogą ograniczać odpowiedzialność rodzica za wychowanie, jeśli się ich nadużywa. Zbyt szybko przestaje się zwracać uwagę na ten związek przy jednoczesnym podkreślaniu zalet autonomii, odpowiedzialności i osobistej wolności każdego obywatela. Tym samym ułatwiamy sobie dostęp do wyrafinowanej reklamy, która ostrą przemocą godzi w naturalne potrzeby dzieci, jak na przykład ich ciekawość, czy zachowanie rozpoznawcze, lub redukuje ich potrzebę dyskutowania z rodzicami do korzystania z mediów. Dzieje się tak również w wypadku dorosłych. Rodziny, które w wyniku wewnętrznych konfliktów uwarunkowanych podłożem ekonomicznym, stanem wykształcenia czy też statusem społecznym same poszukują pomocy, wybierają świat urojony, przez co przyczyniają się do powstania i potęgowania przemocy oraz agresywnego zachowania u dzieci. 27 Również Jolanta Maria Wolińska twierdzi, że oglądanie przemocy w telewizji wprowadza przykłady agresji, stanowi podstawę uczenia się agresywnych skryptów, przy tym zwiększa prawdopodobieństwo przypominania skryptów już wyuczonych, a także daje możliwość gratyfikacji lub usprawiedliwienia konsekwencji agresywnego zachowania się. Zaprezentowana wyżej teoria tłumaczy nabywanie wzorców (skryptów) agresywnego zachowania się przez dzieci za pośrednictwem scen przemocy oglądanych w telewizji. 28 Przemoc występuje nagminnie w filmach, programach telewizyjnych i grach komputerowych, również tych, które są przeznaczone dla dzieci i młodzieży. Barbara Krahe zwróciła szczególną uwagę na aktywizację agresywnych myśli i uczuć. Oglądanie obrazów agresywnych interakcji w mediach zwiększa łatwość dostępu obserwatora do własnych agresywnych myśli i uczuć. Aktywizacja jest to mechanizm, dzięki któremu konkretny bodziec zewnętrzny, na przykład akt agresji, kieruje uwagę na zgodne z nim konstrukty umysłowe, na przykład agresywne treści poznawcze, obniżając w ten sposób próg ich użycia w interpretowaniu informacji społecznych. Również duże znaczenie ma proces nabywania 26 R. Portman, Przemoc wśród dzieci uchwycić sedno, Jedność, Kielce 2006, s J.Rumpf, Krzyczeć, bić, niszczyć- agresja u dzieci w wieku do 13 lat, Gdańsk 2008, s J. M. Wolińska, Agresywność dzieci i młodzieży problem indywidualny i społeczny, Lublin 2003, s.31

10 nowych reakcji agresywnych. większość aktów agresji przedstawianych w mediach zostaje nagrodzona lub przynajmniej uchodzi bezkarnie. Co więcej, sprawcami agresji są atrakcyjne postacie, z którymi identyfikują się widzowie. Jak wynika z teorii społecznego uczenia się, w takich okolicznościach szczególnie prawdopodobne jest uczenie się przez modelowanie. Najbardziej oczywistym sposobem włączania agresji przedstawianej w mediach do repertuaru zachowań odbiorcy jest agresja kopiowana. Obserwacja zachowań agresywnych może prowadzić do nabywania takich zachowań, mimo, iż model nie został nagrodzony. Kolejną hipotezą wg B. Krahne jest osłabienie zahamowań przed agresją, która twierdzi: kontakt z przemocą w mediach może osłabiać zahamowania widzów przed agresją, ponieważ wywołuje wrażenie, że agresja jest powszechną i akceptowaną cechą interakcji społecznych. Wszechobecność agresji w mediach i fakt, że tylko dla niewielkiej części aktów przemocy ukazuje się skutki w postaci bólu i obrażeń jej ofiar mogą osłabiać percepcję przemocy jako antyspołecznej i szkodliwej. 29 Wywołanie pobudzenia Aktywizacja agresywnych myśli i uczuć Nabywanie nowych reakcji agresywnych Kontakt z przemocą w mediach Osłabienie zahamowań przed agresją Wzrost agresji Desensytyzacja na cierpienie ofiar Kształtowanie widzów rzeczywistość poglądu na Rycina przedstawia Psychologiczne skutki przemocy w mediach 30 Przemoc w sieci charakteryzuje się różnym poziomem zaangażowania sprawcy. Przyczyn występowania wrogich zachowań w sieci jest wiele. Autorka artykułu pt. Cyberprzestrzeń nowa arena przemocy rówieśniczej? wymienia przyczyny których można dopatrywać się we właściwościach indywidualnych osób z grupy adolescentów, którzy najczęściej stanowią sprawców cyberprzemocy. Pewne przejawy procesu rozwojowego w okresie dorastania mogą nasilać zachowania antyspołeczne w sieci. Jednak przede wszystkim za intensyfikację zachowań antyspołecznych w sieci odpowiadają cechy kontaktu za pośrednictwem medium, jakim jest Internet. Internet bowiem to czynnik silnie modyfikujący zachowania społeczne i leżące u ich źródeł mechanizmy psychologiczne z racji specyfiki kontaktu zapośredniczonego przez komputer. Podstawową własnością interakcji za pośrednictwem sieci jest anonimowość rozumiana dwojako jako jako 29 B. Krahne, Agresja, Gdańsk 2005, s B. Krahne, Agresja, Gdańsk 2005, s 107

11 nieidentyfikowalność oraz nieznajomość. Specyficzne warunki panujące w sieci sprawiają, że człowiek inaczej postrzega siebie i innych. Autorka zaznacza również, że kontakty zapośredniczone przez komputer budują także specyficzną podmiotowość własną. Poczucie nieidentyfikalności w przestrzeni wirtualnej skutkuje brakiem konieczności dbania o autoprezentację i opinie innych ludzi. Sprzyja to internetowemu efektowi odhamowania, polegającemu na nieodczuwaniu charakterystycznych dla kontaktów bezpośrednich ograniczeń hamulców dla zachowań nieaprobowanych. Sprawia to, że ludzie zachowują się w sposób, w jaki nie zachowaliby się w sytuacji bezpośredniego kontaktu z drugim człowiekiem. Najpierw obrażają, a dopiero później zastanawiają się nad tym, co zrobili. Staje się to zarzewiem internetowej agresji J. Barlińska, Cyberprzestrzeń nowa arena przemocy rówieśniczej?, KWARTALNIK PEDAGOGICZNY, s

12 Rozdział II 1. Rodzaje przemocy Mellibruda biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy wyróżnił przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną). Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. Przemoc ta jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika. Przemoc chłodna to drugi rodzaj przemocy, który jest zapisany w obyczaju, kulturze, który jest częścią wyposażenia psychologicznego jednostki. Chłodna przemoc to realizacja roli, w którą wpisane jest dokonanie zemsty, dokonanie inwazji na cudze terytorium, często tę formę przemocy uważa się nieusprawiedliwioną. Przemoc chłodna to przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. 32 Znane są również rodzaje przemocy takie jak: przemoc interpersonalna jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich; przemoc strukturalna znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze; przemoc symboliczna prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej,odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu, wzory odbiegające od panującej kultury. 33 Wyróżnia się również takie rodzaje przemocy jak przemoc fizyczna wg Z. Klimka to użycie siły, którego rezultatem jest nieprzypadkowe zranienie. Dzieci bite i maltretowane często są poranione w miejscach zakrytych ubraniem. Można zaobserwować blizny, siniaki, złamania, powyrywane włosy, ślady uderzeń i skaleczeń, otarcia skóry na klatce piersiowej, plecach, pośladkach, tylnych częściach nóg, w okolicach genitaliów; małe ślady oparzeń papierosowych na podeszwach stóp, dłoniach, pośladkach, rozległe oparzenia np. na klatce piersiowej, rany twarzy u niemowląt, małych dzieci a także złamania i zwichnięcia oraz inne nietypowe dla danego wieku obrażenia mogą wskazywać na rzucanie, uderzanie czy potrząsanie. U dzieci potrząsanych mogą tez występować rozległe ogniska krwotoczne w siatkówce. Dzieci bite, rzucane, potrząsane mogą mieć także liczne obrażenia wewnętrzne. 34 Natomiast Małgorzata Bogaj zawarła następującą definicję przemocy fizycznej to zamierzone działanie przy użyciu siły fizycznej na inna osobę, które może, ale nie musi pozostawić obrażeń fizycznych. W wielu definicjach wskazuje się, że jest to każde nieprzypadkowe użycie siły fizycznej, które powoduje ból fizyczny. Do tej formy przemocy zaliczono również grożenie zadaniem bólu fizycznego, czy wymuszenie z użyciem siły fizycznej J. Mellibruda, Oblicza przemocy, Warszawa, s M. Szpringer, Profilaktyka społeczna- rodzina, szkoła,środowisko lokalne, Kielce 2004, s Z. Klimek, Profilaktyka zagrożeń w praktyce, Jelenia Góra 2008, s Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s. 141

13 Wikipedia Wolna encyklopedia podała definicję przemocy fizycznej jako wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu siły fizycznej. Przemoc fizyczną stosuje się np. przy zgwałceniu, eksmisji z mieszkania, tymczasowym aresztowaniu, zastosowaniu kary pozbawienia wolności. 36 Przemoc fizyczną można sklasyfikować do następujących form jej przejawiania: bicie, popchnięcia, podcinanie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie w pomieszczeniach, niszczenie własności, kopanie, plucie. Przemoc psychiczna ( morderstwo duszy ) polega na zadawaniu psychicznych ran, łamaniu woli, niszczeniu godności. Jest często niezauważalna, pozostawia ślady jedynie w psychice ofiary. 37 Również wg Wikipedii przemoc psychiczna to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu środków komunikacji interpersonalnej. Typowymi środkami przemocy psychicznej są groźba, inwektywa i molestowanie psychiczne. Z. Klimek przemoc psychiczną/emocjonalną przedstawia jako najpowszechniej stosowaną formę przemocy wobec dzieci. Współwystępuje także z innymi formami przemocy. Przemoc emocjonalna prowadzi do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej osoby. Typowe zachowania to: odrzucanie, izolowanie, ignorowanie, wyszydzanie, upokarzanie, ciągłe krytykowanie, terroryzowanie, zmuszanie do wysiłku przekraczającego możliwości dziecka, pozbawianie form kontaktu potrzebnych do prawidłowego rozwoju dziecka. Objawy: ciągłe nerwowe napięcie, zaburzenia mowy, zaburzenia snu, bóle głowy, brzucha, moczenie się, rozdrażnienie, stale poczucie winy, tiki, depresja, lęk, częste kłamstwa, zamknięcie się w sobie, ugrzecznione zachowania. 38 Przemoc psychiczną można sklasyfikować do następujących form jej przejawiania: przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, namawianie się, szantażowanie, obrażanie, wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie związkami przyjaźni. 36 Wikipedia- Wolna Encyklopedia, 37 Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s Z. Klimek, Profilaktyka zagrożeń w praktyce, Jelenia Góra 2008, s

14 Przemoc seksualna polega na zmuszeniu innej osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu takiej aktywności wobec osoby, która nie jest w pełni świadoma, a także wówczas, gdy nie pyta się tej osoby o zgodę lub gdy ta obawia się odmówić. 39 Wikipedia przedstawia ten rodzaj jako formę przemocy obejmującą różne działania, takie jak: wymuszony stosunek płciowy w ramach związku, gwałt dokonany przez obce osoby, systematyczne gwałty podczas konfliktów zbrojnych, molestowanie seksualne (w tym domaganie się stosunku seksualnego w zamian za pracę lub korzyści w szkole), wykorzystywanie seksualne dzieci, osób niepełnosprawnych intelektualnie lub fizycznie, zmuszanie do prostytucji i handlu ludźmi w celach seksualnych, małżeństwo z dzieckiem, brutalne działania przeciwko integralności seksualnej, w tym okaleczania narządów płciowych, obowiązkowe kontrole dziewictwa, niechciane komentarze o kontekście seksualnym, wymuszenie dokonania aborcji, odmowa użycia antykoncepcji lub ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Większość aktów przemocy seksualnej jest dokonywana przez chłopców i mężczyzn na dziewczynkach i kobietach. Dokładne oszacowanie zakresu problemu przemocy seksualnej jest trudne. W większości krajów przeprowadzono niewiele badań na ten temat. Badania przeprowadzone w północnym Londynie, Nikaragui, Republice Południowej Afryki i Tanzanii sugerują, że blisko jedna czwarta kobiet mogła doświadczyć przemocy seksualnej ze strony swojego partnera, a do jednej trzeciej dorastających dziewcząt swoje pierwsze doświadczenie seksualne opisuje jako wymuszone. Przemoc seksualna ma głęboki wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne. Oprócz powodowania uszkodzeń ciała jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia problemów ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym zarówno w bezpośrednich, jak i długoterminowych skutkach. Wpływ przemocy seksualnej na zdrowie psychiczne może być tak poważny jak wpływ na zdrowie fizyczne i może być równie długotrwały. 40 Zjawisko przemocy w szkole W ostatnich latach obserwujemy w Polsce znaczne nasilenie zachowań agresywnych w różnej postaci oraz w różnych środowiskach. Stają się one powszechne w szkole. Nauczyciele i wychowawcy stykają się z tymi sytuacjami na co dzień, ponieważ szkoła budzi szereg różnych emocji. Przemoc rówieśnicza stała się w wielu szkołach poważnym problemem wymagającym przeciwdziałania. Jest jednym z najpowszechniejszych i najbardziej dokuczliwych problemów. Szczególnie dlatego, iż uczeń nie może zrezygnować z towarzystwa swoich rówieśników, przebywa z nimi nieustannie. Rówieśnicy to część nie tylko publicznej przestrzeni szkoły, lecz również przestrzeni prywatnej, w dużej mierze konstruowanej z ich udziałem. Inni uczniowie są zawsze na bliższym czy dalszym planie szkolnego życia ucznia. Zjawiskiem przemocy w szkole zajęła się Rosemarie Portman, która twierdzi, iż przemoc w szkołach nie jest niczym nadzwyczajnym. Autorka pisze, że szkoły są lustrami odbijającymi sytuację społeczeństwa ze wszystkimi jego problemami, również z problemem przemocy. Wszędzie, gdzie ludzie żyją ze sobą, mają miejsce konflikty, a nie zawsze są one rozwiązywane stosownie do sytuacji i bez przemocy. Chociaż by z tego względu szkoła bez przemocy jest czystą utopią. Szkoła jest ponadto szczególnie narażona na przemoc, ponieważ jak żadna inna społeczna instytucja ma znaczenie dla młodych ludzi. Tu nadaje się kształt 39 Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s Wikipedia- Wolna Encyklopedia,

15 przyszłości, rozdaje się szanse albo ich odmawia. Przemoc w szkole ma przede wszystkim związek ze społecznym wykluczeniem poprzez rosnącą nierówność w naszym społeczeństwie. 41 Również Krzysztof Polak w rozdziale książki pt. Sytuacje konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież zaznacza, że konflikty szkolne odznaczają się swoistą zmiennością. Przebiegają bardziej lub mniej gwałtownie, obejmują większe lub mniejsze grupy osób, wywołują określone reakcje ze strony szkolnej zbiorowości: kolegów, nauczycieli, dyrekcji szkoły, rodziców. Obejmują kilka faz tworzących to, co nazywamy cyklicznością konfliktu o zróżnicowanym poziomie eskalacji. Dzieje się to najczęściej wtedy, gdy uczestnicy konfliktu nie podejmują prób jego rozwiązania, lub też próby te są nieporadne i nie przynoszą pożądanego efektu. Konflikt może przygasać, może odradzać się w nowych formach zachowań. Może rozszerzać się bądź kurczyć, gdy idzie o liczbę stron konfliktu czy przedmiot konfliktu. Może przybierać formy zimne, lub gorące. 42 Charakterystycznymi dla szkoły czynnikami zagrożenia przemocą są: 1. Klęska szkolnych wymagań. Brak promocji do wyższej klasy, gradacja uczniów, kierowanie ich do szkół specjalnych i ośrodków wychowawczych, usunięcie ze szkoły, niedopuszczenie do jej ukończenia i inne tego typu zdarzenia są odczuwane jako naruszenie poczucia własnej wartości i odbieranie szans życiowych na przyszłość. Szczególnie narażone na przemoc są dzieci, których rodzice dodatkowo reagują wywieraniem presji i karami. 2. Niekorzystna szkolna kultura uczenia się. Widać ją szczególnie w braku właściwego ukierunkowania uczniów, wychowania społecznego i możliwości dialogu, w braku indywidualizacji form nauczania i wymagań. 3. Dystans do szkolnych norm i wartości. Poprzez nieustanne przeżywanie zawodu wśród uczennic i uczniów może dojść do odrzucania szkolnego systemu wartości. To z kolei prowadzi do tego, że zachęty i wskazówki nauczycieli i rodziców są odrzucane lub nieprzestrzegane. Często postawa ta ma swój wyraz w przemocy. 4. Integrowanie się ze skłonnością do przemocy grupy równolatków. Przynależność do jakiejś kliki, która dystansuje się wobec norm szkolnych, umacnia poczucie własnej wartości, a jednocześnie podwyższa niebezpieczeństwo stania się brutalnym. 5. Niekorzystne warunki szkolne. Nawet jeśli nie dopuszcza się do przemocy w czasie lekcji, ma ona miejsce w toaletach, na szkolnych korytarzach, w drodze do szkoły. Duże oddziały klasowe są ogólnie uważane za niekorzystne wyjście, ponieważ w większym stopniu niż klasy mało liczne sprzyjają anonimowości i społecznemu izolowaniu się. Ważniejsza od zewnętrznej struktury szkoły i jej wielkości jest struktura wewnętrzna. Jeśli uczennice i uczniowie nie mają godnych zaufania osób, stałych sal lekcyjnych i innych miejsc spotkań, pojawiają się dalsze powody do przemocy. 6. Zła jakość stosunków między dziećmi i ich nauczycielami. Im gorsze są stosunki, tym gorzej czują się dzieci w szkole. Uczennice i uczniowie, którzy albo czują się niesprawiedliwie traktowani przez nauczycielki i nauczycieli i odbierający zachowanie nauczycieli jako despotyczne i odrzucające ich, skłaniają się częściej ku przemocy. Nauczyciele, którzy sami są agresywni i skłonni do poniżania uczennic i uczniów, sprzyjają przemocy wśród swoich wychowanków. 7. Zła atmosfera pracy grona pedagogicznego. W atmosferze kłótni, rywalizacji, lobbingu lub jedynie obojętności między dorosłymi rozwija się przemoc u dzieci. Różniące się 41 R. Portman, Przemoc wśród dzieci uchwycić sedno, Kielce 2006, s Sytuacje konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież?, Warszawa 2010, s. 30

16 lub nawet sprzeczne postępowanie nauczycieli przy zastosowaniu środków dyscyplinarnych, wyzwala naruszenie prawa u dzieci. 43 Szkoła jako instytucja, wraz z jej uwarunkowaniami oraz sposobem organizacji procesu dydaktycznego może przyczyniać się do powstawania zachowań agresywnych. Tylko działania na różnych płaszczyznach i w różnych zakresach funkcjonowania szkoły i pedagogów dają możliwość ograniczenia tego problemu. Niezbędne jest aby każda szkoła posiadała skuteczny system przeciwdziałania przemocy. System, który pozwoli podejść do problemu w sposób całościowy. Dzięki niemu szkoła będzie mogła skutecznie promować wśród uczniów postawy antyprzemocowe, a także wspomagać rodziców podczas rozwiązywania problemów wychowawczych, oraz chronić najsłabszych uczniów. Ogólna charakterystyka ofiar i sprawców przemocy międzyrówieśniczej Często nauczycielom jak i rodzicom trudno jest rozpoznać, czy dziecko jest ofiarą przemocy rówieśniczej, zwłaszcza, że same dzieci niechętnie o tym mówią swoim opiekunom. W tej sytuacji przydatna może okazać się obserwacja dziecka dokonywana przez nauczycieli i rodziców. Natomiast jeśli chodzi o sprawcę przemocy, to w wielu sytuacjach rozpoznanie go jest łatwe, ponieważ jego czyny są widoczne dla nauczycieli w klasie, w trakcie przerw czy na boisku. Jednak w niektórych przypadkach zaobserwowanie zachowań, w których stosowana jest przemoc, nie jest proste, szczególnie wówczas, gdy zjawiska te mają one miejsce poza kontrolą nauczyciela, a uczniowie ofiary i świadkowie z różnych powodów nie chcą mówić o zaistniałym problemie. Przedstawiając typową ofiarę szykan Dan Olweus dostrzega, iż jest ona bardziej niż inni uczniowie zatrwożona i niepewna. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Gdy są atakowane przez kolegów, najczęściej reagują płaczem i wycofują się lub uciekają. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są nieszczęśliwe i zawstydzone. W szkole czują się samotne i opuszczone. Zazwyczaj nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela. Nie są jednak ani agresywne, ani nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi. Jeżeli problem dotyczy chłopców, często są fizycznie słabsi od reszty kolegów. 44 Olweus przedstawił również bardziej dokładny podział cech ofiary mobbingu, mający na celu łatwiejsze go rozpoznanie. Dzieli się on na oznaki do rozpoznania w szkole, w domu oraz zaprezentowane zostały cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu oraz cechy ofiar prowokujących. A. Pierwsze oznaki w szkole są następujące: Oznaki podstawowe Są przezywane, upokarzane, wyśmiewane, wyszydzane, zastraszone, zakrzykiwane, koledzy drażnią się z nimi, grożą im Dzieci śmieją się z nich w nieprzyjazny i szyderczy sposób. Są zaczepiane, popychane, szturchane Są wciągane w kłótnie i bójki, w których są stroną słabszą; nie bronią się, lecz próbują uciec lub się wycofać. 43 R. Portmann, Przemoc wśród dzieci- uchwycić sedno, Kielce 2006, s D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s. 39

17 Koledzy zabierają im książki, pieniądze i inne rzeczy. Ich własność jest niszczona, np. zawartość tornistra rozrzucana po podłodze. Mają siniaki, strupy, zadrapania oraz podarte ubrania i tego faktu nie potrafią wytłumaczyć w żaden wiarygodny lub naturalny sposób. Oznaki drugorzędne: Są w czasie przerw samotne i niedopuszczane do grupy. Nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela Jako jedni z ostatnich wybierani są do składu drużyny w grach zespołowych itp. W czasie przerw starają się trzymać w pobliżu nauczyciela lub innych dorosłych. Mają problemy z głośnymi wypowiedziami na lekcjach. Odpowiadając sprawiają wrażenie nerwowych i niepewnych. Wyglądają na sfrustrowane, nieszczęśliwe, smutne, łatwo płaczą. Mają coraz gorsze oceny w szkole. B. W domu: Oznaki podstawowe: Przychodzą do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach, mają zniszczone podręczniki. Mają siniaki, strupy, zadrapania oraz podarte ubrania i tego faktu nie potrafią wytłumaczyć w żaden wiarygodny lub naturalny sposób Oznaki drugorzędne Nie są odwiedzani przez kolegów ani nie chodzą do ich domów. Mało czasu spędzają na podwórku z rówieśnikami. Często nie mają żadnego przyjaciela, z którym mogłyby spędzać wolny czas, razem się bawić, rozmawiać, uprawiać sport. Rzadko lub w ogóle nie są zapraszane na imprezy do kolegów, same też nie są zainteresowane w organizowaniu spotkań towarzyskich. Nie lubią lub boją się chodzić do szkoły, z oporami wychodzą z domu. Skarżą się na brak apetytu, bóle głowy i żołądka, zwłaszcza rano. Do i ze szkoły często idą bez uzasadnienia dłuższą drogą. Mają kłopoty ze snem, koszmary senne, płaczą w nocy, Maleje ich zainteresowanie szkołą, przynoszą coraz gorsze stopnie. Sprawiają wrażenie nieszczęśliwych, smutnych, w depresji, często zdarzają im się nagłe zmiany nastroju i napady złości, są poirytowane. Proszą rodziców o pieniądze lub je kradną. C. Cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników.

18 Boją się urazów fizycznych. Dlatego unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych dyscyplin sportowych, bójek. Mają słabą koordynację ruchów. Są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą. Są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną, podświadomie i pośrednio pokazują innym, że są nieszczęśliwe i małowartościowe, okazują swoją bezbronność i bezradność w przypadku ataku widać, że są łatwym celem. Mają trudności z pokazaniem się w grupie towarzyskiej. Kłopoty te są natury werbalnej i fizycznej. Zwykle nie są agresywne, nie drażnią innych, nie prowokują. Łatwiej przychodzi im nawiązanie kontaktu z dorosłymi niż z rówieśnikami. Niezależnie od tego, czy na początku szkoły miały dobre stopnie czy nie, później wyniki ulegają pogorszeniu. D. Ofiary prowokujące Mają porywczy temperament, bronią się i gdy ktoś je zaatakuje, chcą się bić i próbują oddać, ale najczęściej z żałosnym rezultatem. Mogą być nadaktywne, ciągle w ruchu, nie potrafią się skupić ogólnie są to uciążliwe dzieci, wprowadzające zamieszanie i niepokój. Często są niedojrzałe i niezdarne, miewają drażniące otoczenie przyzwyczajenia. Są nielubiane także przez dorosłych, z nauczycielami włącznie. Mogą same usiłować dokuczać innym dzieciom. 45 Osoby szykanujące kolegów charakteryzują się przede wszystkim agresją przejawianą w stosunku do swoich kolegów, jak również w stosunku do dorosłych. Olweus zaznacza, iż są to osoby zafascynowane przemocą i jej narzędziami. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Mają zazwyczaj średnie, albo nieco wyższe niż przeciętny uczeń mniemanie o sobie. Ważną informacją jest iż znaczna część uczniów bierze udział w szykanach w sposób pasywny, czyli nie przejmując inicjatywy, ale uczestnicząc w nich jako współsprawcy. Grupa tych pasywnych prześladowców jest bardzo zróżnicowana i mogą być wśród nich także uczniowie zastraszeni i niepewni siebie. Osoby szykanujące kolegów charakteryzują się również następującymi cechami: Mogą być silniejsi od kolegów z klasy, zwłaszcza od swoich ofiar. Zazwyczaj są w tym samym wieku lub starsi od kolegów, których nękają. Są sprawni fizycznie i mają dobrą koordynację ruchów, co widać w sporcie i podczas bójek. Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i gróźb, dążą do realizacji swojej woli za wszelką cenę. Chełpią się swoją faktyczną lub wyimaginowaną władzą nad pozostałymi uczniami. Są porywczy, impulsywni, cechuje ich niski próg frustracji, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad. Aby osiągnąć korzyści chętnie oszukują. 45 D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s

19 Ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni wobec dorosłych, starsi i silniejsi mogą wzbudzać strach nawet wśród dorosłych. Sprytnie wykręcają się z trudnych sytuacji. Mają opinię twardych. Nie współczują dręczonym uczniom. Nie są niepewni ani przestraszeni i zazwyczaj mają dość wysokie mniemanie o sobie. W porównaniu z innymi stosunkowo wcześnie zaczynają łamać inne normy społeczne i prawne. Wpadają w złe towarzystwo, dużo piją, kradną, stają się chuliganami. Nie mają reguł, jeśli chodzi o ich popularność w klasie. Zwykle mają poparcie przynajmniej małej grupki kolegów. W ostatnich latach szkoły podstawowej i później przeważnie przestają być lubiani. Podobnie z ocenami w pierwszych pięciu klasach szkoły podstawowej nie ma reguł, mogą mieć stopnie dobre luz złe, później zazwyczaj mają negatywny stosunek do szkoły i oceny poniżej średniej. 46 Przemoc szkolna w najnowszych badaniach. W ostatnich latach grupy psychologów, socjologów, lekarzy, przedstawiciele wielu instytucji państwowych i samorządowych oraz organizacji i stowarzyszeń pozarządowych zwracają uwagę na zjawiska przemocy, które coraz częściej dotykają także szkoły. Niestety, nie ma danych statystycznych, które pozwoliłyby w sposób wiarygodny określić powszechność występowania zjawiska przemocy w szkole. Dostępne dane z różnorodnych okolic kraju są fragmentaryczne. Bezpośrednie zetknięcie z aktami przemocy Wyszczególnienie Liczebność % W szkole ,1 W drodze do/ze szkoły ,9 W miejscu zamieszkania ,3 W domu rodzinnym 43 2,8 W miejscu publicznym ,7 Nie zetknęłam się 146 9,7 Obiekt przemocy i nienawiści 47 Wyszczególnienie Liczebność % Młodzież (rowieśnicy) ,1 Mniejszości (np. Romowie) ,8 Cudzoziemcy ,1 Słabsi (np. bezdomni) Inni (system neoplemienności) 720 Kościół 37 Nauczyciele 45 Społeczeństwo D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s M. Szpringer, Profilaktyka społeczna- rodzina, szkoła,środowisko lokalne, Kielce 2004, s 155

20 Rodzice Niedołężni (upośledzeni, osoby starsze) W badaniach wzięto pod uwagę czynniki określające środowisko ucznia, do których zalicza się: liczebność szkół i klas, wykształcenie rodziców, status materialny rodziny, płeć ofiary i sprawcy przemocy, wyniki w nauce ofiar i sprawców przemocy, cechy fizyczne i inne cechy wewnętrzne oraz zewnętrzne ofiar i sprawców przemocy, miejsce i częstotliwość występowania zjawisk przemocy, interwencje nauczycieli lub innych osób w te zjawiska.