Porównanie skuteczności usuwania płytki nazębnej z użyciem miękkich szczotek manualnych

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2016, 53, 1, DOI: /dmp/60348 Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society ISSN X Iwona Grzesiak-Gasek B D, Urszula Kaczmarek A, C F Porównanie skuteczności usuwania płytki nazębnej z użyciem miękkich szczotek manualnych Comparison of the Efficiency of Dental Plaque Removal with the Use of Soft Manual Toothbrushes Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Wrocław, Polska A koncepcja i projekt badania, B gromadzenie i/lub zestawianie danych, C analiza i interpretacja danych, D napisanie artykułu, E krytyczne zrecenzowanie artykułu, F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu Streszczenie Wprowadzenie. Skuteczne usuwanie płytki nazębnej jest podstawą zapobiegania próchnicy zębów i chorobom przyzębia. Wybór szczotki i stosowana technika szczotkowania zależy od stanu zdrowia jamy ustnej pacjenta, umiejętności manualnych i indywidualnych preferencji. Przy wyborze szczotki dla pacjenta należy kierować się jego wiekiem i sprawnością manualną, podatnością na próchnicę, obecnością ubytków niepróchnicowego pochodzenia oraz stanem przyzębia. Cel pracy. Celem pracy jest porównanie skuteczności usuwania płytki nazębnej za pomocą dwóch miękkich szczotek z różnym kształtem części pracującej. Materiał i metody. Badaniem objęto 50 osób (32 kobiety i 18 mężczyzn; średnia wieku: 23 lata), które podzielono na dwie grupy i przydzielono im szczotki Colgate Slim Soft (grupa I) i Curaprox Soft (grupa II). U badanych oceniano płytkę nazębną po wybarwieniu za pomocą wskaźnika RMNPI (Navy Plaque Index) zmodyfikowanego przez Rustogi et al. przed dwuminutowym oczyszczaniem zębów i po nim. Osoby badane oceniły ponadto komfort szczotkowania zębów. Wyniki. Oczyszczanie zębów przez dwie minuty wykazało w grupie I efektywniejsze niż w grupie II usunięcie płytki nazębnej z obszaru stycznego (52,0 vs 42,0%) i z całej powierzchni (57,0 vs 53,0%). Obszar przydziąsłowy był natomiast lepiej oczyszczany w grupie II niż w grupie I (68,0 vs 59,0%). Obie badane szczotki uzyskały akceptację badanych. Wnioski. Badane szczotki o miękkiej twardości włosia skutecznie usuwają płytkę nazębną (Dent. Med. Probl. 2016, 53, 1, 83 88). Słowa kluczowe: płytka nazębna, szczotka do zębów, wskaźnik RMNPI. Abstract Background. Efficient dental plaque removal is essential in preventing dental caries and periodontal diseases. The selection of toothbrushes and a tooth brushing techniques depends on the oral health of a given patient, their manual skills and personal preferences. Patient s age, manual dexterity, susceptibility to decay, occurrence of noncarious lesions, and the periodontal state should be taken into consideration when choosing a toothbrush. Objectives. The aim of this study was to compare the efficiency of dental plaque removal with the use of two soft toothbrushes of different head shapes. Material and Methods. The study involved 50 people, including 32 women and 18 men at a mean age of 23. The subjects were divided into two groups and they were assigned Colgate Slim Soft (group I) and Curaprox Soft (group II) toothbrushes. Dental plaque was assessed in all patients with the use of the Navy Plaque Index (RMNPI) modified by Rustogi et al., before and after a 2-min-long tooth brushing. In addition, the respondents carried out a subjective evaluation of the comfort of tooth brushing. Results. In the group I, the 2-min-long tooth brushing was reported to more efficiently remove dental plaque from the approximal area (52.0% vs. 42.0%), as well as from the total surface (57.0% vs. 53.0%), in comparison with the

2 84 I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek group II. The gingival area was better cleaned in the group II than in the group I (68.0% vs. 59.0%). Both tested toothbrushes gained the acceptance of the study participants. Conclusions. The tested toothbrushes with soft bristle effectively remove dental plaque (Dent. Med. Probl. 2016, 53, 1, 83 88). Key words: dental plaque, toothbrush, RMNPI index. Skuteczne usuwanie płytki nazębnej jest podstawą zapobiegania próchnicy zębów i chorobom przyzębia. Kontrolę płytki uzyskuje się poprzez oddziaływanie mechaniczne lub chemiczne. Mechanicznym sposobem usuwania płytki jest szczotkowanie zębów, nitkowanie i używanie szczoteczek międzyzębowych, a chemicznym dodawanie środków antybakteryjnych do past do zębów i płukanek oraz żeli i lakierów. Stosuje się szczotki manualne, elektryczne albo soniczne, których różnorodny kształt może zwiększać usuwanie płytki. Powszechnie są używane szczotki manualne i dla większości osób stanowią wyłączny sposób oczyszczania zębów. Obecnie jest dostępnych wiele rodzajów szczotek różniących się twardością, ułożeniem i ścięciem włosia, kształtem części pracującej oraz kształtem i długością rękojeści. Pęczki włosia mogą być ułożone równolegle lub pod różnymi kątami, a ich ścięcie może być płaskie jednopoziomowe lub znajdować się na różnych poziomach (płaskie, dwupoziomowe, wielopoziomowe, faliste, zygzakowate). Zróżnicowane ułożenie pęczków ma na celu zwiększenie usuwania płytki z trudno dostępnych miejsc na powierzchni zęba (np. powierzchnie: językowa, styczne). Kształt części pracującej szczotek jest modyfikowany w celu zwiększenia skuteczności oczyszczania kompensującej zbyt krótki czas i nieoptymalną technikę szczotkowania [1, 2]. Różnice dotyczą także kształtu rękojeści, który powinien zapewniać ergonomiczny uchwyt. Amerykańska Akademia Stomatologiczna (American Dental Association ADA) opracowała optymalne parametry dla szczotek do zębów. Zgodnie ze specyfikacją tej organizacji powierzchnia szczotkująca powinna mieć długość 25,4 35,8 mm, szerokość 7,9 9,5 mm z włosiem ułożonym w 2 4 rzędy po 5 12 pęczków w rzędzie, a pęczek powinien zawierać włókien. Średnica włókien warunkująca twardość włosia musi wynosić 0,2 mm dla miękkich, 0,3 mm dla średnich i 0,4 mm dla twardych szczotek [3]. Międzynarodowa Organizacja Standaryzacji (International Organization for Standarization ISO) ze względu na sztywność/twardość włosia dzieli szczotki na miękkie, średnie i twarde (ISO 8627) [4]. ADA postuluje również, iż wybór szczotki i stosowanej techniki szczotkowania zależy od stanu zdrowia jamy ustnej pacjenta, umiejętności manualnych i indywidualnych preferencji [3]. Wybierając szczotkę dla pacjenta, należy zatem kierować się jego wiekiem i sprawnością manualną, podatnością na próchnicę, obecnością ubytków niepróchnicowego pochodzenia (abrazja, erozja, abfrakcja, atrycja) oraz stanem przyzębia [5]. Różnorodność dostępnych na rynku szczotek jest dylematem dla pacjenta. Pacjenci, którzy nie otrzymują profesjonalnych zaleceń odnośnie do typu szczotki przy jej wyborze kierują się na ogół ceną, dostępnością, reklamą, tradycją rodzinną lub nawykiem. Najczęściej pod uwagę jest brany kształt ułożenia i ścięcie włosia, ale nie ma dowodów na istotny wpływ tych parametrów na skuteczność eliminacji płytki [6]. Mimo że stomatolodzy zalecają stosowanie szczotek o średniej lub miękkiej twardości, wielu pacjentów jest nadal przekonanych o wysokiej skuteczności szczotek twardych, które stanowią potencjalne ryzyko uszkodzenia dziąsła. ADA zaleca stosowanie miękkich szczotek u niemal 90% populacji [3, 7]. Celem pracy jest porównanie skuteczności usuwania płytki nazębnej za pomocą dwóch miękkich szczotek z różnym kształtem części pracującej. Materiał i metody Badaniem objęto 50 osób (32 kobiety i 18 mężczyzn) w wieku wynoszącym średnio 23 lata. Włączeni do badań spełniali następujące kryteria włączające: dobry ogólny stan zdrowia, brak wizualnie dostrzegalnych złogów płytki, przynajmniej 24 zęby naturalne (bez trzecich zębów trzonowych), brak kieszonek dziąsłowych 3 mm lub utraty przyczepu nabłonkowego 2 mm i brak stałego lub ruchomego aparatu ortodontycznego oraz wykluczające: zmiany na błonie śluzowej, korona protetyczna lub most, przyszyjkowa abrazja, erozja lub abfrakcja. Badanych podzielono na dwie grupy po 25 osób, którym losowo przydzielono szczotkę Colgate Slim Soft (grupa I) lub (II) szczotkę Curaprox Soft. Szczotka Colgate Slim Soft zawiera 36 pęczków włókien ułożonych w ośmiu rzędach po cztery pęczki, które z przodu są otoczone dwoma rzędami po trzy i dwa pęczki, a z tyłu jednym rzędem po trzy pęczki. Szczyty włókien są cieńsze (17-krotnie) w celu lepszego oczyszczania zębów w rejonie przydziąsłowym i stycznym. Zalecana jest do stosowania u osób powyżej 6 lat. Szczotka Curaprox Soft zawiera natomiast 1560 włókien o średnicy 0,15 mm

3 Ocena miękkich szczotek manualnych 85 tworzących 39 pęczków z prostym ścięciem włosia ułożonych na sześciokątnej płaszczyźnie. Uczestnicy badania szczotkowali daną szczotką zęby przez 2 min metodą roll (obrotowo-wymiatająca) z użyciem tej samej pasty do zębów w ilości pasma długości 1 cm. Przed szczotkowaniem zębów (badanie 1) i po nim (badanie 2) oceniano obecność płytki nazębnej po uprzednim jej wybarwieniu płynem Mira-2-Ton (Miradent) za pomocą wskaźnika płytki Navy Plaque Index zmodyfikowanego przez Rustogi et al. RMNPI [8 10]. Wskaźnik ten pozwala na dokładną ocenę płytki w rejonie przydziąsłowym, stycznym (distalnym i mesjalnym) oraz na pozostałej części powierzchni zęba. Badani ocenili ponadto szczotki, udzielając odpowiedzi na cztery pytania zawarte w kwestionariuszu wg skali VAS, gdzie 0 1 oznaczało w żadnym, 2 3 w niewielkim, 4 6 w umiarkowanym, 7 8 w wysokim, a 9 10 w bardzo wysokim. Otrzymane dane poddano analizie statystycznej testem t-studenta, za poziom istotny przyjęto p < 0,05. Wyniki W grupie I (szczotka Colgate Slim Soft) po szczotkowaniu zębów przez 2 min w porównaniu z grupą II (szczotka Curaprox Soft) wykazano większy odsetek usuniętej płytki nazębnej z całej powierzchni zębów (57 vs 53%). Płytkę bakteryjną ze stycznych powierzchni zębów również nieco lepiej usuwała szczotka używana przez I niż II grupę badanych (52 vs 42%) (tab. 1, ryc. 1). Subiektywną ocenę szczotek przez badanych po jednokrotnym użyciu zestawiono w tab. 2. Wynika z niej, że kształt rękojeści szczotki Colgate Slim Soft w porównaniu ze szczotką Curaprox Soft uzyskał większą akceptację badanych (92 vs 40% odpowiedzi w wysokim lub w bardzo wysokim ). Również bardzo pozytywnie oceniono łatwość do- % % 68% 52% 42% 57% 53% ABC DF A-I składowe wskaźnika RMNPI components of the RMNPI Index Colgate Slim So Curaprox So Ryc. 1. Odsetek usuniętej płytki po użyciu ocenianych szczotek wg kryteriów wskaźnika RMNPI. ABC obszar przydziąsłowy; DF obszar styczny; A-I cała powierzchnia Fig. 1. The percentage of removed dental plaque after the use of the evaluated toothbrushes according to the RMNPI index. ABC gingival area; DF approximal area; A-I total surface Tabela 1. Średnie wartości wskaźnika płytki nazębnej przed szczotkowaniem i po nim Table 1. Mean values of the dental plaque index before and after tooth brushing Grupa Group I Szczotka Colgate Slim Soft Colgate Slim Soft toothbrush II Szczotka Curaprox Soft Curaprox Soft toothbrush Wskaźnik Index obszar przydziąsłowy ABC obszar styczny DF cała powierzchnia A-I obszar przydziąsłowy ABC obszar styczny DF cała powierzchnia A-I a-a istotność różnic na poziomie p < 0,05. a-a significant difference at p < 0,05. Przed szczotkowaniem Badanie 1 Before tooth brushing Study 1 X ± SD Po szczotkowaniu Badanie 2 After tooth brushing Study 2 X ± SD Różnica Difference wartość % value 0,22 ± 0,35 0,09 ± 0,22 0, ,21 ± 0,35 0,10 ± 0,24 0, ,14 ± 0,21 0,06 ± 0,12 0, ,19 ± 0,33 0,06 ± 0,19 0, ,33 ± 0,41 0,19 ± 0,33 0, ,17 ± 0,17 a 0,08 ± 0,12 a 0,09 53

4 86 I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek Tabela 2. Subiektywna ocena pacjentów na temat szczotki po jednorazowym szczotkowaniu Table 2. The subjective evaluation of toothbrushes carried out by the subjects after a single brushing Badane wskaźniki Studied parameters Wygodna rękojeść Comfortable handle Dociera łatwo do ostatniego zęba Easy access to the farthest tooth Wchodzenie włosia w przestrzenie międzyzębowe Penetration by the bristles into the interproximal spaces Rekomendacja innym Recommendation to others w żadnym Grupa I Colgate SlimSoft Group I; Colgate Slim Soft odpowiedź w niewielkim w umiarkowanym w wysokim w bardzo wysokim w żadnym Grupa II Curaprox Soft Group II; Curaprox Soft odpowiedź w niewielkim w umiarkowanym w wysokim 0% 0% 8% 52% 40% 0% 4% 56% 28% 12% 0% 16% 44% 16% 24% 0% 0% 24% 60% 16% 0% 24% 28% 32% 16% 0% 0% 60% 20% 20% w bardzo wysokim 0% 12% 36% 28% 24% 0% 0% 40% 36% 24% tarcia części pracującej szczotki Colgate Slim Soft do przestrzeni międzyzębowych w odniesieniu do szczotki Curaprox Soft (8 vs 40%). Badani uznali jednak, że obydwie szczotki zasługują na rekomendację innym. Omówienie Wybór odpowiedniej szczotki do zębów powinien być zdeterminowany skutecznością oczyszczania zębów, na którą wpływają czynniki związane ze szczotką (konstrukcja szczotki: kształt i budowa, stopień zużycia włosia) oraz z pacjentem (umiejętność manualna i technika szczotkowania oraz czas wykonywanego zabiegu) [11, 12]. Szczotki charakteryzują się różnymi wymiarami włókien, liczbą i ułożeniem pęczków, liczbą włókien w pęczku oraz ścięciem powierzchni. Różnicuje je również wielkość części pracującej i kształt rękojeści, które powinny być ergonomiczne. Oceniane w pracy szczotki miały taką samą twardość włosia, ale różniły się znacząco kształtem rękojeści i częścią pracującą. Przyjmuje się, że szczotki manualne miękkie ze stożkowatym kształtem włókien oczyszczają lepiej rejon przydziąsłowy i kieszonki dziąsłowe niż szczotki spełniające wymagania ADA, tj. posiadające włosie jednakowej średnicy [13]. Badanie własne nie wykazało jednak istotnej różnicy między szczotką z takim kształtem włosia w porównaniu z konwencjonalnym, co sugeruje, iż od umiejętności manualnych zależy w dużym eliminacja płytki w tym rejonie. Również Claydon i Addy [14] oceniając 4 szczotki z różnym ułożeniem włosia, stwierdzili około 60% eliminację płytki i występowanie między nimi różnic niemających znaczenia klinicznego. Na stopień redukcji płytki może oddziaływać także twardość szczotki. Gupta et al. [15] porównując usuwanie płytki po stosowaniu przez badanych przez 4 i 8 tygodni twardych, średnich i miękkich szczotek, wykazali istotnie większą eliminację płytki po stosowaniu szczotki twardej, ale jednocześnie większe uszkodzenie dziąseł i większe ich krwawienie. Umiejętności manualne wraz z techniką szczotkowania również wpływają na skuteczność usuwania płytki. Zróżnicowany osobniczo nacisk wywierany na szczotkę podczas oczyszczania może, w pewnej mierze, oddziaływać na skuteczność eliminacji płytki; optymalny powinien wynosić g [16]. Najczęściej zalecanymi technikami szczotkowania są roll (obrotowo-wymiatająca) i Bass (wibracyjna). Badania wskazują jednak, że ponad 90% osób oczyszcza zęby własną metodą, która w zasadzie jest techniką szorowania i polega na wykonywaniu energicznych ruchów poziomych, pionowych lub okrężnych. Taka nieprawidłowa technika może prowadzić do recesji dziąsła i abrazji zębów [16]. Nadzorowanie oczyszczanie zębów w porównaniu z nienadzorowanym powoduje większe usu-

5 Ocena miękkich szczotek manualnych 87 wanie płytki. Wynika to z badań Kallar et al. [17], którzy wykazali, że dzieci 6 13-letnie szczotkujące pod nadzorem zarówno szczotką ręczną, jak i elektryczną usuwały więcej płytki niż dzieci oczyszczające zęby bez nadzoru. Badania wskazują, że szczotkowanie zębów przez 2 min usuwa ok % istniejącej płytki [16, 18, 19], co jest zgodne z wynikami badań własnych. Przyjmuje się, że stosowanie pasty podczas szczotkowania zwiększa mechaniczną (sama szczotka) redukcję płytki. Jayakumar et al. [20] wykazali jednak większą eliminację płytki ze wszystkich powierzchni zębów po szczotkowaniu przez 2 min samą szczotką niż z użyciem pasty (66,19 vs 57,35%, różnica 8,84%). Z innych badań wynika, że przeciętny czas szczotkowania wynosi ok. 1 min (waha się od 56,7 do 83,5 s), ale większość osób podaje dłuższy czas (od 134,1 do 154,6 s) [16]. Z wcześniej przeprowadzonych badań [21] oceniających płytkę, z użyciem tego samego jak w badaniach własnych wskaźnika RMNPI, wynikało, że szczotkowanie zębów przez 1 minutę szczotką Colgate 360 stopni średniej twardości z użyciem (lub bez) pasty do zębów powodowało lepsze oczyszczanie rejonu stycznego niż przydziąsłowego (88,9 vs 77,9% i 89,0 vs 80,4%) odwrotnie niż w badaniach własnych (52,0 i 42,0%) oraz (59,0 i 68,0%). Szczotka ta o średniej twardości w porównaniu z ocenianymi w pracy szczotkami miękkimi eliminowała jednakże nieco więcej płytki z całej powierzchni zęba (85,9 vs 57,0% i 52%). Podobnie jak w badaniach własnych większą redukcję płytki z okolicy przydziąsłowej w porównaniu do okolicy stycznej po oczyszczaniu zębów przez 2 min wykazali Ayad et al. [8]. Przeprowadzono wiele badań związanych z oceną skuteczności szczotek manualnych. Niekiedy dane porównawcze odnośnie do wyższości danej szczotki nad inną podane w różnych pracach są sprzeczne i, w zasadzie, w większości badań nie stwierdzono wyższości danego kształtu szczotki nad innym w zakresie usuwania płytki [6, 22, 23]. Sripriya et al. [6] porównali skuteczność usuwania płytki (ocenianej wg wskaźnika Quigley a-heina w modyfikacji Turesky ego i Gilmore a) czterech miękkich szczotek z różnym ścięciem włosia poziomym, dwupoziomowym, falistym i zygzakowatym u letniej młodzieży. Wykazali, że szczotkowanie przez 2 min wszystkimi szczotkami powodowało istotną redukcję płytki wynoszącą średnio 53% i tylko nieznaczne różnice w oczyszczaniu danej powierzchni zęba. W podsumowaniu można stwierdzić, że oceniane miękkie szczotki skutecznie usuwają płytkę nazębną. Obie szczotki uzyskały akceptację przeważającej większości pacjentów, a zwłaszcza szczotka Colgate Slim Soft ze względu na łatwość i wygodę w posługiwaniu się nią podczas manipulacji w jamie ustnej. Specjalnie zaprojektowane ułożenie i kształt włosia oraz wygodnie wygięta rękojeść pozwalają zaliczyć szczotkę Colgate Slim Soft do grupy szczotek rekomendowanych. Piśmiennictwo [1] Beals D., Ngo T., Feng Y., Cook D., Gran D.G., Weber D.A.: Development and laboratory evaluation of a new toothbrush with a novel brush head design. Am. J. Dent. 2000, 13, 5A 14A. [2] Sharma N.C., Qaqish J., Walters P.A., Greder J., Biesbrock A.R.: A clinical evaluation of the plaque removal efficacy of five manual toothbrushes. J. Clin. Dent. 2010, 21, [3] Newman M.G., Takei H.H., Klokkevold P.R., Carranza F.A.: Carranza s Clinical Periodontology. 10th ed. Philadelphia: W.B. Saunders Company, 2006, [4] ISO Dentistry Stiffness of the tufted area of toothbrushes. Internationl Standard [5] Liweń B., Pawlaczyk K., Simińska K.: Clinical assessment of effectiveness the Colgate 360 brush. Dental Forum, 2008, 36, [in Polish]. [6] Sripriya N., Shaik Hyder Ali K.H.: A comparative study of the efficacy of four different bristle designs of tooth brushes in plaque removal. J. Indian Soc. Pedod. Prev. Dent. 2007, 25, [7] Kyoizumi H., Yamada J., Suzuki T., Kanehira M., Finger W.J., Sasaki K.: Effects of toothbrush hardness on in vitro wear and roughness of composite resin. J. Contemp. Dent. Pract. 2013, 14, [8] Ayad F., Petrone D.M., Wachs G.N., Mateo L.R., Chaknis P., Panagakos F.: Comparative efficacy of a specially engineered sonic powered toothbrush with unique sensing and control technologies to two commercially available power toothbrushes on established plaque and gingivitis. J. Clin. Dent. 2012, 23, A5 10. [9] Nathoo S., Mankodi S., Mateo L.R., Chaknis P., Panagakos F.: A clinical study comparing the supragingival plaque and gingivitis efficacy of a specially engineered sonic powered toothbrush with unique sensing and control technologies to a commercially available manual flat-trim toothbrush. J. Clin. Dent. 2012, 23, A [10] Rustogi K.N., Curtis J.P., Volpe A.R., Kemp J.H., Mc Cool J.J.: Refinement of the Modified Navy Plaque Index to increase plaque scoring efficiency in gumline and interproximal tooth areas. J. Clin. Dent. 1992, 3, Suppl. C. C9 12. [11] Rosema N.A.M., Hennequin-Hoenderdos N.L., Versteeg P.A., van Palenstein Helderman W.H., van der Velden U., van der Weijden G.A.: Plaque-removing efficacy of new and used manual toothbrushes a professional brushing study. Int. J. Dent. Hyg. 2013, 11, [12] Creeth J.E., Gallagher A., Sowinski J., Bowman J., Barrett K., Lowe S.: The effect of brushing time and dentifrice on dental plaque removal in vivo. J. Dent. Hyg. 2009, 83,

6 88 I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek [13] Sgan-Cohen H.D., Vered Y.: A clinical trial of the meridol toothbrush with conical filaments. Evaluation of clinical effectiveness and subjective satisfaction. J. Clin. Dent. 2005, 16, [14] Claydon N., Addy M.: Comparative single-use plaque removal by toothbrushes of different designs. J. Clin. Periodontol. 1996, 23, [15] Gupta P., Jan S.M., Behal R.: Comparative evaluation of plaque removal and soft tissues trauma after use of manual toothbrushes with different bristle stiffness. Int. J. Delveop. Res. 2014, 4, [16] Asadoorian J.: Tooth brushing. Canadian Dental Hygienists Association Position Statement. Can. J. Dent. Hyg. 2006, 40, [17] Kallar S., Pandit I.K., Srivastava N., Gugnani N.: Plaque removal efficacy of powered and manual toothbrushes under supervised and unsupervised conditions: A comparative clinical study. Indian. Soc. Pedod. Prev. Dent. 2011, 29, [18] Frandsen A.: Mechanical oral hygiene practices: state-of-the-science-review. [In:] Loe H., Kleinman D.V.: Dental plaque control measures and oral hygiene practices. Oxford, IRL Press, 1986, [19] Van der Weijden G.A., Timmerman M.F., Danser M.M., van der Velden U.: Relationship between the plaque removal efficacy of a manual toothbrush and brushing force. J. Clin. Periodontol. 1998, 25, [20] Jayakumar A., Padmini H., Haritha A., Reddy K.P.: Role of dentifrice in plaque removal: a clinical trial. Indian. J. Dent. Res. 2010, 21, [21] Kaczmarek U., Przywitowska I., Ziętek M., Sołtan E., Malicka B., Pregiel B.: Clinical efficiency of new manual toothbrush on removal of dental plaque and tongue coating. Dent. Med. Probl. 2006, 43, [in Polish]. [22] Nygaard-Ostby P., Edvardsen S., Spydevold B.: Access to interproximal tooth surfaces by different bristle designs and stiffnesses of toothbrushes. Scan. J. Dent. Res. 1979, 87, [23] Claydon N., Leech K., Addy M., Newcombe R.G., Ley F., Scratcher C.: Comparison of a double-textured prototype manual toothbrush with 3 branded products. A professional brushing study. J. Clin. Periodontol. 2000, 27, Adres do korespondencji: Iwona Grzesiak-Gasek Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu ul. Krakowska Wrocław iwona.grzesiak@gtn.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: